FILOZOFIA I ETYKA POLITYKI.doc

FILOZOFIA I ETYKA POLITYKI

Prof. dr hab. E. Jeliński

FILOZOFIA – etymologia tego terminu jest historycznie niejednoznaczna. Niektórzy łączą ten termin z Pitagorasem.

FILOZOFIA – miłowanie, dążenie do mądrości. Pitagoras miał wyjaśnić na czym owo miłowanie miałoby polegać. Pitagoras miał porównać życie do igrzysk, w których biorą udział trzy grupy ludzi:

1)     Zawodnicy

2)     Ci, którzy współcześnie pełnią rolę menagerów – osoby, które na igrzyska przyjeżdżają na igrzyska pohandlować, sprzedać itp.

3)     Osoby, które przyjechały oglądać igrzyska – Pitagoras przyrównał ich do filozofów – zajmują się kontemplowaniem, oglądem rzeczywistości

Filozofia jako miłowanie mądrości jest pojęciem dynamicznym, jest dążeniem do tego, co ostateczne – dążenie do mądrości.

MĄDROŚĆ – wg. Sokratesa (żył w Vw) – utożsamia ze sobą dwie cnoty: mądrość i dobroć. Wg niego wystarczy wiedzieć, co jest dobre, aby czynić dobrze. Z tym podejściem nie zgadzał się Arystoteles.

Arystoteles stara się rozróżniać mądrość, którą nazywa cnotą dianoetyczną (intelektualną) od dobra – cnoty etycznej. Uważa, że nie należy utożsamiać ich razem.

Do tej greckiej tradycji nawiązuje Seneka – mądrość jest tym, co Grecy określali mianem SOFIA. Mądrość sprowadza się do spraw boskich i ludzkich.

Do tradycji greckiej nawiązuje również chrześcijaństwo.

Św. Tomasz z Akwinu – prawda naukowa musi z konieczności być zgodną z mądrością chrześcijańską. Myśl chrześcijańska, mówiąc o mądrości, podkreślała, że mądrość pozwala globalnie ująć świat, odróżnić dobro od zła, piękno od brzydoty, precyzyjnie dotrzeć do zbawienia.

Mądrości nie uda stworzyć się z niczego. Możliwe jest ciągłe pobudzanie, aktywizowanie. Mądrość żywi się wiedzą. Bez Widzy mądrość pozostaje niespełnioną możliwością. Mądrość czyni z wiedzy właściwy, korzystny dla człowieka użytek.

WIEDZA I MĄDROŚĆ TO NIE TO SAMO.

Mądrość – trwała dyspozycja intelektu.

Wiedza – zbiór większych lub mniejszych informacji z jednej lub kilku dziedzin.

Mądrość to trwała wielkość intelektualna (etyczna), która odznacza się determinacją, odwagą, skłonnością do podejmowania ryzyka, wymaga odwagi moralnej, intelektualnej i cywilnej.

Grecy mityczni będą dążyć do modelowego ujęcia człowieka, jego postępowania.

Filozofię łączy sie z nauką. Mówi się, że filozofia jest nauką. Przedmiotu filozofii nie da się jednoznacznie określić – jedni mówią o byciu, poznaniu, człowieku itp.

Metody filozofii:

- dedukcyjna

- doświadczalno-indukcyjna

- dialektyczna (Georg Willhelm Hegel, Homer)

- strukturalistyczna

Filozofia ma określony warsztat badawczy. Filozofia jest nauką.

Filozofia – początki VI w p.n.e.

Filozofia w antyku była traktowana jako sposób życia. Skutkowało to tym, że filozofem w starożytności był każdy Grek, który postępował wg reguł, norm określonych przez właściwego filozofa (Platona, Arystotelesa itp.).

Trzy rozpatrywania filozofii:

- jako umiłowanie mądrości

- jako nauka

- jako sposób życia

Podział filozofii wg Arystotelesa:

- logika

- filozofia właściwa:

              > filozofia teoretyczna

                            -- pierwsza (matematyka, fizyka)

              > filozofia praktyczna (etyka, polityka)

FILOZOFIA POLITYKI

W naukach społeczno-politycznych funkcjonują trzy pojęcia używane zamiennie:

- teoria polityki

- filozofia polityki (polityczna)

- ideologia polityczna

Przez niektórych są traktowane łącznie, ale nie należy ich łączyć, bo różnią się zakresem, metodologią, funkcjonowaniem.

TEORIE POLITYKI – stanowią dziedzinę nauk społecznych, omawiających zagadnienia związanych z aktywnością polityczną, funkcjonowaniem państwa. Stanowią one przedmiot politologii. Teorie mają charakter naukowy, dążą do empirycznej weryfikacji.

IDEOLOGIA – jako termin pojawia się 200 lat temu (rewolucja francuska, epoka Napoleona). Współcześnie ideologie są połączeniem programów partii politycznych, haseł wyborczych, utopii politycznych, półprawd. Ideologii politycznych nie wolno utożsamiać z ideami politycznymi.

FILOZOFIA POLITYKI – rozumienie terminu może być dwojakie:

- znaczenie węższe – filozofia polityki jest naturalną kontynuacją filozofii społecznej, której przedmiotem są procesy, mechanizmy, struktury, instytucje związane z funkcjonowaniem państwa oraz teorie dotyczące tej problematyki. Filozofia polityki nie tylko opisuje modele i struktury państwa, ale usiłuje wykryć uniwersalne prawidłowości. Filozofia polityki ma także charakter aksjologiczno-etyczny (oceniająco-normatywny), czyli odpowiada na pytanie, jak powinny funkcjonować struktury państwa. Filozofia polityki nie proponuje szczegółowych rozwiązań w tym zakresie. To pozostawia decyzji obywateli danego państwa. Celem filozofii polityki jest opisywanie, wyjaśnianie, prognozowanie i formułowanie norm humanistyczno-etycznych w funkcjonowaniu struktur politycznych.

- znaczenie ogólne (szersze, całościowe) – filozofia polityki ujmuje struktury polityczne państwa w kontekście uwarunkowań społecznych, historycznych, kulturowych, światopoglądowych, w kontekście religijnych tradycji danego kraju.

FILOZOFIA POLITYKI PEŁNI W ŻYCIU SPOŁECZNYM NASTĘPUJĄCE FUNKCJE:

1.      Funkcja deskryptywna – sprowadza się do obiektywnego opisu rzeczywistości politycznej, czyli form państw, mechanizmów jego działania, wewnętrznych struktur państwa, sposobów dochodzenia i korzystania z władzy; sprowadza się do relacji między podmiotami życia politycznego. Funkcja ta jest wspólna dla filozofii polityki i politologii. Różni je inny typ eksplikacji politycznej.

2.      Funkcja eksplikatywna – teoria polityki i politologia poszukują wyjaśnień przez odwołanie się do bezpośrednich empirycznie uwarunkowań. Filozofia polityki stara się odkryć uniwersalne zasady, które leżą u podstaw państwa, które z kolei wywodzą się z natury człowieka i odwołują się do tej natury. Chodzi tu o wyjaśnienie ponadhistoryczne, kulturowe.

3.      Funkcja prognozująca (prognostyczna) – mówi, że jeżeli trafnie dokonaliśmy zdiagnozowania przeszłości i teraźniejszości, to do pewnego stopnia możemy przewidzieć przyszłość.

4.      Funkcja pragmatyczna – jej zadaniem jest proponowanie określonych standardów humanistyczno-demokratycznych życia politycznego. Tej funkcji nie należy identyfikować z indoktrynacją ideologiczną. Filozofia polityki nie może być traktowana jako przydatny instrument dla socjotechniki.

5.      Funkcja normatywno-etyczna – zadanie filozofii polityki sprowadza się m.in. do określenia zobowiązań i etosu elit rządzących; to zadanie to także uzasadnienie potrzeby społeczeństwa obywatelskiego i wytyczenie jego granic. Zadanie filozofii polityki to także charakterystyka relacji między państwami a społeczeństwem obywateli oraz formułowanie zasad obowiązujących w relacjach między państwami.

6.      Funkcja ideowa – mówi o potrzebie istnienia państwa, mówi o relacjach między państwami a narodem, przestrzega przed absolutyzacją struktur państwowych i demokracji, przed absolutyzacją rasy, wolności, równości itd.

Część z tych funkcji ma charakter postulatów.

***

ETYKA – najczęściej jest kojarzona z filozofią moralności

MORALNOŚĆ – (łac. mores) – słowo to pojawia się już u Cycerona i jest tłumaczeniem greckiego słowa „ethos”, co oznacza miejsce pobytu, nawyk, obyczaj, charakter i którego to termin używał Arystoteles, objaśniając genezę cnoty moralnej.

Według Arystotelesa cnota moralności powstaje w skutek przyzwyczajenia. Etos oznacza więc zachowanie, co do którego zgodna jest pewna grupa ludzi.

Moralność daje się przedstawić w trojaki sposób:

1)     Jako pewien układ wartości – wśród wartości moralnie chronionych, istotnych należy życie, zdrowie i niekiedy pomyślność drugiego człowieka. Pojawia się tu tendencja ku moralności ogólnoludzkiej. Kształtowanie się ogólnoludzkiego poczucia moralnego zależy od praktycznego rozwoju życia społecznego. W społeczeństwach zróżnicowanych, zantagonizowanych różnymi względami np. moralnie, wartości ulegają bardzo często uzurpacji, są wypełniane treściami partykularnymi.

Rozwój poczucia moralnego i świadomości moralnej jest procesem sprzecznym. Z jednej strony idea wspólnoty ludzkiej i godności, z drugiej realizacja tej idei jest blokowana przez realne podziały

2)     Jako pewien układ ocen – każdy aspekt życia podlega ocenie moralnej. Ocenie moralnej podlega także sama ocena moralna. Zależą one od pojmowania życia ludzkiego, organizmu, przyrodniczych warunków egzystencji człowieka, od materialnych warunków jego bytowania, od wspólnoty ludzkiej, rodziny, narodu, społeczności międzynarodowej, środowiska kulturowego, w którym człowiek żyje

3)     Jako pewien zbiór norm – normy moralne treścią nie różnią się od norm pozamoralnych (obyczajowych, religijnych, prawnych).

Normy pozamoralne kończą się wskazaniem sankcji komuś, kto te normy naruszy.

Norma staje się moralną, gdy jest respektowana bez zewnętrznego przymusu ze względu na dobro drugiej osoby.

Ludzkie postępowanie jest sterowane przez wszystkie wyżej wymienione rodzaje norm.

Etyka, jako filozofia moralności:

- Etyka opisowa (etologia) – sprowadza się do sposobu opisowo-wyjaśniającego moralność. Etyka opisowa została stworzona w XIXw w okresie pozytywizmu. Ten dział etyki rozwija szczególnie dwie dziedziny analiz moralności:

              > od strony wewnętrznej – psychologia moralności

              > od strony zewnętrznej (społecznej) – socjologia moralności

Etyka opisowa podejmuje kwestie historii moralności.

- Etyka normatywna – jest sposobem normatywnego, wartościującego podejścia do moralności. Konstruuje i argumentuje systemy moralności takiej, jaką owa moralność być powinna. Wywodzi się z Vw p.n.e. – Sokrates. Przywiązuje się tu uwagę do rozważań nad wartościami moralnymi.

Etyka normatywna stara się określić dobro najwyższe. Wśród kierunków etyki normatywnej wyróżniamy: hedonizm, eudajmonizm, ewolucjonizm, rygoryzm, utylitaryzm, teocentryzm. Etyka normatywna:

> podejmuje kwestie czynu moralnego, stawiając pytanie o warunki, by dane zachowanie zyskało status zachowania moralnego

> rozważa problem odpowiedzialności moralnej

> dotyczy refleksji nad zaletami i wadami moralnymi, sprawnościami, które charakteryzują człowieka

- Metaetyka – stosuje filozoficzną analizę norm i ocen moralnych. Ukształtowana w XXw. Dział ten zajmuje się logiką języka etyki, metodologią języka etyki. Wśród kwestii szczegółowych wyróżniamy: problem znaczenia i funkcji orzeczników etycznych np. dobry, słuszny. Zajmuje się zagadnieniem prawdy w etyce. Interesuje się problemem uzasadnienia ocen i norm moralnych, stosunków zdań o faktach do zdań o wartościach. We współczesnej metaetyce najbardziej rozpowszechnione są: neonaturalizm, emotywizm, szkoła analityczna, intuicjonizm.

Pierwszą kategorią, która pojawia się w etyce jest CNOTA (gr. arete) – jest dzielnością etyczną, doskonałością moralną. Od Sofistów, Sokratesa, Stoików zaczęto utożsamiać cnotę ze sprawnością, doskonałością moralną podmiotu. Interpretowano cnotę, jako stałą zdolności i gotowość do czynów moralnie pozytywnych.

Drugą kategorią, która pojawia się w etyce jest DOBRO, czyli to, co pożądane, pozytywnie wartościowane. Dobrem jest niekiedy sama wartość pozytywna.

Podział dobra uwzględniający różne jego rodzaje:

- dobro samoistne – życie, szczęście

- dobro utylitarne (instrumentalne) – użyteczność

- dobro hedonistyczne – przyjemność

- dobro estetyczne – piękno, harmonia

- dobro poznawcze – prawda

- dobro religijne – świętość

Natura dobra była, jest i będzie przedmiotem sporów filozoficznych jego istoty.

W etyce dobro określa się, jako własność, wartość czynu lub postaw, prowadzących do urzeczywistnienia przedmiotu pożądania (wartości).

KATEGORIA OSOBY – rozumienie osoby, persony może być dwojakie:

- koncepcja statyczna osoby – występuje w personalizmie neotomistycznym – J. Maritain; jego koncepcja osoby odwołuje się do klasycznej definicji Boecjusza: „Osobą jest indywidualna substancja natury rozumnej”.

- koncepcja dynamiczna osoby – personalizm otwarty (personalizm społecznego zaangażowania) – E. Mounier; uznaje on, że osoba jest obecnością, a nie bytem, jest rzeczywistością, którą ciągle poznajemy i którą tworzymy od wewnątrz.

Personaliści podkreślają, że Bóg jest twórcą wszystkich bytów osobowych. Zdaniem personalistów Bóg nie ogranicza człowiekowi wolności, czyni ją bardziej pełną.

Kategoria osoby jest podstawą normy personalistycznej, która głosi, że osobie jako osobie należy się miłość. Osoba nigdy nie może być środkiem do celu, a tylko celem. To osobie powinno być podporządkowane życie społeczne.

MIŁOŚĆ – stan wytworzony przez unicestwienie rozdzielenia.

La Rochefoucault rozprawiając o miłości, powiedział: „Z miłością jest jak z duchami, każdy o niej wie, ale niewielu ją widziało”. Miłość daje życie, myśl, ciało, rodzi przymioty (wielkoduszność, szlachetność, przebaczenie, poświęcenie itp.) Miłość nie ma nic wspólnego z seksualnością, erotyką.

Schopenhauer uważa, że ostatecznym celem miłości jest „wytwarzanie następnego pokolenia”. Według niego miłość jest:

- namiętnością gatunkową, osobnik jest tylko narzędziem geniusza gatunku.

- przejawem instynktu płciowego

- to dramatyczna walka geniusza gatunku ze szczęściem jednostki

- miłość pochłania połowę sił i myśli ludzkiej

- jest tylko instynktem

- w miłości chodzi tylko o przyszłość gatunku

- w miłości wola jednostki staje się wolą całego gatunku

- aby zrozumieć miłość należy zestawić ją tylko z instynktem

- wybór w miłości nie kieruje się tylko względami fizjologicznymi

- miłość przeciwna przyrodzie jest błędem instynktu płciowego

- celem miłości jest dobro gatunku

- Schopenhauer sprowadza miłość do czynności fizjologicznych, będącej jedną z podstawowych czynności życia ludzkiego

Miłość platoniczna (miłość według Platona) – ten typ miłości istnieje, jest to miłość piękna, dobra samego w sobie; wobec absolutnego dobra i piękna milknie wszelkie pożądanie.

Miłość platoniczna była ideą transcendentalną. Miłość platoniczną przeżywać może człowiek o najwyższych walorach duchowych, a jej przedmiotem nie może być nic z tych rzeczy, które ulegają zniszczeniu lub zmianie. Ta miłość jest najwyższym objawem dążenia woli do wartości. Z miłości platonicznej trzeba się uczyć.

Piękno to symbol doskonałości w dziedzinie zjawisk. Jest niedotykalne, jest czymś statycznym, a nie dynamicznym, dlatego wszelka zmiana wobec idei piękna znosi je i niszczy to pojęcie.

Idea piękności jest ideą przyrody, jest niezniszczalna, jakkolwiek poszczególne piękno przemija. Umiłowanie piękna według Platona może doprowadzić człowieka do pełni szczęścia, ale dojdzie do tego tylko ten, kto sam w tym wnętrzu odnajdzie piękno moralne.

***

FILOZOFIA POLITYKI – ma swój przedmiot i metody. Wchodzi w zakres nauk społecznych szczegółowych. Podmiotami aktywności politycznej są poszczególni ludzie. Niezbędną podstawą filozofii polityki jest filozofia człowieka (antropologia filozoficzna). Państwo powinno funkcjonować dla dobra człowieka, a nie odwrotnie.

FILOZOFIA CZŁOWIEKA – znajduje ukoronowanie w filozofii społecznej.

POLITYKA jest ważnym sektorem życia społecznego, który może człowieka wzbogacić, ale też zniszczyć, zdeformować.

Ścisły związek filozofii polityki z filozofią społeczną i filozofią człowieka pozwala wnioskować, że istnieje relacja pomiędzy filozofią polityki a etyką. W kwestii tych wzajemnych relacji istnieje pewien pluralizm stanowisk.

Polityka daje się sprowadzić do walki klasowej, ekonomicznej, poszukiwania dobra wspólnego. Platon i Arystoteles uważali, że elity rządzące mają obowiązek realizacji dobra wspólnego. Dlatego podkreślali respektowanie etyki w życiu politycznym.

Polityka to konflikt interesów, walka, stąd uznawano podrzędność etyki wobec wymogów racji stanów.

Machiavelli mówi, że moralność jest instrumentem przydatnym w ręku władcy.

Marksizm postulował o realizację równości i sprawiedliwości społecznej dla dobra proletariatu.

Max Weber nie widział możliwości zastosowania etyki normatywnej na terenie polityki. W etyce konieczne jest kryterium dobra moralnego i prawdy. Według Webera realizacja moralnych postulatów może być politycznie nieodpowiedzialna np. absolutna rezygnacja z wojny na rzecz pokoju.

Weber rozróżnia etykę przekonań i etykę odpowiedzialności. Ta ostatnia sprowadza się do tego, że cel, efekt może usprawiedliwiać stosowanie nieetycznych środków. Oba typy etyki nie muszą się wzajemnie wykluczać.

Filozofia polityki nie może zawieszać norm, dyrektyw, gdyż jego kwestionowanie zamienia życie publiczne w dżunglę. Filozofia polityki powinna uwzględniać dyrektywy filozofii moralności. Moralna polityka to nie jest moralizatorstwo.

Związek filozofii polityki z filozofią prawa.

Filozofia prawa silnie oddziałuje na formę państwa, jego struktury, podział władzy, na ochronę praw człowieka itp. Prawo i polityka łączy fakt, że obie te nauki decydują o środkach przymusu wobec osób, które je naruszą.

Prawo ustępuje polityce, gdy staje się ono narzędziem w ręku elit rządzących. W państwie autorytarnym lub totalitarnym absolutyzacja władzy powoduje uprzedmiotowienie społeczeństwa.

Filozofia polityki i prawa powinny potwierdzać wzajemną autonomię polityki i prawa.

Związki między filozofią polityki (teoria normatywna) a politologią (teoria empiryczna).

Politologia dostarcza empirycznego materiału, refleksji. Jej przedmiotem są: funkcjonowanie systemów politycznych, funkcjonowanie demokracji, partycypacja obywateli, struktury władzy w państwie itp.

Filozofia polityki korzysta z nauk historycznych (np. historia doktryn politycznych). Filozofia polityki powinna uwzględniać ekonomię, ponieważ idee polityczne rodzą się w określonych warunkach życia gospodarczego.

Filozofia polityki a ideologia.

Ideologia – niektórzy łączą ją z istnieniem społeczeństw zamkniętych, inni łączą ją z dążeniem do władzy totalitarnej (marksizm radziecki).

Ideologia polityczna to zespół poglądów artykułujących generalne cele działalności politycznej i dopuszczalne metody ich osiągania. Nadrzędną funkcją ideologii politycznej jest definiowanie celów i środków uzgadniania zachowań współzależnych grup społecznych o sprzecznych interesach w sposób rokujący ochronę i zwiększanie szans przeżycia i osiągania satysfakcji z życia jej adresatów. Ideologiczne samookreślanie ruchów i instytucji politycznych - partii, rządów, międzynarodowych organizacji i sojuszów - dokonuje się przez definiowanie, jakie interesy społeczne uznawane są za priorytetowe oraz jakie sposoby ich osiągania za dopuszczalne. Siła wpływów ideologii politycznych jest uwarunkowana ich zgodnością z interesami społecznymi. Rzeczywistej praprzyczyny wszelkich działań politycznych należy poszukiwać przede wszystkim w interesach sił społecznych, a w ideologiach tylko o tyle, o ile je adekwatnie artykułują. Wzmacnianiu siły wpływów ideologii politycznych służy powoływanie się na uznawane powszechniej doktryny naukowe i religijne.

Metody filozofii polityki:

1.Metoda filozoficzno-ontologiczna – uważana jest przez większość filozofów polityki za niezbędną podstawę badawczą.

Filozofia polityki dostrzega ontologiczną specyfikę i bogactwo człowieka, natury ludzkiej. Osobowość człowieka transcenduje wymiar biologiczno-naturalny.

Posługując się tą metodą uwzględniamy formy państwa, struktury władzy, skład elit politycznych, uzgadniamy relacje między społeczeństwem a państwem. Te elementy dotyczą człowieka traktowanego jako podmiot. Ta metoda wymaga powiązania filozofii polityki z antropologią filozoficzną.

2. Metoda systemowa (kulturowo-cywilizacyjna) – zwraca uwagę, że sfera społeczno-polityczna nie funkcjonuje w próżni historyczno-kulturowej, w próżni cywilizacyjnej, ekonomiczno-społecznej, demograficznej. Mówi, że analiza, zrozumienie i ocena konkretnych modeli państwa, polityki nie może pomijać wyżej wymienionych uwarunkowań. Idee, programy polityczne są elementem całości warunków, w jakich powstawały.

3. Metoda historyczna i komparatywna

...