Skrypt+podstawy+psychoterapii.doc

Skrypt podstawy psychoterapii

Materiały  do  użytku  wewnętrznego

Elementy  psychoterapii  -  podstawowe  wiadomości

Opracowała  M.Ż.Kąkol

Rzeszów   2009

Spis  treści 

Wstęp    3                                                                                                                                           

I.        Pojęcie  psychoterapii                                                                                                                   

II.     Kierunki   psychoterapeutyczne  4 - 13                                                                                   

III.   Analiza  transakcyjna  13-14

IV.  Asertywność  14 - 15

V.     Techniki  psychoterapeutyczne  15

VI.  Aktywne  słuchanie  15 – 16

VII.                        Terapia  zabawą  16- 17

VIII.                     Integracja  sensoryczna  17 - 19

IX.  Treningi  relaksacyjne  19 -21

X.     Analiza  marzeń  sennych  21 -  22

XI.  Cele i zadania   psychoterapii 23

XII.                        Kontakty  terapeuty  z  pacjentem  24

XIII.                     Cechy  terapeuty  24 - 25

XIV.                     Superwizja  25

XV.                       Czynniki  leczące  w  psychoterapii 25 – 27

XVI.                     Proces  psychoterapii  27

XVII.                  Rodzaje  zmian  możliwych  w  psychoterapii 27

XVIII.               Genogram  27 – 28

Bibliografia   28 - 29

                                                           Wstęp  

Psychoterapia  należy  do  najstarszych  sposobów  oddziaływania  leczniczego.

Już  w  prehistorii  kapłan - czarownik  potrafił  z  powodzeniem  leczyć  chorych  używając  magicznych  zaklęć  i  rytuałów. Praktyki  te  zresztą  nie  straciły  aktualności 
i  efektywności  do  dzisiaj (por. Torrey, 1981). Psychoterapeuci – czarownicy  zawdzięczali  swoje  sukcesy  własnej  osobowości  i  sile  sugestii. Trzeba  od  razu  dodać, że  efektywność  działania  współczesnych  wykształconych   psychoterapeutów  zależy  od  tych  samych  czynników, bo  nadal  -  jak  powiada  Balint  (1968) – jednym  z  zasadniczych  leków  w  praktyce  lekarskiej  jest  osoba  lekarza, ponieważ  leczy  się  nie chorobę, ale  człowieka.

Elementy  psychoterapii  można  spotkać  w  misteriach  ludów  pierwotnych. Rytualne  tańce, śpiewy, gry  i  zabawy  były  formą  wyrażania  uczuć (wykorzystuje  się  owe  elementy  również  we  współczesnych  metodach  psychoterapeutycznych)
i  prowadziły  do  oczyszczenia , czyli  wyzbycia  się  lęku, napięcia, poczucia  winy, a  zatem  przywracały  poczucie  więzi  z  innymi  i  poczucia  bezpieczeństwa,  które  jest  warunkiem 

sine  qua  non  zdrowia  psychicznego.  Podobną funkcję  pełnił  teatr  grecki, który  łamiąc poczucie  izolacji  i  alienacji  oraz  wyzwalając  tłumione  uczucia   prowadził  do  katharsis.

Zbliżone  funkcje  można  przypisać  także  religijnemu   teatrowi  średniowiecza 
i  odrodzeniowemu  teatrowi   commedia  dell’arte. W   XVIII  wieku  twórca   koncepcji   tzw.  magnetyzmu  zwierzęcego  Mesmer  stosował  w  leczeniu  sugestię  i  sen  hipnotyczny, co  dało  początek   bardzo  popularnej  w  XIX  wieku  metodzie  leczenia  hipnozą. 
            W  końcu  XIX  wieku  rozwinęła  się  psychologia głębi  , będąca     przełomem   
w  leczeniu  zaburzeń  psychicznych . Powstały  nowe  koncepcje  psychoterapeutyczne  Freuda, Junga, Adlera. I  od  tej  pory  zaczęła  się  era  psychoterapii  stosowanej  metodycznie, z  opracowanymi  podstawami  teoretycznymi.

I . Pojęcie  psychoterapii

Odpowiedź  na  pytanie  „ czym  jest  psychoterapia?” nie  jest  prosta. Pojęcie  to  jest  uzależnione  od  wielu  różnych  czynników  : kulturowych, filozoficznych, ekonomicznych, orientacji  teoretycznej  stanowiącej  podstawę  uprawiania  psychoterapii, rozumienia  mechanizmów  powstawania  zaburzeń. „Przy  obecnym  stanie  wiedzy  -  stwierdza   autor  podręcznika  psychoterapii, Stanisław  Kratochvil (1974,s.21) – psychoterapia  nie  istnieje  jeszcze  jako  jednolita , nauka,  mająca  obowiązujące  definicje  pojęć,  jednolity  system  terminologiczny  i  jednolitą  teorię”.  Psychoterapia  jest  metodą  interdyscyplinarną , posługującą  się    odkryciami  z  różnych  dziedzin  nauki,  stąd  spotykamy  się  z  różnymi  sposobami  jej  rozumienia  i  definiowania.

Najczęściej   podaje  się,  że  psychoterapia   jest  metodą  oddziaływania  psychologicznego  mająca  określony  cel.

Celem  tym  może  być  zarówno  leczenie     różnego  typu  zaburzeń  przystosowania, jak  też  oddziaływanie  zmierzające  do  korekt  pewnych  sądów, postaw, wartości, do  resocjalizacji, do  poprawy  funkcjonowania  osób u  których  nie  stwierdza  się   zaburzeń.

W  zależności  od  orientacji  teoretycznej  można  wyróżnić  cztery  główne  kierunki  psychoterapeutyczne ( por. Grzesiuk,Rejkowski, 1974).

Źródłosłów  pojęcia  psychoterapia, to  połączenie  greckiego  psyche -  dusza 
z  czasownikiem therapein   -  leczyć.  Będziemy  go  używać  w  wąskim  znaczeniu  metody  leczenia, polegającej  na  intencjonalnym  stosowaniu  oddziaływań  psychologicznych: wiedzy  i  umiejętności  terapeuty  w  procesie  niesienia  pomocy  osobom  z  zaburzeniami   nerwicowymi, rozwojowymi, osobowości  osób  uzależnionych, chorych  na  psychozy, chorych  somatycznie ( por. Czabała, 2000).

II. Kierunki   psychoterapeutyczne

              Fundamentem  współczesnej  psychologii  klinicznej  są  cztery  główne  modele/orientacje    teoretyczne,  które  tworzą   teoretyczne   odniesienia  dla  metod  psychoterapii  -  sposobów  rozumienia  zaburzonego  zachowania   i  leczenia  go.

Kierunki  te  to  :

1.  Podejście   psychoanalityczne

2.  Podejście   behawioralno-poznawcze

3.  Podejście  humanistyczne

4.  Podejście  systemowe

Każde  podejście  związane  jest  z  określoną koncepcją  człowieka   i  jego  zachowania, każde  widzi  inaczej  czynniki, które  zachowanie  to  determinują , ograniczają   lub  rozwijają. Ich  zróżnicowanie  wynika  stąd, że  powstawały   w  różnych  okresach   historycznych, w  różnych   momentach  rozwoju  społeczeństw, w których  pewne  wartości  stawały  się  bardziej  wyraziste.  Na  ich  kształt  miały  też  wpływ  aktualne  nurty  filozoficzne,  które  różne  aspekty  poznania  uważały    za  ważne.

Każde  z  podejść  opisuje  zachowanie  w  innych  terminach  psychologicznych.

Podejście  psychoanalityczne

Główne  założenia  psychoanalizy  uporządkowali  w  1959  roku  Rapaport  i  Gill. Wskazali  oni  na  5  aspektów   teorii  podstawowej : dynamiczny, ekonomiczny, topograficzny, strukturalny  i  rozwojowy.

1. Aspekt   dynamiczny  to  założenie  o  tym, że  zachowanie  jest  regulowane  przez  dwa  popędy :  seksualny  zwany  libido -  rozumiany  szeroko  jako  poszukiwanie  przyjemności  -  i   agresywny.  Popęd  seksualny   uważany  jest  za  element  konstruktywnej  motywacji  działania; agresywny  za  składnik   motywacji   destrukcyjnej. Źródło  popędu   jest  wewnętrzne, cielesne, jest  to  np. głód  czy  napięcie  seksualne. Celem  popędu   jest  rozładowanie  napięcia  i  osiągnięcie   przyjemności. Napięcie  może  zostać  rozładowane  tylko   przez  kontakt  z  obiektem -  realnie  istniejącą  osobą/rzeczą   lub  jej  wewnętrzną  psychiczną    reprezentacją.

2. Aspekt  ekonomiczny  wskazuje   na  reguły  „ gospodarowania”  energią   psychiczną. Psychoanaliza  zakłada, że  takie  czynności  psychiczne, jak  myśli, fantazje, marzenia   naładowane  są  energią  popędową, zwaną  kateksją. Rozładowanie  popędu  za  pomocą  obiektu  oznacza  zainwestowanie  energii   w  obiekt  -  w  języku  psychoanalizy  mówi  się,  że  obiekt  „ związał”   kateksję  lub  został  nią  „obsadzony”.  Teoria  ta  zakłada , że  popęd  może  zostać  rozładowany   tylko  w  taki  sposób  i  za  pomocą    takich   obiektów, które  są  bezpieczne, a  więc  możliwe  do  zaakceptowania. Toteż  pierwotne  motywy   seksualne  lub  agresywne,  spostrzegane   jako  zagrażające, ulegają  przekształceniom  w  motywy 
„ dozwolone”  lub  zostają  przemieszczone  na  „dozwolone”  obiekty.  Na  przykład  kobieta, która  żywi   urazę  do  matki,  może  -  w  procesie  radzenia  sobie  -  przemieścić  tę  agresję  na  obiekt  bardziej    bezpieczny. Będzie  wtedy    np. czuła   się  rozczarowana   każdą  kolejną  przyjaciółką, mimo  że  początkowo  do  każdej  z  tych  relacji  będzie  podchodzić  z  dużym  entuzjazmem. Zwykle  motywy  przemieszczone  rozpoznajemy  po  tym, że  są  realizowane  w  sposób  przesadny, wyolbrzymiony, a  zachowania  wobec  „zastępczych”  obiektów   niewiele  mają  wspólnego  z  nimi  samymi.

3. Topograficzny aspekt  psychoanalizy   dotyczy  szczególnej  „topografii” psychiki,
w  której   największy   obszar  zajmuje  nieświadomość, zaś świadomość  obszar  najmniejszy. Świadomość  obejmuje  to, czego  doświadczamy  aktualnie  i   z   czego  możemy   zdać  sobie  sprawę.  Przedświadomość  obejmuje  fakty  i  zdarzenia  leżące  poza  bezpośrednią  świadomością , takie  jednak,  które -  poprzez  skupienie  uwagi -  łatwo  stają  się  dostępne  świadomości  (możemy  np. przypomnieć  sobie  czyjś  numer  telefonu,  kolor  oczu  itp.). Natomiast  nieświadomość zawiera  głównie  te  treści  naszego  życia  psychicznego ,  których  nie  akceptujemy, ponieważ  są  bolesne  i  zagrażające. Motywy  zachowania  człowieka  najczęściej  są  nieświadome.

4. Do  strukturalnego aspektu  teorii  należą  założenia  o  budowie  osobowości. Składa  się  ona  z  trzech  struktur:  id,  ego, superego .

Id   jest  siedliskiem   popędów  -  kieruje  się  zasadą  przyjemności, czyli  dążeniem, by  potrzebę  natychmiast  zaspokoić.  Ego   jest  strukturą  bardziej  złożoną : pośredniczy  pomiędzy  potrzebami  id  a  rzeczywistością, kierując  się  zasadą  realizmu, nakazującą   uwzględnić    wymagania  otoczenia. Trzecia  struktura:  superego  oznacza  sumienie,  czyli  wszystkie  uwewnętrznione  powinności, zwykle  przekazane  przez   rodziców.
Jeśli   osoba  kieruje  się  tym  , czego  chce,  to  powiemy, ze  kieruje  się  swoim  id.  Jeśli  uwzględnia  to, co  w  danej  sytuacji  jest   możliwe,  jej  działania  wyznaczone  są  przez   ego.  Jeśli  natomiast    kieruje  się  tym, co  powinna  zrobić, kieruje  nią   jej  superego.

5.  Rozwojowy  aspekt  psychoanalizy  zakłada ,  że  sposób  realizacji  popędów  zmienia  się  w  trakcie  życia  człowieka :  w  rozwoju  przechodzi  on   przez  4  fazy :

1)      oralną, w  której  podstawowe  czynności  to  ssanie  i  gryzienie,

2)      analną ,  związaną  z   wydalaniem,

3)      falliczną, skupioną  wokół  czynności  autoerotycznych,

4)      genitalną.

Każda  z  tych  faz  rozwija  określone  cechy  osobowości.

Podsumowanie

Psychoanaliza spostrzega  człowieka  jako  stale  pozostającego  w  konflikcie  pomiędzy  naturą  (popędy)  a   kulturą ( ograniczenia  narzucane  przez  otoczenie). Wzajemnie  konfliktowe  są  motywy  i  cele  trzech  podstawowych  instancji  osobowości  id, ego, superego. Konflikty  te  budzą  lęk , który  powstaje  zawsze  wtedy, kiedy  natychmiastowe  zaspokojenie  potrzeby   (rozładowanie  impulsu)  jest  niemożliwe. Lęk  w  ujęciu  psychoanalizy  jest  doświadczeniem  każdego  człowieka, towarzyszy  mu  zawsze, a  nie  tylko  wtedy, kiedy  jego  osobowość  jest  zaburzona.

Freud  wyróżnił  trzy  typy  lęku  w  zależności  od  tego, które  ze  struktur  osobowości   zaangażowane  są  w  konflikt.

1)      konflikt  pomiędzy  id  a  ego  powoduje  lęk  neurotyczny :  id  domaga  się  rozładowania   popędu, ego  przeciwstawia  się  natychmiastowej  gratyfikacji,  uruchamiając  mechanizmy  obronne. Gdyby  nie  mechanizmy  obronne, ego  zostałoby  zdominowane („zalane”)  przez  pragnienia  id.  Lęk  neurotyczny  przejawia  się  jako  lęk  bezprzedmiotowy, fobie  i  reakcje  paniki.

2)      konflikt  pomiędzy  impulsami  id  a  superego  wywołuje  lęk    moralny,  przeżywany  jako  wstyd, poczucie  winy  lub  depresja,

3)      zagrożenie  może  pochodzić  z  zewnątrz , lęk  ma  wówczas  charakter  obiektywny, a  ego  radzi  sobie  z  nimi  przez  czujność  i  unikanie.

Lęk  jest  sygnałem  dla  ego, należy  uruchomić  mechanizmy  obronne, czyli  sposoby  radzenia  sobie  z  lękiem. Mechanizmy  obronne  są nieświadome  i  chociaż  redukują  lęk, to  jednak  zniekształcają  rzeczywistość.

Mechanizmy  obronne   są  to  procesy  czy  funkcje  EGO  umożliwiające  kompromisowe  rozładowanie  nacisków  tendencji  id. Mechanizmy  obronne  maja  bronić  jednostkę  przed  doznawaniem  lęku, niekorzystnymi  zmianami   obrazu  siebie  , kiedy  próbuje  ona  ulegać  naciskom  płynącym  z  ID

Mechanizmem  obronnym  jest  np.  zaprzeczanie (twierdzenie, że  sytuacja  zagrażająca   nie  istnieje ),  projekcja  (przypisanie własnego ,  nieakceptowanego  impulsu  lub  zachowania   innej  osobie)  czy  reakcja  upozorowana ( przesadne  wyrażanie  uczuć  lub  zachowań  przeciwnych  niż  rzeczywiście  odczuwane).

Terapia  analityczna

Głównym  celem  terapii   psychoanalitycznej   jest  zmiana   w  wewnętrznych  strukturach  osobowości  pacjenta. Rozumie  się  przez  to  doprowadzenie  treści  nieświadomych  do  świadomości , proces  zmiany  nieświadomych  impulsów  i  rozwiązywanie  nieuświadamianych   konfliktów  emocjonalnych. Byłaby  to  więc   taka  przebudowa   osobowości , która  zapewnia  zdrową  równowagę  energii.

Terapeuci  analityczni  uważają, że  zmiana  jest  możliwa  dzięki  uwolnieniu  tłumionych  uczuć, zyskaniu  wglądu  i  nabyciu  zdolności  do  odróżniania  fantazji  od  rzeczywistości.

Wgląd  jest  procesem  uświadamiania  sobie  swoich  prawdziwych  potrzeb,  fantazji, pragnień  w  taki  sposób,  że  przestają  być  zagrażające-  ponieważ  nie  budzą  lęku, nie  wymagają  uruchomienia  mechanizmów  obronnych. Dzięki  temu  pacjent  może  wypracować  nowe  sposoby   zachowania  , które  pozwolą  mu  zaspakajać  swoje  impulsy  w  sposób  bardziej  dojrzały, a  także   świadomie  je  kontrolować.

Terapia  psychoanalityczna  jest  oparta  na  kontakcie  werbalnym.

Techniki  stosowane  w  trakcie   sesji  to :

-  zadawanie  pytań

-  analiza  snów

-  wolne  skojarzenia

-  strumień  świadomości 

-  odtwarzanie  wspomnień

-  analiza  oporu

-  przeniesienie  i  przeciwprzeniesienie

-  dostarczanie  pacjentowi  interpretacji.

Praktyka  psychoanalityczna  wnosi   do  rozumienia  zachowania  człowieka  następujące  idee:

-  motywy   postępowania  człowieka  są  często    nieuświadamiane,

-  jedną  z  podstawowych  form  obrony  przed  lękiem  są  mechanizmy  obronne

-  podstawowym   zjawiskiem  w  terapii  jest  opór  przed  zmianą

-  doświadczenia  z  wczesnego  dzieciństwa  mają  istotne  znaczenie  dla  późniejszego  funkcjonowania,

-  w  każdej  relacji, a  szczególnie  terapeutycznej, zachodzi  zjawisko  przeniesienia

Podejście  behawioralno-poznawcze

Na   podejście  behawioralno-poznawcze  składają  się  dwa  nurty :

1)      behawioryzm

2)      psychologia  poznawcza 

Behawioryzm   wyłonił  się  w  latach  20.  jako  przeciwieństwo  psychoanalizy. Powstanie  terapii  behawioralnej   wiąże   się    bezpośrednio  ze  sformułowaniem  przez Josepha  Wolpego , psychiatrę  z  wykształcenia ,  hipotezy  stwierdzającej , że  nerwica  jest  wytworem  uczenia  się ,  jej  eliminacja  jest  kwestią  oduczenia. Terapia  behawioralna  ma  swoje  źródła  w  koncepcjach  związanych  z  teorią  warunkowania  i  uczenia  się (Kimble  1961; Hilgard, 1974) a zwłaszcza  w  ideach  Iwana  Pawłowa, Burrhusa  Frederica Skinnera.

Behawioryzm,   teoria   uczenia  się  zakłada:

1. Środowiskowy  determinizm ,  utrzymującą , że  zachowanie  człowieka  jest  kształtowane  przez  jego  środowisko, za  pomocą   nagród   i  kar.

2. Eksperymentalizm  -  przekonanie, że  właściwą  metodą  badawczą  jest  eksperyment, pozwala  on  stwierdzić  , jaki  czynnik  środowiskowy  spowodował  dane  zachowanie  , i  w  jaki  sposób  możemy  je  zmienić.

3.  Antypsychologizm zakłada, że  przedmiotem  zainteresowania  nauki  powinny  być  tylko  jawne  zachowania,  które   można  zaobserwować  i  poddać  pomiarowi,  nie  zaś  „ukryte”   procesy  psychiczne ,  takie  jak  uczucia czy  myślenie.

Zachowań  uczymy  się  w  drodze  warunkowania :

1)      klasycznego

2)      instrumentalnego

3)      modelowania

Warunkowanie  klasyczne   zwane  od  nazwiska  twórcy, Iwana  Pawłowa, Pawłowskim. Jest  to  proces, w  którym   początkowo  neutralny  bodziec   warunkowy,  poprzez  ciągłe  występowanie  w  parze  z  bezwarunkowym , osiąga  zdolność  wywoływania  reakcji , którą  pierwotnie  wywoływał  tylko  bodziec   bezwarunkowy.

Uczenie  się  na  podstawie  warunkowania  klasycznego,  oparte  jest  na  zjawisku   generalizacji: reakcja  wzmacniana  w  obecności  określonego  bodźca  będzie  pojawiać  się  także  na    bodźce  podobne  do  oryginalnego,  nawet  jeśli  podczas   wzmacniania  nie  były  obecne.

( np. eksperyment  z  1920roku  twórca  behawioryzmu  Watson  ,  wytwarzał    fobię 
u  11- miesięcznego  chłopca  o  imieniu  Albert . W  warunkowaniu  zastosował  nagły  hałas  jako  bodziec, który  bezwarunkowo  wywołuje  u   niemowląt   strach. Neutralnym  bodźcem  warunkowym  był  biały  szczur,  który  nie  wywoływał  u  chłopca  strachu . Jednak  eksponowany  w  parze   z  hałasem,  po  odpowiedniej  liczbie  po...