Podstawy ekologii, TiR, sem. I
Ćwiczenie 5
Temat: Turystyka i jej wpływ na środowisko przyrodnicze i społeczno-kulturowe – 2 godz.
opracował: dr Krzysztof Stepaniuk
1. Definicje
Turystyka - zgodnie z definicją Światowej Organizacji Turystyki (World Tourist Organization WTO) - ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, zawodowych lub innych nie dłużej niż rok bez przerwy poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów w których głównym celem jest aktywność zarobkowa.
Podział turystyki ze względu na motywy działania człowieka:- wypoczynkowa,- krajoznawcza,- sportowa,- biznesowa,- religijno-pielgrzymkowa,- kwalifikowana (kajakowa, żeglarska, narciarska, motorowa, rowerowa).
Turystyka kwalifikowana to najwyższa forma specjalizacji turystycznej. Uprawianie jej wymaga specjalnego przygotowania psychofizycznego, zahartowania na trudy, umiejętności zachowania się w środowisku naturalnym i w obiektach turystycznych, a w niektórych przypadkach potwierdzonej przez właściwe organizacje umiejętności posługiwania się sprzętem turystycznym, głównie lokomocyjnym (rowerem, żaglówką, nartami, sprzętem do nurkowania itp.) Turystykę kwalifikowaną uprawiać można indywidualnie i zespołowo, w grupach nieformalnych i zorganizowanych, niekiedy w połączeniu z elementami współzawodnictwa. Turystyka kwalifikowana wywodzi się od:
- kwalifikacji osobowych, jakie posiąść musi turysta kwalifikowany
- kwalifikowania osiągnięć turystycznych dla uzyskania coraz wyższych stopni odznak turystycznych;
- wyczynu turystycznego - jest porównywana do sportu kwalifikowanego, w którym wyczyn stanowi istotę działalności sportowców wyczynowych.
Ekoturystyka[1] – turystyka w ekologicznie i kulturowo wrażliwych obszarach oddaje integralność środowiska narodowego i społeczno-kulturalnego; powinna przyczyniać się do ochrony środowiska naturalnego i oprócz zapewnienia turystom głębokich przeżyć równocześnie winna zapewniać rozwój społeczności lokalnej.
„Turystyka miękka” nastawiona jest na nowe doznania i doświadczenia oraz wysiłek fizyczny podczas zwiedzania.
„Turystyka twarda” nastawiona na luksus, wygody, szybkie tempo zwiedzania.Środowisko. Na środowisko składają się:
- podmiot, czyli istota żywa, obiekt lub proces będący punktem odniesienia na który skupia się nasza główna uwaga;
- przedmiot, czyli zestaw czynników oddziałujących na podmiot, a także między sobą (elementy przyrodnicze, techniczne, społeczno-ekonomiczne);
- proces, czyli oddziaływanie tychże czynników na podmiot i kształtowanie przez nie stanu podmiotu. W przypadku ś. geograficznego podmiotem jest człowiek, natomiast nie można powiedzieć tego samego jeśli chodzi o ekosystem, które wyróżniamy ze względu na funkcjonalną całość połączonych ze sobą różnych elementów.
Środowisko (w odniesieniu do człowieka jako podmiotu) – ogół elementów ożywionych i nieożywionych, naturalnych jak i powstałych w wyniku działalności człowieka, występujących na określonym obszarze oraz ich wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności. Tak więc środowisko = biologiczne i fizyczne otoczenie człowieka.
Środowisko przyrodnicze (środowisko naturalne) - zespół czynników (ożywionych i nieożywionych) otaczających organizmy żywe. W jego ramach można wyróżnić następujące elementy:
- budowę geologiczną,
- rzeźbę terenu,
- klimat,
- stosunki wodne,
- glebę,
- organizmy żywe.
Środowisko przyrodnicze obejmuje następujące sfery: litosferę (budowę geologiczną i ukształtowanie terenu), hydrosferę (zasoby wodne) i atmosferę (powłokę gazową Ziemi) oraz występującą w obrębie pozostałych –biosferę, syn. ekosfera (organizmy żywe).
Ryc. 1. Biosfera
Środowisko antropogeniczne – elementy przyrodnicze zostały zaplanowane przez człowieka, posiada ograniczoną zdolność do samoregulacji (zdolności do utrzymywania wewnętrznej stabilności).
Środowisko sztuczne (kulturowe) obejmuje różnego rodzaju wytwory ludzkie, zarówno materialne (architektura, przemysł, komunikacja), jak i niematerialne ( sztuka, muzyka, plastyka) oraz tradycje regionalną, rodzinną, narodową .
Pojemność środowiska - zdolność środowiska do absorbowania i tolerowania obciążeń antropologicznych. Z ekologicznego punktu widzenia – ilość organizmów żywych jaka może występować w danym środowisku bez uszczerbku dla niego samego.
Zasoby środowiska (z punktu widzenia całego ekosystemu) – wszystko to co organizm (populacja) zużywa i wyczerpuje; zasobem jest pokarm dla zwierząt, związki nieorganiczne w glebie dla roślin, promieniowanie słoneczne dla roślin zielonych (ale warunkiem środowiska dla owadów), dziuple i kryjówki dla zwierząt, woda dla wszystkich organizmów itp.[2]. Zasoby naturalne, z perspektywy człowieka, dzielą się na materię żywą, materię nieożywioną, oraz energię[3]:
Krajobraz kulturowy - fizyczne, obserwowalne wzrokowo wyrażenie kultury ludzkiej na powierzchni Ziemi, łączące elementy środowiska przyrodniczego i kulturowego. Jest wynikiem przekształcania krajobrazu naturalnego przez grupę lub kilka grup kulturowych i nakładania elementów kulturowych różnego wieku.
Krajobraz ekologiczny - wyodrębniający się obszar o charakterystycznej fizjonomii (wyglądzie, cechach charakterystycznych), zbudowany z powiązanych ze sobą ekosystemów, np. krajobraz wiejski, krajobraz zurbanizowany, krajobraz pojezierny.
2. Turystyka jest uzależniona od atrakcyjności, jaką oferują główne atrybuty miejsca stanowiącego cel podróży. Mogą to być[4]:
- zasoby naturalne (klimat, krajobrazy, a więc mozaika ekosystemów);
- zasoby kulturowe (zabytkowa architektura, sztuka, walory archeologiczne miejsca, tradycje, potencjał naukowy, rękodzieło ludowe, subkultury);
- zasoby społeczne (osoby, które mogą rozwijać turystykę w zależności od sytuacji społeczno-demograficznej, posiadanych możliwości, kapitału finansowego, wiedzy, systemu bezpieczeństwa w zakresie zdrowia, środowiska i własności, interesów społeczności lokalnych itp.).
Do zasobów turystycznych zaliczamy także zasoby dodatkowe (baza podstawowa i towarzysząca). Są to:
- sektor zakwaterowania (hotele, motele, campingi, pokoje gościnne itd.)
- sektor wyżywienia (kawiarnie, restauracje itd.);
- sektor organizacji podróży (agencje, biura podróży itd.);
- sektor transportu (linie lotnicze, statki, pociągi, autobusy itd.);
- sektor rozrywki (gry hazardowe, dyskoteki itd.);
- sektor handlu i usług;
- sektor informacji (sieć punktów informacji turystycznej);
- usługi uzupełniające, infrastruktura usługowa.
Nie ma form aktywności i działalności turystycznej, które w jakiś sposób nie wykorzystują zasobów środowiska. Zasoby środowiska niezbędne są do:
- zaopatrzenia turystów w ciepło, energię elektryczną, żywność, urządzenia sanitarne i wodę pitną.
Jednocześnie środowisko musi „zaabsorbować” (tj. przyjąć i/lub zneutralizować) wytworzone przez turystów odpady. W przypadku działalności turystycznej często zaniedbuje tę zależność pomiędzy dostępnymi zasobami a powstającymi odpadami (Dlaczego?). To z kolei może sprawiać, że obciążenia wynikające z turystyki mogą być na tyle istotne, że doprowadzą do naruszenia równowagi biocenotycznej ekosystemów, a w dłuższym okresie czasu do zmniejszania się dostępności zasobów (Jakie mogą być tego skutki?).
Turystyka może być silnie skoncentrowana w jednym miejscu, ale jej skutki i wpływy mogą sięgać daleko poza ten obszar (dotyczy szczególnie wybrzeży - wyjaśnij mechanizm). Wynika stąd m.in. konieczność wprowadzenie pojęcia pojemności środowiska turystycznego TCC (ang. Tourism Carrying Capacity). Jest to poziom działalności człowieka, do jakiego dany obszar może się dostosować bez widocznej degradacji miejsca, niepożądanych wpływów na zamieszkującą tam społeczność albo obniżenia się jakości przeżyć i doświadczeń odwiedzających. Z kolei WTO definiuje ją jako maksymalną liczbę osób, które mogą odwiedzić dane miejsce turystyczne jednocześnie, bez powodowania szkód fizycznych, gospodarczych, społeczno-kulturalnych w środowisku oraz niemożliwego do zaakceptowania obniżenia poziomu zadowolenia gości.
Na pojemność środowiska turystycznego składają się[5]:
- Komponent fizyczno-ekologiczny:
1. zatłoczenie lub gęstość zabudowy
2. strata zasobów naturalnych (tj. wody lub ziemi) bez znaczącej degradacji funkcji ekosystemu lub różnorodności biologicznej
3. poziom zanieczyszczenia powietrza i wody oraz zagrożenie hałasem, wynikające ze stopnia tolerancji lub zdolności asymilacyjnych lokalnych ekosystemów
4. stopień wykorzystania infrastruktury transportowej, obiektów i usług
5. stopień wykorzystania i częstość powstawania zatorów w obiektach użytkowych i systemach zaopatrywania w wodę, energię elektryczną, gospodarki ściekami, gromadzenia, oczyszczania i odprowadzania odpadów trwałych oraz systemie telekomunikacji
6. dostępność innych obiektów i usług lokalnych związanych ze zdrowiem i bezpieczeństwem publicznym, mieszkaniami, pracą na rzecz społeczności lokalnej itd.
- Komponent społeczno-demograficzny:
1. liczba turystów i typy działalności turystycznej / rekreacyjnej, które mogą być zaabsorbowane bez wpływu na poczucie tożsamości, styl życia, wzorce społeczne i działania społeczności gospodarzy
2. rodzaj turystyki, który nie zmienia znacząco lokalnej kultury w bezpośredni lub pośredni sposób jeśli chodzi o sztukę, rzemiosło, religię, obrzędy, zwyczaje i tradycje
3. poziom turystyki, który nie powoduje niechęci lokalnej społeczności lub nie uniemożliwia jej korzystania z lokalnej sieci usług
4. liczba turystów bez niemożliwego do zaakceptowania obniżenia jakości doświadczeń gości
- Komponent polityczno-gospodarczy:
1. zmiany w strukturze zatrudnienia tj. utrata pracy przez ludzi w innych sektorach z powodu atrakcyjności turystyki
2. dochody z dystrybucji turystyki wydawane na poziomie lokalnym
3. poziom zatrudnienia w turystyce w stosunku do lokalnych zasobów ludzkich
Uwzględnienie TCC jako ważnego elementu w rozwoju turystyki sprawia, że istnieje potrzeba wypracowania zasad tzw. turystyki zrównoważonej, związanej z:
- odpowiedzialnością społeczną za stan i funkcjonowanie środowiska naturalnego;
- integracją lokalnych społeczeństw wokół przedsięwzięć związanych z rozwojem lub podejmowaniem jakiejkolwiek działalności turystycznej.
Turystyka zrównoważona (odpowiedzialna turystyka, turystyka minimalnego wpływu, turystyka alternatywna) spełnia potrzeby współczesnych turystów i regionów pełniących rolę gospodarza, jednocześnie chroniąc i rozszerzając możliwości na przyszłość. W założeniu prowadzi on do zarządzania wszystkimi zasobami w taki sposób, aby zaspokajane były potrzeby ekonomiczne, społeczne i estetyczne, przy równoczesnym utrzymaniu integralności kulturowej, istotnych procesów ekologicznych, zróżnicowania biologicznego i systemów ochrony życia. Produkty turystyki zrównoważonej są produktami, które egzystują w harmonii z lokalnym środowiskiem, społecznością i kulturą, w wyniku czego te ostatnie stają się beneficjentami, a nie ofiarami rozwoju turystyki.
Czynniki sprzyjające rozwojowi turystyki zrównoważonej:
- wzrost presji ze strony przepisów;
- rosnąca świadomość potrzeby obniżania kosztów poprzez rozsądną konsumpcję zasobów;
- działający w branży turystycznej zdają sobie sprawę, że jakość środowiska jest niezbędna dla konkurencyjności produktu;
- świadomość wśród rządów i operatorów turystycznych, że wzrost turystyki może mieć negatywny wpływ na środowisko;
- wzrastająca świadomość lokalnych społeczności co do ich potencjalnego wpływu na politykę turystyczną.
3. Wpływ turystyki na stan ekosystemów naturalnych
Dotyczy trzech podstawowych dziedzin:
a. zasobów naturalnych (głównie: wody pitnej, paliw kopalnych, minerałów, gleb, lasów, mokradeł, krajobrazów – np. poprzez projektowanie obiektów turystycznych odbiegających charakterem od tradycji lokalnej ).
b. skażenia środowiska (powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych, gleb, zaśmiecania obszarów przyrodniczo cennych, wprowadzaniu gatunków obcych, zwiększeniu natężenia hałasu wywołanego przez transport),
c. fizycznego wpływu na stan ekosystemów naturalnych (budowa obiektów bazy turystycznej, infrastruktury, itp).
W szerszym aspekcie niekorzystne zmiany w funkcjonowaniu ekosystemów spowodowane rozwojem turystyki są skutkiem[6]:
- intensywnego zużycia wody i ziemi przez bazę turystyczno-rekreacyjną;
- dostarczania i zużycia energii;
- zmian w krajobrazie wynikających z budowy infrastruktury, wznoszenia budynków i obiektów;
- zanieczyszczania powietrza i zaśmiecania;
- zagęszczania i uszczelniania gruntów (zaburzania i niszczenia wegetacji);
- zakłócenia spokoju zwierząt (np. przez hałas).
Negatywny wpływ turystyki na bioróżnorodność może się przejawiać w:
- podziale siedlisk;- niszczeniu i degradacji siedlisk; - konkurencji o zasoby środowiska (turyści vs. fauna i flora)
- introdukcji niepożądanych gatunków roślin i zwierząt; - zadeptywaniu muraw;
- wywoływaniu stresu u zwierząt.
Następstwa turystyki w układach przyrodniczych[7]:
...
TIRowkaPB