Po upadku powstania listopadowego młodzi artyści nie mieli możliwości uzyskania w kraju wyższego wykształćenia artystycznego. Studiowali zagranicą, w akademiach sztuk pięknych w Monachium, Dusseldorfie, Berlinie, Wiedniu, Petersburgu czy w Paryżu. Niektórzy byli jednak samoukami. Obniżył się poziom wykształcenia zawodowego. Dopiero w latach 50-tych zauważono radykalną poprawę tej sytuacji. Zreformowano szkoły sztuk pięknych w Warszawie i Krakowie. Po objęciu stanowiska dyrektora krakowskiej Szkoły przez Jana Matejkę, doszło w 1873r. do reformy , któ®ej wynikiem było zalożenie w 1879r. tzw. Oddzialu Akademickiego o poziomie szkoły wyższej. Międzynarodowa sława Matejki zapewniła uczelni wysoki prestiż. W Polsce zaczeto urządzać wystawy, początkowo szkolne lub w sklepach z rycinami. Efektem tych działań było zalożenie Towarzystwa Przyjaciol Sztuk Pieknych w Krakowie i Lwowie oraz Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie . Miały one zastąpić mecenat państwowy, otaczając opieką artystów, zwłaszcza młodych absolwentów szkół artystycznych. Do ich zadań należało organizowanie wystaw, ekspozycji indywidualnych i pośmiertnych, a także konkursów i loterii. Towarzystwa te tworzyły zbiory sztuki. W latach 50tych ukształtowały się 3 środowiska artystyczne , skupiające twórców młodej generacji – w Warszawie, Krakowie i Wilnie. W Warszawie pierwsi absolwenci Szkoly Sztuk Pieknych stworzyli około 1850r. „cyganerię” malarską. Siedem lat pozniej w Krakowie w pracowni rzeźbiarza Parysa Filippiego, służącej za miejsce spotkan, skupili się literaci, historycy i artyści, studiujący w zreformowanej Szkole Sztuk Pieknych. W Wilnie mloda generacja zwiazana była z Akademią Malarską oraz redakcją „Kuriera Wileńskiego”. Kres ich aktywności wyznaczyło powstanie styczniowe. Chęc oddziaływania moralnego na odbiorców te trzy środowiska wypełniały przez podejmowanie tematów z historii i współczesnej martyrologii, malując narodowy pejzaż i obyczaj , a także piętnując wynaturzenia zycia społecznego.
Genezy polskiej sztuki fantastycznej należy szukac w poznym romantyzmie polowy XIX wieku.
Jednym z przedstawicieli tego nurtu jest Cyprian Kamil Norwid .Wybitny poeta i dramaturg uczył się rysunku i malarstwa w pracowni Kokulara i Jana Klemensa Minasowicza. Od 1842r. przebywal na emigracji m.in. we Włoszech i Paryżu. Rysowal ilustracje z motywami religijnymi, portretami, karykaturami – swobodnie kształtowane szybką, nerwową kreską, która czasem tworzyła groteskowy splot, przekształcając realny motyw w fantastyczną wizję. Tak jest w przypadku rysunku „Łódź Chrystusowa”. W obrazach z ok. 1870r ukazują się mgławicowe wizje ludzi, tajemnicze pejzaże ze zdeformowaną architekturą „Kosciołek na Litwie” „Dzwonnica podczas burzy”, zagadkowe postaci”Zagadka”, zapowiadają one symbolizm końca wieku.
Ignacy Gierdziejewski łączył cyganerię poetycką i malarską. Twórczość Gierdziejewskiego przepełniał diaboliczny nastrój scen fantastycznych, opartych na opowieściach ludowych, a także pesymistyczny stosunek do swiata . Poznanie przez artystę nowego malarstwa niemieckiego oddziałalo na serię przedstawien alegoryczno- fantastycznych. Najważniejszym z nich jest obraz „Od powietrza, ognia, wojny, głodu i nagłej śmierci zachowaj nas Panie”, wzorowany na ‘Jeźdźcach Apokalipsy” Petera Corneliusa. Obraz podzielony na ddwie horyzontalne strefy: górna przedstawia alegorie plag spadających na ludzkość (wojny, powietrza morowego, ognia i glodu), dolna świat klęsk, których doznaje ludzkość (trupy, szubienica). Modlący się wokół krzyża ludzie są symbolem pocieszenia przez wiarę. Nienaturalna śmierć, w czasach epidemii , nieurodzaju, powstan uznal autor za plagę, którą zsyła Bóg, aby ludzkość mogla odrodzic się moralnie. Oparte na ldowych legendach legendach balladach Mickiewicza fantastyczne sceny z ze zjawami, duchami, diabłami diabłami Śmiercią – obrazy Rusałki wabiące flisaka 1853, Dżuma i topielec 1856, zapowiadają tematykę popularną w malarstwie i ilustracji od końca lat sześćdziesiątych.
Przedstawicielami realizmu społecznego byli w Warszawie – Wojciech Gerson, Franciszek Kostrzewski i Józef Szermentowski oraz krytycy Józef Kenig i Ludwik Buszard, w Krakowie zaś – Aleksander Kotsis i Andrzej Grabowski oraz krytyk Michał Bałucki . Odrzucili oni biedermeier , zawierający ideę zgody z rzeczywistością, podporządkowania się zastanej sytuacji politycznej i społecznej. Przyjęli pogląd, że lud jest jedyną siłą zdolną przywrócić Polsce niepodległość. Stąd narodził się program zblizenia do ludu. Przede wszystkim podjeli pierwszy raz na tak szeroka skalę tematykę społeczną wsi. Antyurbanizm był charakterystycznym elelemntem ich postawy. Miasto uznawali za siedzibę zaborcy. Wieś przestała być tylko motywem ‘malowniczym’. Dostrzegali nędzę, brak oświaty, pańszczyznę. Ukazując katastrofalny stan wsi, odwoływali się do poczucia solidaryzmu narodowego. Obrazy te spełniały funkcje propagandowe.
Wojciech Gerson to glowna postac warszawskiego zycia artystycznego XIX wieku. Obok sceny rodzajowej i pejzażu interesowal go portret, kompozycje historyczne i religijne.
W niektórych obrazach, np. w alegorycznie potraktowanej scenie „Pozegnanie z koniem” 1856, przedstawiającej chłopa odprowadzającego starego konia na „mogiłki” za wsią, Gerson świadomie zastosował sentymentalną ‘manierę’ biedermeieru. Pragnął dotrzeć do sumienia przedstawicieli warstw posiadających, którzy w towarzyskich rozmowach podczas wyścigów konnych zakwestionowali przywiązanie chłopa do ‘wiernego towarzysza doli’.
Z kolei wśród pejzaży obok obrazow inspirowanych malarstwem holenderskim XVII wieku – „pejzaż z wiatrakiem’ 1855, i widoków zabytków – „Ruiny zamku trockiego’ 1855, znalazły się kompozycje studyjne bez sztafażu i symbolicznych motywów ikonograficznych jak obraz „Przed podwórzem” sprzed 1854r.- pozbawiony ścisłej kompozycji, zbudowany z przypadkowych elementów, fragmentarycznie ujmujący rzeczywistość.
Przez całą twórczość artysty tematyka rodzajowa i pejzaż rozwijały się. „Flisacy” 1864 to fantastyczny motyw flisaka wabionego przez rusałki, znany z ludowych basni, który pojawił się już w dziełach Gierdziejewskiego. Od czasów powstania styczniowego Gerson , w poczuciu patriotycznej misji, podjął tematykę historyczną. Podkreślał analogie w walce o niepodległość miedzy zdarzeniami z przeszłości a wspolczesna artyście sytuacja polityczną. „Łokietek na skałach ojcowskich” 1863 . Tematyka jego dzieł często dotyczyła historii niemiecko-polskiej , stąd działa „Opłakane apostolstwo” 1866, czy „Krzyżacy w Polsce” 1875. Apelując o narodową jedność malował obrazy z dziejów polsko-litewskich , np. „Chrzest Litwy” 1889, „Dwie siostry Polska i Litwa” 1897, oraz z polsko- żydowskich „Esterka”1871, „Kazimierz Wielki i Żydzi” 1874. Malował także obrazy historyczno –rodzajowe jak „Kopernik wykładający astronomię” czy „Wit Stwosz w drodze do Norymbergii” . Malarstwo Gersona można nazwać bez wątpienia dydaktycznym malarstwem historycznym.
Franciszek Kostrzewski , Studiował w Warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych pod kierunkiem m.in. Jana Feliksa Piwarskiego i Aleksandra Kokulara. Malował pejzaże i sceny rodzajowe. Od 1856 roku zajmował się działalnością ilustratorską. Jego ilustracje ukazywały się w czasopismach warszawskich – Tygodniku Ilustrowanym, Kłosach, Musze, Wędrowcu i innych .Jego najwcześniejszy znany obraz „Cyrk na Saskiej Kępie” 1852, był lekko malowany, przekształcał fete galante w scenę z warszawskiego przedmieścia z teatrzykiem komedii. W latach 50tych Kostrzewski był najbardziej radykalnym przedstawicielem realizmu ‘społecznego’ w Polsce. To wlasnie w jego dziełach poraz pierwszy pojawiły się zapowiedzi naturalizmu. Posługiwał się karykaturą, elementami brzydoty i deformacją, pogłębił ostrość charakterystyki postaci, prowadzącej do ich indywidualizacji „Chłopi w karczmie” 1854, Przedstawiał pijanych chłopów, żebraków, bezdomnych i umierających „Matula kona”. Z lat 60tych pochodzą rozbudowane sceny z życia wsi i małych miast, ujęte na tle szarego pejzażu „Kamieniarze” 1862, „Pożar miasteczka” 1868, „Koloniści niemieccy niemieccy podróży” 1866, - pelne współczucia spojrzenie na imigrantów . Po roku 1870 zajmował się głównie karykaturą.
Henryk Pilatti i Józef Szermentowski łączyli w swojej twórczości tematykę społeczną i pejzaż.
Pilatti uzupełniał swoje studia podróżami do Paryża, Monachium i Rzymu. Malował miejskie pejzaże „Plac żelaznej bramy” 1853 i „ Terasa w parku St. Cloud w Paryżu” 1854- jeden z najlepszych polskich pejzaży XIX wieku. Tworzył obrazy należące do nurtu realizmu społecznego , jak „Gałganiarka” i ‘Grajek podwórzowy” 1863, ukazujące na tle brudu miejskich podwórek postacie ubogich, zmęczonych życiem ludzi. Podejmowal tez tematy historyczne, jak „Śmierć Berka Joselewicza w Kocku” 1867.
Z kolei Józef Szermentowski malował początkowo widoki miast i zabytków „Widok Sandomierza”1855, by od 1856r podjąc rzadkie wówczas przedstawienia pracy „Oracz” , „Z chrustem do domu”, małomiasteczkowe i wiejskie sceny obrzędów religijnych , podkreslajaące pobożność ludu jako ważną cechę charakteru narodowego „Chrzest na wsi’, „Spowiedź w kościele” a także ostre analizy kontrastow społecznych „Pogrzeb chłopski”, „Poddaństwo”. Malarstwo pejzażowe Szermentowskiego przeszło interesującą ewolucję od idealistycznych, nastrojowych przedstawień do realistycznych studiów czystego pejzażu. Artysta malował pagórkowate motywy podkieleckiej wsi „Studium wioski polskiej” 1866, Pieniny i Tatry, które odwiedził w 1868r, wreszcie płaskie pejzaże z rozłożystymi drzewami nad taflą wody, z ekspresyjnymi pniami leśnych drzew z motywem bydła . „Bydło schodzące do wodopoju” W tych obrazach malowanych w pelnym słońcu, artysta analizowal problemy swiatła delikatnie sączącego się przez korony drzew i odbijającego się w wodzie. Utrzymane one były w cieplych, złocistych lub srebrzystych tonacjach brązów i żółcieni, zieleni i błękitu nieba. W pejzażu z postaciami dwóch kobiet „W parku” 1873, rozświetlone liscie drzew i różnobarwne plamki kwiatów wydają się pierwszym śladem impresjonistycznej rewolucji w malarstwie polskim.
W twórczości Aleksandra Kotsisa przeważała tematyka społeczna i rodzajowa. Od 1857roku wystawiał rozbudowane wieloosobowe kompozycje z życia ludu podkrakowskiego podkrakowskiego i górali „Jarmark w Tyńcu”, 1858, oraz typy rodzajowe „Biedak krakowski”, „Druciarz na wsi”. Pogłębione widzenie problematyki społecznej ujawniło się w drygiej połowie lat 60tych i ok. 1870r w realistycznych obrazach jak „Bez dachu”, „Ostatnia chudoba””Matula umarli”, Sieroca dola”. Te kompozycje pokazują nastrój melancholijnego smutku także za pośrednictwem malarskich środków- ciemnego kolorytu, bocznego sowietlenia postaci . Artysta malował portrety chłopów, inteligencji i subtelne w kolorycie studia, jak „Neapolitanka” i „Rudowłosa”, wykonane w Monachium, gdzie mieszkal od 1871roku. Wśród tatrzańskich pejzaży malarza wyróżnia się „Giewont I”. w tym obrazie artysta stworzyl panteistyczną wizję natury z gestych, burzowych chmur i przebijających się przez nie promieni zachodzącego słońca, mgieł i monumentalnego górskiego masywu. Dzieło to łączyło tradycję romantyzmu z zapowiedzią symbolicznych tatrzańskich cyklów Wyczółkowskiego.
Tematykę społeczną podejmował Andrzej Grabowski, malując „Żebrzącego chłopca” 1857, „Pożegnanie”i „Starego Cygana”. Akwarela „Domokrążca” wyróżnia się na tle polskiego realizmu społecznego drapieżnością ujęcia zdeformowanej, poooranej zmarszczkami zmarszczkami ii piętnem bólu twarzy człowieka w łachmanach. Przede wszystkim Grafowski był portrecistą. Tworzył realistyczne, pogłębione psychologiczne portrety, utrzymane w przyciemnionym kolorycie. Wśród nich wyrożnia się „Portret Antoniny Hoffmann”, aktorki, ukazanej na tle kotary i popiersia Słowackiego.
Wincenty Śleńdziński, malarz, wiele lat spędzil na zesłaniach , m.in. w Charkowie. Malował niemal czarne, czasem inspirowane fotografią, portrety. „Zebraczka spod Ostrej Bramy nawlekajaca igle”, utrzymana w rownie ciemnej skali barw, przyciąga uwagę ostrością naturalistycznego widzenia. Śleńdziński pod koniec wieku tworzył rozbudowane, dynamiczne w ujęciu obrazy z dziejów pogańskiej Litwy „sen Giedymina”1894.
Aleksander Miniatt , nauczyciel rysunku w witebskim gimnazjum. Na tle polskiego malarstwa portretowego wyróżnia się „Portret Tomasza Zana” , autorstwa Miniatta, charakteryzuje się interesującym kadrowaniem i ujęciu z ostrego bocznego skrótu.
Twórczość Nikodema Syliwanowicza obejmuje sceny rodzajowe i portrety, jednak przeszła ewolucję od akademickich ujęć, czasem o silnych kontrastach światłocieniowych „Dzieci przed dworem”, do przedstawiem realistycznych , bardziej swobodnych i rozjaśnionych w tonie. „Zołnierz z chłopcem” 1866.
Pokolenie tych malarzy, debiutujących w latach 50 i 60 XIX wieku, odbudowało ogólnopolskie środowisko artystyczne. Przyczyniły się do tego nowe instytucje życia artystycznego w Krakowie, Warszawie i Lwowie, zreformowane szkoły sztuk pięknych w Krakowie i Warszawie oraz założone wówczas pisma ilustrowane. Młodzi artyści obierali tematykę społeczną, wyrażaną w formach realistycznych , akcentując elementy brzydoty i deformacji postaci. Wędrówki, przemieszczanie po kraju nadały dodatkowe walory polskiemu pejzażowi.
a.bunia