Marek Woźniewski
Cel i zasady stosowania fizjoterapii oddechowej
w zaburzeniach czynności pluc
1. Ćwiczenia oddechowe
Cwiczenia oddechowe opisano po raz pierwszy w 1915 roku w doniesieniu o leczeniu ran wojennych opłucnej, płuca i przepony. Uzyskane przez niego korzystne wyniki spowodowały tworzenie placówek fizjoterapii oddechowej w ośrodkach torakochirurgicznych w całej Anglii. Do ustalenia zasad stosowania ćwiczeń oddechowych w różnych fazach leczenia schorzeń pulmonologicznych przyczyniły się badania urazów klatki piersiowej podczas II wojny światowej.
Celem ćwiczeń oddechowych jest poprawa czynności układu oddechowego przez:
utrzymanie prawidłowej wentylacji płuc,
- zwiększenie ruchomości klatki piersiowej i przepony, - zwiększenie siły mięśni oddechowych
- pobudzenie do efektywnego kaszlu.
Zależnie od spełnianych zadań ćwiczenia oddechowe mogą mieć charakter:
1) leczniczy - stosowane są w przewlekłych chorobach układu oddechowego i mają za zadanie usprawnienie chorego lub kompensację istniejących zaburzeń
; 2) zapobiegawczy - stosowane są u chorych unieruchomionych po zabiegach operacyjnych, urazach czy udarach mózgu i mają za zadanie niedopuszczenie do zaburzeń czynności układu oddechowego wynikających z ograniczenia aktywności ruchowej;
3) rozluźniająco-uspokajający - stosowane są w czasie wykonywania wszelkich ćwiczeń leczniczych.
Przeciwwskazaniem do wykonywania ćwiczeń oddechowych jest niewydolność oddechowa, niedawny krwotok płucny oraz inne, ustalone przez lekarza.
, Cwiczenia oddechowe mogą być stosowane jako:
1) ćwiczenia bierne - wykonywane bez udziału chorego, na przykład przy pomocy biernych ruchów kkg
2) ćwiczenia czynno-bierne - wykonywane przez chorego przy częściowej pomocy fizjoterapeuty, na przykład oddech wykonywany jest czynnie przy biernych ruchach kkg i kkd;
3) ćwiczenia wspomagane czynnymi ruchami kkg i kkd;
4) ćwiczenia wolne - polegają na czynnym wykonywaniu prawidłowych oddechów
w najbardziej dogodnych pozycjach;
5) ćwiczenia z oporem w czasie wdechu, wydechu lub podczas obu faz. Opór może
stwarzać pozycja ułożeniowa (np. w leżeniu tyłem utrudniona jest faza wdechu,
a w staniu - wydechu), środowisko (Roda), ręka fizjoterapeuty, przybory (woreczki
z piaskiem), opaczne ruchy kończyn oraz zmniejszenie drogi wydechowej (np. wy-
dech przez rurkę).
Cwiczenia oddechowe prowadzi się w odpowiednich pozycjach ułożeniowych. Dzię-
ki nim można ułatwić bądź utrudnić wdech lub wydech, stabilizować jedną część klatki
piersiowej oraz poprawiać ruchomość drugiej, jak również zwiększać udział przepony
lub mięśni międzyżebrowych w czasie ćwiczeń. Zależnie od potrzeb stosuje się dodatkowo
pozycje drenażowe oraz oklepywanie klatki piersiowej i masaż wibracyjny, które ułatwiają
odkrztuszanie zalegającej wydzieliny poprawiając drożność oskrzeli. Ma to duże znaczenie
dla prawidłowej wentylacji płuc.
Przed przystąpieniem do ćwiczeń oddechowych konieczna jest nauka prawidłowego
ich wykonywania. Należy je rozpoczynać od wydechu. Stosunek czasu wdechu wykony-
wanego zawsze nosem do wydechu przez usta powinien wynosić 1:2, a czasami nawet 1:3.
Należy dążyć do maksymalnego wydłużenia czasu wydechu aż do uczucia "braku powietrza".
Wdech nosem powoduje oczyszczenie, ogrzanie i nawilżenie powietrza, natomiast wydech
ustami zwiększa jego efektywność oraz ułatwia kontrolę czasu jego trwania. Podczas wdechu
brzuch musi się unosić, a w czasie wydechu zapadać. Dla kontroli prawidłowości wyko-
nania ćwiczenia fizjoterapeuta może delikatnie układać ręce na klatce piersiowej lub w okolicy
nadbrzusza oraz mierzyć czas wdechu i wydechu. Może również umieścić przed ustami
chorego kawałek ligniny lub waty, który podczas wydechu powinien jak najdłużej się po-
ruszać. Ten sposób jest szczególnie godny polecenia, gdyż znacznie aktywizuje ćwiczących,
zwłaszcza dzieci, które traktują to jako formę zabawową.
Liczba powtórzeń ćwiczeń oddechowych nie powinna przekraczać 3-4 w jednej serii.
Zbyt intensywne ich stosowanie może prowadzić do hiperwentylacji, której następstwem
mogą być zaburzenia równowagi kwasowo-zasadowej. Lepiej przyjąć zasadę częstszego
ich powtarzania z mniejszym natężeniem.
W ćwiczeniach stosowanych w leczeniu zaburzeń czynności układu oddechowego ko-
nieczna jest znajomość ustawienia przepony i ruchów klatki piersiowej w różnych pozycjach
wyjściowych (rys. 3-8).
2. Fizykoterapia i masaż leczniczy
Zabiegi fizykoterapeutyczne i masaż mają w leczeniu chorób i zaburzeń czynności układu oddechowego znaczenie pomocnicze, uzupełniające i przygotowujące chorego do kinezyterapii. Zależnie od potrzeb stosuje się czynniki fizykalne działające rozluźniająco na mięśnie klatki piersiowej, przeciwbólowo, rozszerzająco na drogi oddechowe, rozrzedzająco na wydzielinę, wykrztuśnie lub łagodząco na odruch kaszlu. Duże znaczenie mają także metody przyspieszające resorpcję oraz pobudzające odporność chorego.
Wśród najczęściej stosowanych zabiegów fizykoterapeutycznych w fizjoterapii chorób i zaburzeń czynności układu oddechowego na1eży wymienić:
- inhalacje (aerozoloterapię), - światłolecznictwo
- elektroterapię,
- ultradźwięki,
- masaż leczniczy.
Aerozoloterapia polega na wprowadzeniu do ustroju różnego rodzaju mgieł leczniczych w celu oddziaływania na układ oddechowy. Mogą być one pochodzenia naturalnego lub wytwarzane przez aparaturę medyczną. Do metod naturalnych należą: oddychanie aerozolem morskim i oddychanie w mikroklimacie wyrobisk solnych lub sztolni. Wśród podstawowych metod rozpylania środków leczniczych należy wymienić: sprzężone powietrze, które wytwarza cząsteczki o średnicy 10-30 mikrometrów, fale ultradźwiękowe, wytwarzające eząsteczki o średnicy 1-8 mikrometrów, oraz siłę odśrodkową.
, Cząsteczki o średniy 6-30 mikrometrów wnikają do górnych dróg oddechowych
o średnicy 2-5 mikrometrów osiadają w oskrzelach i oskrzelikach, natomiast do płuc prze- dostają się cząsteczki 1-2 mikrometrów. Poniżej tej granicy rozrzedzenie jest tak duże, że zostaje usunięte w czasie wydechu (tab. 2).
Wśród środków stosowanych w inhalacjach wyróżnia się: rozszerzające oskrzela, rozrzedzające wydzielinę, wykrztuśne, przeciwzapalne, przeciwgrzybicze i antybiotyki. Szeroki zakres działania tych środków powoduje, że zależnie od potrzeb inhalacje są
wskazane prawie we wszystkich przewlekłych chorobach i zaburzeniach czynności układu oddechowego, między innymi w nieżycie oskrzeli, rozstrzeniach oskrzeli, astmie oskrzelowej oraz po zabiegach chirurgicznych. Przeciwwskazaniem do zastosowania aerozoloterapii są ostre stany zapalne układu oddechowego, gruźlica, niewydolność oddechowa i niewydolność krążenia.
Niezmiernie istotnym zagadnieniem, wpływającym na skuteczność inhalacji, jest sposób jej wykonywania, a zwłaszcza oddychanie podczas zabiegu. W trakcie inhalacji chory powinien oddychać wolno i głęboko. Zalecany jest rytm oddechowy 5-6 oddechów na minutę, bowiem wraz ze zmniejszeniem częstości oddechów wzrasta skuteczność inhalacji. Przy 30 oddechach na minutę wykorzystywane jest zaledwie 10% wdychanego aerozolu, a przy 5 wykorrystanie to wzrasta do 60%. Na szczycie wdechu powinna nastąpić 3-5-sekundowa przerwa oddechowa, powodująca całkowite zniesienie ruchu powietrza w drogach oddechowych, co sprzyja odkładaniu się aerozolu. Niektórzy autorzy proponują przerwę nawet do 25 sekund.
W zakresie światłolecznictwa stosowane są naświetlania promieniami nadfioletowymi i podczerwonymi (filtr niebieski i czerwony). Zabiegi te w fizjoterapii chorób oddechowych mają za zadanie zrnniejszenie napięcia mięśni, działają przeciwbólowo oraz zwiększają przekrwienie tkanek. Naświetlania najczęściej wskazane są w nieżycie oskrzeli, astmie oskrzelowej, rozedmie płuc, wysiękowym zapaleniu opłucnej.
Spośród metod wykorzystujących energię elektryczną w fizjoterapii chorób układu oddechowego najczęściej znajdują zastosowanie: diatermia krótkofalowa, galwanizacja, jonoforeza i prądy diadynamiczne. Działają one przeciwbó1owo i przeciwzapalnie, zwiększają przegrzanie i przekr wienie tkanek oraz zmniejszają stan spastyczny oskrzeli. Elektroterapia jest wskazana między innymi w fizjoterapii przewlekłego zapalenia oskrzeli, astmy oskrzelowej, rozstrzeni oskrzeli.
Ultradźwięki stosowane są w fizjoterapii oddechowej w celu zmniejszenia napięcia mięśni, rozszerzenia naczyń krwionośnych, zahamowania stanów zapalnych, działają także przeciwbólowo. Szczególnie wskazane są w fizjoterapii astmy oskrzelowej i nieżytu oskrzeli.
Korzystny wpływ masażu podkreślają liczni autorzy w fizjoterapii chorych na zapalenie oskrzeli, rozstrzenie oskrzeli, astmę oskrzelową oraz po zabiegach chirurgicznych, zwłaszcza w obrębie klatki piersiowej.
Masaż w fizjoterapii chorób układu oddechowego ma na celu: rozluźnienie mięśni oddechowych, ułatwienie odkrztuszania, zapobieganie przykurczom, uelastycznienie tkanek oraz przywrócenie sprawności systemu regulacji i czynności układu oddechowego.
Najczęściej stosowany jest masaż klasyczny, segmentarny i iącznotkankowy, a największe zastosowanie mają techniki oklepywania, wstrząsania i wibracji.
2.1. Przykłady fizjoterapii
w wybranych chorobach układu oddechowego
1. Przewlekłe zapalenie oskrzeli:
- inhalacje,
- kinezyterapia oddechowa,
- naświetlanie klatki piersiowej promieniami podczerwonymi.
2. Rozstrzenie oskrzeli:
- drenaż ułożeniowy,
- masaż łącznotkankowy,
- diatermia krótkofalowa.
3. Rozedma płuc:
Typ P-P ("Pink Puffer")
- masaż leczniczy,
- trening wytrzymałościowy.
Typ B-B ("Blue Bloater")
- masaż klasyczny.
przemked