Wierzenia i obrzędy celtyckie, jak wszystkie inne, wyraźnie dzielą się na cykl rodzinno-społeczny i cykl doroczny. W obu cyklach wyróżnić można bardzo stare i pierwotne formy wierzeń, przekazywane przez minione pokolenia. Na nie nawarstwiały się wierzenia późniejsze, bardziej skomplikowane w formie i wysublimowane w treści, jak również wierzenia licznych ludów podbijanych oraz sąsiadujących z Celtami.
Gdy w końcu Vi wieku p.n.e. Celtowie ukazali się na widowni dziejowej, proces kształtowania się ich religii i kultury był już na ukończeniu. Niektóre elementy składowe, których korzenie sięgają neolitu, uświęcone kanonem tradycji, utrzymywały się bardzo długo, a ślady ich można stwierdzić nawet w chrystianizmie średniowiecza. Są to przeżytkowe formy totemizmu, kultu zmarłych i kultu przodków, kultu Wielkiej Bogini – Matki - Ziemi, kultu ognia i wreszcie kultu solarnego.
Heterogeniczny charakter religii Celtów tłumaczy, dlaczego coraz to inne elementy brały górę w różnych okresach i u różnych plemion pod wpływem rozmaitych bodźców, począwszy od ekonomicznych, a skończywszy na politycznych. I tak różnice między wierzeniami zachodniogalijskich, a wschodnich plemion celtyckich są dość wyraźne. Szczególnie ostro ujawniają się przeżytki ustroju macierzystego i patriarchalnego, dalej proces rozpadowy ustroju rodowego i zalążki feudalizmu.
Celtowie wierzyli, iż dusze zmarłych i dusze nie narodzonych dzieci przybywają w pobliżu wielkich, kamiennych, pionowo ustawionych głazów, czyli menhirów. Po dziś dzień bezpłodne Bretonki mają zwyczaj udawać się pod jakiś menhir i ocierać się o niego, co ma ułatwić zajście w ciąże. Są to przeżytki jakiś obrzędów o charakterze fallicznym. Dusze oczekujących na narodziny dzieci przebywały też w świętych źródłach, jeziorach, rzekach i nad oceanem albo w drzewach.
W średniowiecznej Irlandii każdy klan posiadał swoje drzewo, otaczane ogromną czcią, zapewne w miejscu, gdzie zbierały się klany. Najczęściej była to jabłoń. W ikonografii celtyckiej pospolite są wizerunki kwitnącej gałęzi, ptaków i wreszcie linie faliste, będące symbolem wody. Gałąź kwitnąca spotyka się często na monetach wschodnioceltyckich, nierzadko z wyobrażeniem konia; występuje ona także na słynnym kotle z Gundestrup (Dania), ponadto na wielu płaskorzeźbach zdobiących ołtarze celtyckie i gallo-rzymskie.
Nie wiadomo wprawdzie, jak w połowie ostatniego tysiąclecia n.e. wyglądało u Celtów przyjęcie członka klanu (rodu) – noworodka, ale w Irlandii i Francji, a wiec na terenach ongiś celtyckich, jeszcze w końcu IX wieku n.e. znano zwyczaj kuwady. Polegał on na tym, że mężczyzna w czasie połogu żony wstrzymywał się od jedzenia lub na odwrót, był intensywnie żywiony, kładł się do łóżka, udawał, że odczuwa, a niekiedy nawet odczuwał bóle porodowe. Albo też przez kilka dni po porodzie, kiedy kobieta szła do swych gospodarskich zajęć, mężczyzna leżał w łóżku i przyjmował życzenia. O obrzędzie tym, szeroko na świecie rozpowszechnionym, wspomina Strabon oraz Diodor, a zatem był on znany w pierwszych wiekach n.e. u Iberów i Celto-Iberów. Z drugiej strony według Appoloniosa z Rodosu i Valeriusza Flaccusa kudawę znały też plemiona nadczarnomorskie. Kudawa była najprawdopodobniej obrzędem pospolitym w ustroju matriarchalnym i stanowiła akt uznania noworodka przez mężczyznę, który był „wstępem” do rodu matki.
Stosunkowo dobrze znana jest instytucja fosterage`u, czyli altarmu w średniowiecznej Irlandii (altram – żywiciel dzieci, rodziny). Altram polegał na zwyczajowym oddawaniu dziecka na okres siedmiu lat do obcej rodziny. Przybrany ojciec wraz z przybraną matką mieli ogromny wpływ na ukształtowanie charakteru dziecka, które przez całe życie czuło się silniej związane z przybraną rodziną niż z własną. Oczywiście wybór nie mógł być rzeczą przypadku, był raczej przemyślany, nawet zwyczajowo ustalony. Dziecko oddawano często do rodu matki, gdyż należało do niego według prawa. Altram, instytucja bardzo popularna w średniowieczu, wiąże się, jak i kudawa, z ustrojem matriarchalnym. Niestety, nie znamy starszych niż w średniowieczu śladów tego prawa zwyczajowego, jednak częstotliwość wzmianek o nim w eposach i legendach świadczy o jego znaczeniu.
Pokrewieństwo liczyło się nie tylko ze strony matki, a dzieci ślubne miały te same prawa co nieślubne. Bogowie, heroje i irlandzcy królowie byli niemal z reguły nieślubnymi dziećmi, co z kolei rzutowało na irlandzką hagiografię chrześcijańską. Między innymi święta Brigitta, opiekunka bardów-śpieraków, kowali i lekarzy, była także dzieckiem nieślubnym. Podkreślić należy, że bardowie, kowale i lekarze należeli do konfraterni druidów i późniejszej od niej instytucji filidów. Pierwowzorem świętej Brigitty była kapłanka druidów Britta.
Irlandzcy królowie panujący nad obszarem w przybliżeniu równym naszemu powiatowi, podobnie jak i riksowie z połowy ostatniego stulecia p.n.e., posiadali nie mniejsze uprawnienia religijne niż przydani do nich druidzi. Król dziedziczył władzę nie po ojcu, ale właśnie po matce, gdyż tylko matka mogła przekazać „królewską krew”. Władza jednak w pełni nie była dziedziczna, gdyż król musiał ponadto być wybrany przez zbór klanów. Ceremonii dokonywano na cmentarzu, przy grobie królewskiego przodka (m.in. w Tarze w Irlandii znajdowało się najwspanialsze miejsce zboru, słynny zaś kamień koronacyjny La Fail w opactwie Scona). Jednym z ciekawszych obrzędów intronizacyjnynch było zabicie przez kandydata klaczki, z której gotowano „rosół” obrzędowy. Dopiero po kąpieli w tym rosole król stawał się w pełni władcą. Mięsem z ofiarnego zwierzęcia dzielili się wszyscy obecni wchodząc w rodzaj pokrewieństwa z osobą królewską.
Z irlandzkich tekstów średniowiecznych wiadomo, że król był w zasadzie mężem wszystkich kobiet (ius primae noctis) i zapewniał im płodność. I tu znowu występują wyraźne przeżytki matriarchatu oraz związanego z nim kultu Wielkiej Matki: Matki-Ziemi. Bóstwo kobiece było emanacją i kwintesencją tego ustroju i przetrwało znacznie dłużej niż sam ustrój. W obrzędzie inicjacyjnym, którym poddawano młodzież celtycką, widać wyraźnie powiązanie z kultem kobiecego bóstwa.
Nie tylko druid, jako oficjalny kapłan, ale także król, poprzez krew matki i kąpiel w rosole końskim, stawał się pełnomocnikiem i reprezentantem bóstwa, uzyskiwał moc równą boskiej. Król w zastępstwie bóstwa zapewniał podległym mu ludziom, bydłu i gruntom płodność, urodzaj. I na odwrót, jak głosiły legendy irlandzkie, w wypadku kiedy tron obejmował samozwaniec, wszystko w królestwie niszczało, plony były marne, bydło nie rozmnażało się, ludzie chorowali. Wiąże się z tym bardzo ciekawy wątek legendarny. Mianowicie w Tarze do królewskiego wozu zaprzęgano konie jednakowej maści, które nigdy można bardzo stare i pierwotne formy wierzeń, przekazywane przez minione pokolenia. Na nie nawarstwiały się wierzenia późniejsze, bardziej przedtem nie chodziły w zaprzęgu. Konie stawały dęba, o ile kandydat na króla nie był godzien tego zaszczytu.
Wizerunek konia, głowy końskiej lub protom zwierzęcia spotyka się bardzo często na różnych drobnych przedmiotach, jak fibule (zapinki) czy klamry do pasa, znajdowane głównie w kobiecych grobach wczesnej fazy La Tene`u, a nawet jeszcze wcześniej, w starszym okresie żelaza, zwanym halsztackim. Motywy te występują także na naczyniach brązowych z tego okresu. Koń przedstawiany jest również bardzo często na monetach celtyckich, i to przede wszystkim w Celtów wschodnich (Austria, Czechy, Panonia) z II-I wieku p.n.e. niejednokrotnie z gałęzią czy zieloną wicią.
Spośród bóstw kobiecych występujących w religii celtyckiej, jak Epona, Rhiannon, Arduinna, Nantosvelta, Rosmerta, Maja. Najciekawsza bodaj jest Epona, której nazwa związana jest z nazwą konia: epos (gr. Hippis, łac. equus), co ma wyraźny związek z imieniem Hippolity, królowej amazonek, I hetyckiej bogini Chippy.
Epona była bóstwem uznanym przez dawniejszych uczonych za opiekunkę koni, bo wyobrażano ją na koniu, z kluczem w ręku. Obecnie badania wykazały, iż odgrywała ona znacznie większą rolę, będąc odpowiednikiem Rhiannon (Wielkiej Królowej, Wielkiej Matki, Bogini Ziemi), bardzo blisko spokrewnionej z małoazjatycką Kybele (Ma - Rhea), którą uważano za źródło wszelkiego życia na ziemi, rodzicielkę, dawczynię wszelkich dóbr, a jednocześnie opiekunkę świata zmarłych, a więc bóstwo podziemne. Atrybutem Wielkiej Bogini jest również klucz.
Ślady kultu Epony przetrwały aż do IX wieku n.e. szczególnie silnie zaznaczając się na terytorium Heduów. Właściwy kult Wielkiej Bogini występuje przede wszystkim w Prowansji, Nadrenii i Irlandii, gdzie przejawia się w obrzędach intronizacji. Według niektórych uczonych koń, jako atrybut Epony, to ślad totemizmu. Po dziś dzień w Walii i Kornwalii na Boże Narodzenie i na pierwszego maja obchodzony jest tzw. Mari Llud – obrzęd obwożenia po wsi czaszki końskiej. Przypuszczać można, że i nasz Toruń jest daleką pozostałością kultu Wielkiej Bogini, której jedną z hipostaz stanowi właśnie Epona.
Obrzędom inicjacyjnym podlegali wszyscy młodzikowie, mający przejść do klasy wojów. Kąpiel „oczyszczająca z grzechów” i „wskrzeszająca do życia” musiała grać ważną rolę, co potwierdzają sceny rytualnych ablucji, opisane w średniowiecznych poematach „Mabinogion” i księdze Taliesina. Kąpiel wiązała się z „próbą ognia”; w utworach tych oba żywioły występują razem. Tak np. Flann, oblegany przez króla Muir Certach Mac w płonącym domu, utopił w kadzi z winem czy piwem.
Na jednej z zewnętrznych blach kotła z Gundestrup, który pochodzi z bliżej nie określonego celtyckiego ośrodka, a datowany jest na II wiek p.n.e., widać scenę kąpieli przez zanurzenie w kotle, co w pewnym stopniu przypomina chrzest wczesnośredniowieczny. W stronę kotła idą szeregiem przy dźwięku karnyksów, czyli długich trąb zakończonych zwierzęcymi pyskami, piesi młodzieńcy. Są odziani w krótkie, obcisłe portki i uzbrojeni we włócznie i podłużne tarcze Natomiast nad nimi, w górnym szeregu oddzielonym od dolnego wicią roślinną, jadą konno mężczyźni w hełmach, w długich pantalonach z ostrogami. Są to już woje świeżo pasowani na rycerzy w czasie obrzędu, którego ważnym elementem składowym była właśnie kąpiel przez zanurzenie w kotle. Bóstwo lub jego zastępca – kapłan, druid – trzyma jednego z młodzieńców, przygotowując go do aktu kąpieli. Każdy z mężczyzn ma inaczej ozdobiony hełm, co wskazuje, iż obrzędy inicjacyjne odbywały się gromadnie, dla wszystkich klanów składających się na jedno Tuatha – plemię.
Strabon (VII, 294) opisał krwawy rytuał, odprawiany również nad wielkim srebrnym kotłem przez biało odziane kapłanki towarzyszące wojskom Cymbrów. Podcinały one gardło jeńcom wojennym i wróżyły ze sposobu, w jaki wyciekała krew. Strabon przypisuje ten zwyczaj Cymbrom, ale skądinąd wiadomo, iż zupełnie podobne obrzędy odbywały się u Celtów. Obrzędu opisanego przez Strabona dokonywano po walce, ale zapewne podobne obrzędy również w czasie inicjacji, będących wielką plemienną czy klanową uroczystością.
Młodzik był poddawany inicjacji dopiero wtedy, gdy zdobył pierwsze krwawe trofeum w postaci głowy nieprzyjaciela (mógł to być nawet Celt z innego, wrogiego klanu), dowodząc, iż dojrzał już do bojowych wyczynów. Wiadomo, że kult głowy lub czaszki odgrywał wielką rolę w wierzeniach celtyckich, czego odbiciem była tak pospolita w ikonografii celtyckiej „śpiąca głowa” czy maska zmarłego z przymkniętymi oczami, półotwartymi ustami i zastygłym uśmiechem. Maski te występują na mieczach i ozdobach (fibule, klamry do pasa itp.) już we wczesnolateńskiej fazie. Do niedawna archeologowie uważali, iż podobnie jak gorgony, maski Meduzy w ikonografii helleńskiej, miały one znaczenie apotropaionu odwracającego uroki mal occhio (złego oka).
Przypuszczać należy, że znaczenie masek celtyckich było o wiele szersze. Wiązało się z jednej strony z obrzędami inicjacji, w czasie których preparowano je, by umieścić w skrzyni specjalnie na ten cel przeznaczonej, w domu lub świątyni. Np. w sanktuarium w Entremont znaleziono kilka spreparowanych czaszek, w Lusech (Quercy) było ich aż trzy skrzynie (Francja).
Z kultem czaszek wiązał się u Celtów, podobnie jak u Scytów i wielu innych plemion, obrzędowy kanibalizm.
Oprócz prawdziwych czaszek, odpowiednio spreparowanych w Entremont, Allencon, Chrorey czy Noves występuje motyw głów zmarłych na szeregu rzeźb i płaskorzeźb stanowiących wystrój budynków sakralnych. Kult ten ma jakiś związek z rytuałem odnoszącym się do Wielkiej Bogini, czego dowodzi inny motyw na kotle z Gundestrup. Obok kobiecego bóstwa występuje tam lew pożerający człowieka. Lew był właśnie atrybutem Wielkiej Bogini, Wielkiej Matki. Ostatnio odkryto we Francji |(Vix, Cote d`Or) grób, który zawierał wspaniały złoty diadem, ozdobiony łapami lwa oraz figurkami koni, i wielki brązowy krater, mogący pomieścić tysiąc sto litrów. Jego ucha ozdobione były również figurkami lwów. Grób ten, datowany na koniec IV lub początek III wieku p.n.e., najprawdopodobniej zawierał szczątki kapłanki kultu Wielkiej Bogini, a kocioł tam znaleziony mógł służyć do obrzędowych kąpieli.
Kocioł również odrywał pewną rolę w obrzędzie zawierania małżeństw u Celtów. Nie znane wprawdzie są szczegóły tego obrzędu, ale z tekstów średniowiecznych wynika, że małżonkowie przysięgali właśnie na kościół. Na kocioł składano również inne przysięgi. Jest rzeczą interesującą, ze kocioł stanowił także atrybut innych bogów.
Obok nazwy Rhiannon – Wielka Królowa – występuje jeszcze jedna nazwa: Greinne. Greinne to prawdopodobnie kobiecy odpowiednik męskiego bóstwa solarnego – Grannosa. Grena w języku staro celtyckim znaczyło „gorąco”. Niewykluczone, iż Greinne to tylko jeden z przydomków Wielkiej Bogini, Wielkiej Królowej, której wizerunek z dwoma kółkami słonecznymi, drapieżnikiem (lwicą?), dwoma słoniami, dwoma uskrzydlonymi gryfonami oraz trzema listkami (prawdopodobnie symbolami drzewa życia) znajduje się także na kotle z Gundestrup (Jutlandia).
Wspomnieć też trzeba o matres – matkach, które występując pojedynczo, po dwie, a najczęściej trzy, były bardzo pospolite w ikonografii gollo-rzymskiej, czyli w pierwszych wiekach n.e. Były to opiekuńcze bóstwa lokalne, występujące obok Biviae, Triviae, Quadriviae lub Divony, Sequany i innych podobnych bóstw przydrożnych, bóstw pól i rzek. Matres to dojrzałe kobiety, odziane w długie powłóczyste szaty (co było regułą do panteonu celtycko-galijskiego), z głowami ustrojonymi w duże czepce, spotykane po dziś dzień na tym trenie. Niekiedy trzymały w ręce wrzeciono albo obejmowały oburącz paterę z owocami czy róg obfitości. Innym razem wyobrażano je z dzieckiem u stóp lub na kolanach. Takie wyobrażenia figuralne spotyka się szczególnie często w Niemczech zachodnich, Wielkiej Brytanii i Francji. Trudno dziś ocenić, które z tych bóstw – Wielka Bogini, Epona, czy Matka – reprezentuje starszą, pierwotniejszą formę kultu niewątpliwie związanego z ustrojem matriarchalnym.
Prócz nich w religii Celtów występowały jeszcze inne bóstwa kobiece, jak zamieszkała w Lesie Ardeńskim Arduinna, której atrybutem był niedźwiedź, Nantosvelta, małżonka Sucellusa, mająca za atrybut kruka (bronnos), Maia i Rosmerta, bogini zaopatrzenia, przezorności i opatrzności. Ta ostatnia jest dla nas o tyle ciekawa, że imię jej wiązało się z imieniem celtyckiego boga świata zmarłych Smertiosa, Smert (-ullosa), które to imiona wydają się mieć wspólny korzeń z polskim słowem „śmierć”.
Święta kobiece obchodzono wiosną, co stanowi pewną analogię i do naszych obrzędów wiosennych, jak Zapusty, topienie Marzanny, Gaik, wybór królowej Maja. Biorą w nich udział przeze wszystkim kobiety. Gaik szczególnie uroczyście obchodzony jest na Śląsku Cieszyńskim, w więc na obszarze niewątpliwie podległym oddziaływaniu kultury celtyckiej.
Po omówieniu kultur związanych z ustrojem matriarchalnym należy przejść do tych, w których występuje podkład ustroju patriarchalnego.
Eochaid Ollathir, Dagda – bóg-druid, dobry bór należał do pięciu druidów z rodu Tauatha de Danann, który przywędrował w zamierzchłej przeszłości do Irlandii. Atrybutem Dagdy był kociołek obfitości i młot, którym przecinał życie ludzkie, podobnie jak to czynił inny bóg – Sucellus – (Sucellus analogia do Charona). Atrybutem tych bóstw był pies. Ollathir jest prawdopodobnie odpowiednikiem Dispatera (Dispatira), o którym wspomina Cezar („”De bello Gallico” VI, 18).Był on bogiem podziemia i płodności, odpowiednikiem Plutona. Według Lukiana panował on nad krainą Dis, leżącą o pięć dni drogi od Brytanii, do której to krainy dusze zmarłych udawały się na barce. W innej wersji Dispatir panował na którejś gwieździe. Mamy i następne generacje bóstw. Tak więc syn Dagdy i Boinny – Oengus, oraz Manannan – bór morza, przywiózł z Indii dwie krowy z poświęconym mlekiem.
Do tego samego rodu Tuatha de Danann należał Lug – bóg słońca, błyskawic, wynalazca wszelkich sztuk, a jednocześnie opiekun dróg, handlu i pieniądza. Atrybutem jego był kruk. To Tuatha de Danann należał także Wielki Kowal Gobniu, opiekun szarej krowy i jej boskiego mleka. Synami Luga byli Luchtaine – drwal, i Credne – metalurg, kotlarz. Członkiem tego samego rodu był także Dincecht, boski lekarz. Ogma, silny mąż, wynalazca pisma, mający „słoneczne lico”, którego odpowiednikiem był wspomniany przez Lukiana Ogmus – starzec z łukiem i maczugą, trzymający w ustach łańcuch, do którego umocowane były głowy ludzkie.
We wczesnośredniowiecznym micie o Tuatha de Danann występuje plejada bóstw niezupełnie zidentyfikowanych z panteonem dawniejszych bóstw celtyckich o galijskich, które znamy z inskrypcji na pomnikach figuralnych oraz z tekstów pisarzy starożytnych. Wśród nich wielką rolę odgrywało bóstwo słoneczne Lug (-os), najprawdopodobniej określane też innymi nazwami. Tak więc Luga zapewne nazywano także Belenos (Jasny) i Grannos (Gorący). Był on ogniem niebieskim i lekarzem, analogią do boskiego lekarza – Apollina. Ku czci Belenosa płonęły ognie świętojańskie, które przetrwały i w naszej tradycji ludowej.
Bóstwa z rodu Tuatha de Danann są odbiciem nie tylko ustroju opartego na prawie ojcowskim, ale także organizacji druidów, skupiającej między innymi bardów, lekarzy, kowali i będącej czynnikiem pionowego rozwarstwiania społeczeństwa.
Lukien w „:Pharsaliach” cytuje jeszcze inne imiona trzech głównych bogów galijskich, a mianowicie Taranisa, Esusa i Teutatesa, którzy figurują na ołtarzu odkrytym w Notre Dame de Paris. Tranis (Grzmiący), przedstawiony z kołem słonecznym, był odpowiednikiem Belenosa i Grannosa, a także Lugosa.
Bóg Travos Trigarannos (ze słynnego paryskiego i trewirskiego ołtarza) był, według interpretacji Czarnowskiego, „Błyskiem z trzema żurawiami”. Pod drzewem ścinanym przez Esusa reprezentował bóstwo, które na innym ołtarzu paryskim było przedstawiane jako trzy głowy bóg, trzymając głowę barana i woreczek. U stóp jego stał koziołek. Według innej koncepcji Trigarannos to nazwa wiążąca się z Grannosem i Taranisem, może więc być tylko innym apelatywem tego samego bóstwa. Grannos-żuraw, wyobrażony na tym ołtarzu, może być takim samym umownym symbolem, jak wizerunek barana – Agnis, symbolizującego bóstwo Agni – ogień. Przypomnieć trzeba, że w etnologii światowej ptaki były wyobrażeniem duszy zmarłego lub nie narodzonego dziecięcia. Bocian, ptak pokrewny żurawiowi, jest ściśle związany z magią płodności, narodzinami itp., podobnie jak żółw, ryba, wąż.
Z kultem słońca wiąże się byk – Travos – występujący zarówno na ołtarzu paryskim, jak i na kotle z Gundestrup. Na kotle tym umieszczone są między innymi taurobolie, czyli rytualne walki, połączone z ofiarami z byka. Wchodziły one najprawdopodobniej w skład uroczystości, tak inicjacyjnych, jak i zaduszkowych. Jest rzeczą interesującą, że byk z jednej strony odgrywał rolę w związku z kultem wielkiej bogini Cybele, z drugiej zaś strony łączono go z męskim bóstwem solarnym. Już Cezar pisał o tauroboliach Celtów. Po dziś dzień przeżytkowe formy tych walk przetrwały w Hiszpanii i południowej Francji.
Nieodłączny od kultu słońca, ognia niebieskiego, był kult wody, a zwłaszcza źródeł, jezior i rzek, szczególnie rozpowszechniony u Celtów. W miejscowościach, gdzie występowały gorące źródła o leczniczym znaczeniu, odkrywano ślady miejsc kultowych, skarbów. Niekiedy źródła połączone były z balneariami lub też zgoła ze szpitalami, jak np. w Aquincum (Aquae Quinque) koło Budapesztu, Duchcov w Czechach, Luxeil-les-Bains czy Entrains we Francji. Źródła, jeziora, rzeki były siedzibami dusz, a jak podaje Strabon (IV, 4,4), ogień i woda według wierzeń druidów wchodzą w skład wszechrzeczy.
Dobry bóg Esus był drwalem; podobnie jak średniowieczny Luchtaine ścinał drzewo życia. Jego małżonką była Nantosvelta.
Kult drzew szczególnie silnie rozwijał się u Celtów, przy czym jabłoń uważano za drzewo życia, a dąb był czczony przez druidów. Kult ten przetrwał do dziś w Anglii, gdzie wśród ludzi prostych istnieje zwyczaj przeciągania chorego dziecka pod drzewem.
Dąb w każdym razie był on ojcem wszechrzeczy, bogiem piorunów, bóstwem Hippomorficznym, męskim odpowiednikiem Epony. Niektórzy uczeni uważają go raczej za boginię.
Tu przypomnieć trzeba, że atrybutami Dagdy były: olla (kociołek), oraz młot służący do przecinania nici żywota. W sanktuariach galijskich we Francji istotnie znaleziono młoty kamienne, których uderzeniem zabijano starców proszących o przyśpieszenie zgonu.
Nie jest wykluczone, że to samo bóstwo nosiło kilka imion lub przydomków w różnych okresach. Ostatnio G. Dumezil, znany religolog, uznał, Ze obrzęd ścinania drzewa wchodził w skład uroczystości inicjacyjnych.
Największą bodaj sławą cieszył się Kernunnos, czy Cernunnos, wielki, rogaty bóg płodności i siły, który nosił na głowie wspaniałe poroże jelenie, a na szyi celtycki torques , czyli metalowy sztywny naszyjnik. Często wyobrażano go w pozycji buddy, siedzącego w kucki (Puy de Dome, Reims, Gundestrup). Na marginesie trzeba dodać, że w tej samej pozycji uwieczniano Luga. Nazwa Kernunnos pochodzi zapewne od słowa cern (róg) i oznacza „najwyższy”, a więc prawdopodobnie chodzi tu o jeszcze jednego „ojca bogów”, tak jak na ziemi byli królowie królów (ardrigh), np. Vercingetorix.
Kernunnos był wyobrażany nie tylko z jelenim porożem, ale także z rogami byka (Notre Dame de Paris, Lezoux, Puy de Dome). Jest rzeczą ciekawą, iż w Mohendżo-Daro, mieście indyjskim datowanym na III wiek p.n.e., odkryto prototyp tego rogatego bóstwa, siedzącego w kucki, w otoczeniu podobnych zwierząt, jakie występują chociażby na ołtarzu w Gundestrup. Niekiedy znów Kernunnos jak trójtwarzowy bóg z ołtarza w Mohendżo-Daro. Znamy też kilka innych dwu-, trój- i czterotwarzowych wyobrażeń bóstw celtyckich.
Ku czci tych bóstw, które personifikowały siły przyrody, odbywały się uroczyste obrzędy w ustalonych porach roku. Tak więc Samian – przesilenie zimowe – rozpoczynało Nowy Rok, który przypadał na listopad. Święta związane z przesileniem wiosennym, przypadające na dwudziesty pierwszy marca, nazywały się Imbolc; święta letnie (około pierwszego maja) – Beltaine. Wreszcie pierwszego sierpnia obchodzono Lugnasad (święto Luga), w czasie którego urządzane były głównie igrzyska, a między innymi walki i wyścigi. W średniowiecznej Irlandii odbywały się one w miejscu zboru klanów, zwykle na cmentarzu lub w jego bezpośredniej bliskości. Ośrodkiem uroczystości był grób króla lub Heroja, później jakiegoś świętego np. świętego Patryka lub świętej Brigitty, a łączyć mogły się one z intronizacją królewską. Niekiedy uroczystości te urządzano wśród wielkich kromlechów, czyli kręgów z wielkich głazów, pochodzących z końcowej epoki kamienia.
Jak słusznie przypuszczał Czarnowski, w czasie tych dorocznych świąt odbywały się także pogrzeby, stanowiące zamknięcie cyklu życia, Pierwszy pogrzeb odbywał się według tego autora, zaraz po śmierci i miał charakter tymczasowy. Dusza nie rozłączyła się jeszcze z ciałem i ocierała za siedzibę stojący na plemiennym terytorium menhir, oczekując następnego pogrzebu, tym razem już kolektywnego dla wszystkich zmarłych członków klanu czy plemienia. Po tym drugim pogrzebie wędrowała do krainy, która według Lukiana nazywała się Dis, a w źródłach wczesnośredniowiecznych nosiła miano Mag Mell (kraina młodości i rozkoszy) albo Avallon (Jabłonowo). Cezar i Lukian wyraźnie podkreślają wiarę Celtów w nieśmiertelność duszy i reinkarnację.
Zwykli śmiertelnicy tworzyli szary tłum w krainie Mag Mell; jedynie heroje, królowie, ci, których zabito na wojnie, ci za którymi szła pamięć ludzka – byli wybrańcami. Na nich oczekiwały po śmierci wszystkie rozkosze ziemskiego bytu. Groby ich były szczególnie obficie wyposażone, oznaczone pagórkami z ziemi lub kamienia (tumulusami) i stanowiły punkt centralny wszelkich uroczystości plemiennych.
Z obecnie znanych źródeł, tak archeologicznych, jak i pisanych, wynika, iż Celtom znane były oba obrządki pogrzebowe: szkieletowy i ciałopalny. Trudno dziś ustalić, jakie kryteria powodowały stosowanie jednego czy drugiego sposobu. Ogólnie rzecz biorąc, obrządek ciałopalny zdaje się przeważać w późniejszych okresach, i to szczególnie w Celtów wschodnich. Pospolite są cmentarze birytualne, czyli takie, na których chowano zmarłych według obu obrządków. Jedno jest niewątpliwe, że istniało interesujące zazębienie się świąt ku czci zmarłych (pogrzeby, uczty zaduszkowe, igrzyska), świąt związanych z kultem Wielkiej Bogini i świąt ku czci słońca i ognia (Agni). Symbolem ognia była głowa barana, niekiedy połączona z wężem, a ich wyobrażenia spotykamy między innymi na kotle z Gundestrup.
Niezupełnie jasno wiąże się z wyżej omawianymi kultami kult dzika, szczególnie szeroko rozpowszechniony u Celtów wschodnich. Wyobrażenie dzika znajduje się na pięknej tarczy znalezionej w Tamizie koło Londynu, na hełmach z ołtarza Pergamon w Azji Mniejszej i na kotle z Gundestrup, a najczęściej na monetach. Wiadomo też, że Maccus był bogiem dzików i świń, a imię jego spotyka się na monetach celtyckich, zwłaszcza w Słowacji, podobnie jak i wyobrażenie dzika. Kości dzika znajduje się bardzo często w grobach, zwłaszcza wojów (np. w Słowacji). Dzik i świnia były potrawą rytualną. Najlepszą część, czyli szynkę, spożywał podczas obrzędowej uczty riks lub wódz plemienia, następną – najbardziej zasłużony z wojów. C. Valerius Flaccus podaje, że dzik był oznaką rodową sceltyzowanych plemion scytyjskich. Biały dzik ponadto był symbolem druidów.
W pierwszych wiekach n.e. wzmogły się znacznie wpływy kultów orientalnych. Na Węgrzech, w Nadrenii i południowej Francji występują ślady irlandzkiego kultu Mitry, nmiejszoazjatyckiego kultu Cybele i Attisa (Dion) i wreszcie egipskiego kultu Izis i Serapisa (Marsylia, Nimes, Arles, Glanum).
W zachodniej Galii w okresie gallo-rzymskim szerzyć się zaczyna państwowy kult cesarzy, zwłaszcza Augusta. Trudno dziś odpowiedzieć na pytanie, jak dalece przyjmował się on wśród rdzennie celtyckiej ludności Galii. Niewykluczone, że szerzył się raczej wśród legionów rzymskich, urzędników i ludzi bezpośrednio zależnych od władz Imperium.
UmbraPagan