.EKSYKON PRZYRODNICZY # Krzewy r LEKSYKON PRZYRODNICZY Bolliger / Erben /Grau /Heubl Krzewy Przek�ad i adaptacja Wtadystaw Matuszkiewicz A �wiat Ksi��ki Koncepcja serii: Gunter Steinbach Tytu� orygina�u: Steinbachs Naturfuhrer. Strauchgeh�lze � Mosaik Verlag GmbH, Monachium 1996 � polskiego wydania Bertelsmann Publishing, Warszawa 1998 Licencyjne wydanie klubu ��wiat Ksi��ki" za zgod� Mosaik Verlag Wszelkie prawa zastrze�one. Reprodukowanie, kodowanie w urz�dzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie elektroniczne, fotomechaniczne lub w jakiejkolwiek innej formie w telewizji, radio oraz wykorzystywanie w wyst�pieniach publicznych - r�wnie� cz�ciowe - tylko za wy��cznym zezwoleniem w�a�ciciela praw autorskich. Przek�ad z j�zyka niemieckiego i adaptacja: prof. dr hab. W�adys�aw Matuszkiewicz Redaktor serii: El�bieta Gomuli�ska i Beata Lewandowska-Kaftan Redaktor tomu Krzewy: Magdalena Mildebrand Opracowanie graficzne ksi��ki: wed�ug orygina�u niemieckiego Sk�ad i �amanie: PHOTOTEXT Warszawa Printed in Germany ISBN 83-7129-786-6 Nr 1993 Spis tre�ci 7 Wst�p 142 Coriariaceae 8 Przegl�d symboli obrazkowych 144 Szak�akowate 11 Co to s� krzewy? 150 Winoro�lowate 13 Znaczenie krzew�w w ro�linno�ci 154 Dereniowate Europy 156 Araliowate 16 Sosnowate 158 Brzozowate 18 Cyprysowate 160 Woskownicowate 20 Jaskrowate 162 Leszczynowate 24 Laurowate 164 Wierzbowate 26 Berberysowate 208 Bukszpanowate 30 Skalnicowate 210 G�zewnikowate 38 R�owate 212 Wrzosowate 84 Motylkowate 244 Ba�ynowate 108 Wawrzynkowate 244 Oliwkowate 114 Rokitnikowate 250 Toinowate 118 Pos�onkowate 252 Werbenowate 118 Kaparowate 254 Troje�ciowate 120 Tamaryszkowate 256 Wargowe 124 Mirtowate 262 Psiankowate 124 Granatowcowate 264 Kulnikowate 126 Dziurawcowate 264 Liliowate 128 �lazowate 266 Przewiertniowate 128 Rutowate 130 Krzy�ownicowate 280 Krzewy jako ro�liny u�ytkowe 130 Nanerczowate ozdobne i truj�ce 134 Klonowate 282 Zale�no�ci ekologiczne 136 Ostrokrzewowate 282 Gatunki chronione 138 Trzmielinowate 284 Autorzy fotografii 142 K�okoczkowate 285 Wykaz gatunk�w Wykaz poj�� fachowych umieszczono w tomie Drzewa. 5 Wst�p Po lewej stronie: krzew berberysu W obr�bie naszej serii krzewy i krzewinki zajmuj� miejsce pomi�dzy tomami Kwiaty polne i le�ne i Drzewa. Granice w stosunku do kwitn�cych bylin i zi� (kt�re niezbyt dok�adnie okre�lamy ��cznie jako �dzikie kwiaty") z jednej strony, a z drugiej w stosunku do drzew - s� p�ynne. Drewniej�ce p�dy odr�niaj� ro�liny krzewiaste - niezale�nie od ich wielko�ci wzrostu - od ro�lin zielnych, wi�c np. wrzos zosta� umieszczony w tomie Krzewy. Trudniejsze jest rozr�nienie pomi�dzy krzewami a drzewami - tym bardziej, �e wiele gatunk�w wyst�puje zar�wno w postaci krzewiastej jak drzewiastej, jak np. dziki bez czarny. Tak wi�c stosujemy tu dla jednego gatunku odpowiednio obydwa okre�lenia: krzak dzikiego bzu i drzewo dzikiego bzu. Ka�dy gatunek drzewiasty omawiali�my zawsze tylko raz - albo w tomie Krzewy albo w tomie Drzewa - tak �e oba tomy razem prezentuj� dziko rosn�ce ro�liny drzewiaste Europy. Podzia� na dwa tomy pozwoli� na stosunkowo wyczerpuj�ce przedstawienie wielo-postaciowej flory ro�lin drzewiastych uwzgl�dniaj�c r�wnie� gatunki, kt�re w Europie �rodkowej nie wyst�puj� lub s� bardzo rzadkie - przede wszystkim te z obszaru �r�dziemnomorskiego i z dalekiej P�nocy, wzgl�dnie z wysokich g�r. Uk�ad tomu wed�ug botanicznych rodzin i rodzaj�w odpowiada podstawowej zasadzie naszej serii. W ten spos�b mo�na lepiej wzajemnie por�wna� podobne gatunki, niezale�nie od preferowanych przez nie uk�ad�w siedliskowych. Wiele ro�lin krzewiastych nie jest tak �ci�le zwi�zanych z daj�cymi si� dok�adnie rozgraniczy� biotopami, jak to ma miejsce w wypadku licznych ro�lin zielnych. Symbole (w prawym g�rnym rogu) w cz�ci przeznaczonej do oznaczania okre�laj� 46 botanicznych rodzin uwzgl�dnionych w tym tomie; ich przegl�d znajduje si� na stronach 8 i 9. Symbole rodzin nadaj� si� jednak tylko w ograniczonym zakresie jako klucz do oznaczania. Podczas gdy zainteresowany mi�o�nik przyrody zauwa�a zio�a z regu�y tylko w czasie kwitnienia i wtedy je oznacza, to przynajmniej wi�kszych ro�lin krzewiastych nie mo�na nie zauwa�y� tak�e w pozosta�ych porach roku. Dlatego ka�dy gatunek otrzyma� jako pomoc przy oznaczaniu, obok ilustracji fotograficznej, tak�e dok�adny rysunek li�cia. S�u�y on do szybkiego rozpoznania, ale przy wielu gatunkach o do�� podobnych postaciach li�ci nie zast�puje opisu innych cech diagnostycznych. Autorzy zadali sobie trud aby cechy botaniczne opracowa� do�� dok�adnie i wyczerpuj�co. Do rozpoznania najwa�niejszych krajowych krzew�w laik nie musi jednak w pe�ni wykorzystywa� tego bogatego w informacje �botanicznego listu go�czego". Przedstawione szczeg�y umo�liwiaj� jednak fachowcowi jednoznaczne rozgraniczenie podobnych gatunk�w i form. Spo�r�d licznych ro�lin krzewiastych, kt�re przewa�nie jako odmiany uprawne zdobi� nasze parki i ogrody, uwzgl�dniono tylko takie, kt�re zadomowi�y si� w naszej dzikiej florze, tzn. w wolnej przyrodzie w naszych warunkach klimatycznych utrzymuj� si� i rozmna�aj�. G.S. 7 Przegl�d symboli obrazkowych * - gatunek chroniony w Polsce $ - m�ski 9 - �e�ski Sosnowate str. 16 Cyprysowate str. 18 Jaskrowate str. 20 Laurowate str. 24 Berberysowate str. 26 Skalnicowate str. 30 R�owate str. 38 Motylkowate str. 84 Wawrzynkowate str. 108 RokHnikowate str. 114 Pos�onkowate str. 118 Kaparowate str. 118 Tamaryszkowate str. 120 Mirtowate str. 124 Granatowcowate str. 124 Dziurawcowate str. 126 �lazowate str. 128 Rutowate str. 128 Krzy�ownicowate str. 130 Nanerczowate str. 130 Klonowate str. 134 Ostrokrzewowate str. 136 Trzmielinowate str. 138 Winoro�lowate str. 150 Woskownicowate str. 160 G�zewnikowate str. 210 Klokoczkowate str. 142 Dereniowate str. 154 Leszczynowate str. 162 Wrzosowate str. 212 Coriariaceae str. 142 Araliowate str. 156 Wierzbowate str. 164 Ba�ynowate str. 244 Szaklakowate str. 144 Brzozowate str. 158 Bukszpanowate str. 208 Oliwkowate str. 244 Toinowate str. 250 Psiankowate str. 262 Werbenowate str. 252 Kulnikowate str. 264 Troje�ciowate str. 254 Liliowate str. 264 Wargowe str. 256 W1K Przewiertniowate str. 266 Co to s� krzewy? Nie brak ich w �adnym ogrodzie i s� nam dobrze znane jako ro�liny �redniej wysoko�ci. Okre�lenie �wi�ksze ni� ro�lina zielna a mniejsze ni� drzewo" jednak nie wystarcza, aby odda� swoisto�� i r�norodno�� naszych ro�lin krzewiastych. �rednie rozmiary, kt�re mog� wydawa� si� nam typowe dla krzew�w, stanowi� tylko cech� grupy i w wielu wypadkach s� bezu�yteczne jako cecha rozpoznawcza. Szak�ak kar�owaty, kt�ry w g�rach pe�za po blokach skalnych p�asko rozpostartymi ga��zkami wysoko�ci zaledwie 1 cm, jest tak samo krzewem, jak przekraczaj�ca wzrost cz�owieka wierzba purpurowa na brzegu potoku. Te ro�liny o tak r�nym wygl�dzie zewn�trznym ��cz� dwie istotne cechy: w przeciwie�stwie do ro�lin zielnych maj� one p�dy zdrewnia�e, natomiast od r�wnie� zdrewnia�ych drzew r�ni� si� form� wzrostu, rozga��ziaj�c si� od nasady, bez podzia�u na pie� i koron�. Poniewa� g��wny p�d ponad ziemi� dzieli si� na liczne pie�ki mniej wi�cej jednakowej grubo�ci - krzewy z regu�y nie s� tak wysokie jak drzewa, u kt�rych zazwyczaj rozwija si� jeden pie� g��wny. Zdrewnienie polega na wbudowywaniu substancji drzewnych, lignin, w b�onnikow� �cian� kom�rek. Ligniny tworz� bogato rozga��zione siatki w wolnych przestrzeniach pomi�dzy nitkowatymi cz�steczkami b�onnika. W ten spos�b powstaje substancja, kt�ra pod wzgl�dem struktury i wytrzyma�o�ci da si� por�wna� z zelazobetonem, przy czym w��kienka b�onnika odpowiadaj� pr�tom �elaznym, a ligniny - betonowi. Zdrewnia�e �ciany ^ Wierzba purpurowa (wiklina), okrajek lasu, m� kom�rek s� skutkiem tego nie tylko odporne na rozci�ganie, jak czyste �ciany b�onnikowe, ale ponadto tak�e na nacisk. Dzi�ki tej zwi�kszonej mechanicznej odporno�ci ro�liny drzewiaste mog� osi�ga� niewiarygodnie wysoki wzrost, jak na przyk�ad ponad stumetrowe kalifornijskie drzewa mamutowe. Zdrewnia�e p�dy s� ponadto odporniejsze na mr�z i mniej zagro�one zgryzaniem przez zwierz�ta, ni� p�dy zielne. W zimie ro�liny drzewiaste musz� si� jednak upora� z jedn� wad� swojej formy �yciowej. Ich p�czki odnowieniowe le�� nad powierzchni� ziemi i dlatego s� wystawione na mr�z - w przeciwie�stwie do wi�kszo�ci wieloletnich ro�lin zielnych, kt�re np. zimuj� w glebie jako bulwy, cebule lub k��cza. Mr�z stanowi dla ro�lin podw�jne niebezpiecze�stwo: mo�e bezpo�rednio powodowa� szkody, wywo�ane zamarzaniem wody w tkankach (szkody mrozowe), albo mo�e by� przyczyn� wysuszenia nadziemnych organ�w, poniewa� zablokowane lodem naczynia przewodz�ce uniemo�liwiaj� doprowadzanie do nich wody (susza mrozowa). Krzewy i drzewa chroni� wi�c swoje p�czki za pomoc� grubych sk�rzastych, �ywicznych, �luzowatych lub g�sto ow�osionych �usek p�czkowych. Cz�sto jednak nawet i te urz�dzenia ochronne nie wystarczaj�, a ro�lina mo�e przetrzyma� mrozy zimowe tylko pod pokryw� �nie�n�. Jako z�y przewodnik ciep�a �nieg stanowi skuteczn� ochron� przed mrozem. Krzewy wykszta�ci�y rozmaite formy lica lekarska 11 Krzewy r�zgowate wyparowuj� mniej wody wzrostu i postaci �yciowe. W Europie �rodkowej szczeg�lnie dobrze s� reprezentowane zielone latem krzewy o du�ych li�ciach zale�ne od obfitego zaopatrzenia w wod�, jak np. leszczyna i dziki bez. Do klimat�w suchych i gor�cych przystosowane s� krzewy r�zgowate, zawsze zielone krzewy twardolistne, krzewy cierniste i p�krzewy. Krzewy r�zgowate, jak np. gatunki janowca, charakteryzuj� si� smuk�ymi, zielonymi p�dami, bezlistnymi lub pokrytymi tylko ma�ymi �uskowatymi li��mi; te �r�zgi" asymiluj� tak, jak li�cie, wyparowuj� jednak znacznie mniej wody; przez zrzucanie drobnych li�ci parowanie mo�e by� jeszcze dodatkowo ograniczone. U zawsze zielonych krzew�w tward...
GAMER-X-2015