Kryminologia antynaturalistyczna
Teoria naznaczania społecznego (teoria etykietkowania, teoria stygmatyzacji) labelling theory
Ø W centrum uwagi jest nie samo zachowanie dewiacyjne lecz społeczna reakcja na to zachowanie
Edwin Lemert – jaźń odzwierciedlona (wprowadzona przez CH. Cooley`a)
§ Wyobrażenia jednostki na temat tego, co sądzą o niej inni – ważne są sądy i oceny ze strony tych „innych”
§ Samoocena jest w znacznej mierze efektem procesów społecznych, a nie indywidualnej introspekcji – kształtowanie obrazu samego siebie jest wynikiem skomplikowanego procesu interakcji zachodzących między tą jednostką a jej otoczeniem
§ Dewiacja pierwotna – fakt naruszenia jakiejś normy; wieloprzycyznowa, powstaje na skutek różnych społecznych, kulturowych, psychologicznych i fizjologicznych faktów występujących przypadkowo bądź z określoną regularnością
§ Dewiacja wtórna – problemy moralne związane z faktem stygmatyzacji, kar, segregacji i kontroli społecznej – konsekwencją naruszenia jakichś norm społecznych jest wkroczenie instytucji kontroli społecznej i związana z tym stygmatyzacja, czyli „proces nadawania jednostkom widocznych oznak moralnej niższości” ® nadawanie jednostkom etykiet dewiantów, chorych umysłowo, homoseksualistów, narkomanów, złodziei, zabójców itp. z momentem nadania jednostce etykiety, co znajduje wyraz m.in. w zmianach postaw i zachowań otoczenia w stosunku do niej, zaczynają działać procesy jaźni odzwierciedlonej. Rozpoczyna się proces tworzenia i utrwalania dewiacyjnej identyfikacji jednostki , dewiacyjnej osobowości, której nikt nie posiada od urodzenia, dziedzicznie czy w inny podobny sposób.
§ Naznaczanie jednostki jako dewianta i traktowanie jej jako dewianta prowadzi z czasem do tego, iż zaczyna ona wierzyć, że rzeczywiście jest tym, kimś ® dewiacja nie jest traktowana jako status osiągnięty lecz jako status przypisany jednostce w procesie społecznego jej naznaczania jako dewianta.
Þ Koncepcja ta nie uwzględnia indywidualnej odporności na konsekwencje stygmatyzacji oraz psychologicznych i społecznych mechanizmów obronnych
q Socjologiczna koncepcja kontroli społecznej
q Ludzie nadają przedmiotom, zjawiskom i zachowaniom określone znaczenia, o których decyduje przede wszystkim interakcja, a nie fizykalne, obiektywne cechy i właściwości przedmiotów czy zachowań
q Dewiacyjność – cecha pewnych zachowań, będąca konsekwencją dokonania przez grupę społeczną określonej interpretacji zachowania i nadania mu określonego znaczenia. „Grupy społeczne kreują dewiację poprzez tworzenie norm, których naruszenie stanowi dewiację, a następnie zastosowanie owych norm do poszczególnych osób i naznaczenie ich jako outsiderów” ® dewiacją jest konsekwencja zastosowania przez innych w stosunku do sprawcy norm i sankcji. Zachowaniem dewiacyjnym jest zachowanie, które ludzie tak naznaczają.
q Kryterium dewiacyjności zachowania przestaje być fakt naruszenia normy społecznej, a staje się nim społeczna rekcja na dane zachowanie – brak reakcji oznacza, że nie ma mowy o zachowaniu dewiacyjnym
q Relacje między zachowaniem a jego oceną
zachowania
Zachowanie posłuszne normie
Zachowanie naruszające normę
Postrzegane jako
dewiacyjne
Fałszywie oskarżony
Dewiant
postrzegane jako
niedewiacyjne
Konformista
Ukryty dewiant
q Koncepcja socjologicznych mechanizmów kształtowania się tzw. karier dewiacyjnych, tzn. utrwalania się u osób, którym otoczenie nadało etykietę i status dewianta, zachowań sprzecznych z normami i oczekiwaniami społecznymi
q Istotą mechanizmu powstawania kariery dewiacyjnej jest to, iż status i rola dewianta zaczynają w percepcji społecznej dominować nad wszelkimi innymi rolami i statusami danej jednostki ® jednostka jest traktowana przede wszystkim jako dewiant, niezależnie od pełnionych ról społecznych
q Ostrzejsze sankcje społeczne coraz to bardziej pogłębiają zaangażowanie w zachowanie dewiacyjne – naznaczenie staje się prognozą samorealizującą. Jednostka uczy się bycia dewiantem i zaczyna coraz bardziej zamykać się w swojej nowej roli. Rozpoczyna się kariera dewiacyjna, czego konsekwencja jest zepchnięcie jednostki do podkultury, na margines społeczne, gdzie outsider znajduje się w towarzystwie jemu podobnych, którzy go nie potępiają i akceptują go ® społeczne i psychologiczne mechanizmy powstawania subkultur dewiacyjnych
q Proces składający się z 4 elementów:
1) Stereotypizacja – w każdej zbiorowości ludzkiej funkcjonują rozmaite stereotypy jednostek i grup społecznych, tj. pewne zgeneralizowane wyobrażenia, sądy, opinie na ich temat o pozytywnym lub negatywnym charakterze, które pozwalają w miarę szybko i sprawnie porządkować rzeczywistość społeczną i ustosunkować się wobec innych ludzi i grup społecznych. Jednostka uznawana za dewianta zaczyna być postrzegana przez otoczenie przede wszystkim poprzez pryzmat określonego negatywnego stereotypu przestępcy, złodzieja, oszusta, pijaka, itp., które funkcjonują niezależnie od tego, kim w rzeczywistości taka osoba jest i jakie posiada cechy.
2) Retrospektywna interpretacja – ujawnienie, że dana osoba jest homoseksualistą powoduje,, iż otoczenie zaczyna interpretować jej przeszłe zachowania, które dotychczas nie budziły zastrzeżeń przez pryzmat negatywnego stereotypu. Inne jednostki utrzymujące kontakty z dewiantem mogą przezywać silny dysonans poznawczy, wynikający z niemożności pogodzenia dotychczasowych kontaktów z faktem, iż osoba ta „jest dewiantem”.
3) Pod pewnymi warunkami może dojść do negocjacji pomiędzy jednostką a otoczeniem na temat jej statusu dewiacyjnego – pozbycie się negatywnego stygmatu, osłabienie, redukcja (zależy to np. od pozycji społecznej jednostki, rodzaju przypisywanego zachowania dewiacyjnego, rygoryzmu otoczenia)
4) Zjawisko pochłaniania ról – jedna z ról społecznych pełnionych przez jednostkę (w danym wypadku rola dewianta), nabiera charakteru roli czy statusu dominującego – będzie ona przede wszystkim złodziejem, zanim będzie ojcem, mężem, kolegą itp.
q Rozróżnienie między pojęciami patologii i zróżnicowania
q Nie ma żadnych obiektywnych kryteriów zdrowia i patologiczności
q Rzeczywistość społeczna jest to seria alternatywnych rzeczywistości, z których każda ma własną autentyczność i znaczenie i żadna nie jest ”zdrowa” lub „patologiczna”, gorsza lub lepsza.
q Dewiacja i dewiant powinni zostać „docenieni”, tzn. zaakceptowani takimi, jakimi są – postulaty prawa do bycia odmiennym
q Zachowania dewiacyjne traktowane są jako jedna z wielu możliwych adaptacji do rzeczywistości, której nie może znieść konwencjonalne społeczeństwo
q Odwołanie się do metod socjologii „humanistycznej” i „rozumiejącej”
q Chcąc badać działania społeczne jednostek, trzeba starać się spojrzeć na świat w taki sposób, w jaki patrzy na nie działający podmiot. Tylko wtedy można zrozumieć znaczenie, jakie działania te mają dla owego podmiotu, a tym samym wyjaśnić je.
q Przedmiotem badań kryminologicznych powinny być instytucje i mechanizmy kontroli społecznej
q Żadne zachowanie nie jest przestępnym samo przez się: jest ono takim tylko wtedy, gdy jest oceniane przez pryzmat pewnego wzoru zachowania. „Powodem, dla którego istnieje przestępstwo, nie jest to, że ludzie zachowują się w taki a nie inny sposób, lecz to, że inni sądzą, iż nie powinni oni się w taki sposób zachowywać”.
q Odrzucenie kryminologii zorientowanej na sprawcę i postulat kryminologii zorientowanej na normę, pojmowanej jako socjologia kontroli społecznej i prawa karnego
Konflikt społeczny na gruncie kryminologii antynaturalistycznej
q Kryminologia konfliktowa opiera się na założeniu, iż warunki, w jakich żyją jednostki, decydują o ich interesach i kształtują ich systemy wartości
q Grupy społeczne wytwarzają relatywnie stabilne wzory zachowania, które w różnym stopniu różnią się od wzorów zachowań innych grup. Zachowania ludzi są na ogół zgodne z uznawanymi przez nich wartościami i interesami
q Tworzenie prawa traktowane jest jako rezultat szeregu konfliktów i kompromisów, gdzie różne grupy usiłują eksponować swoje własne wartości i interesy
q Im wyższą jest polityczna i ekonomiczna pozycja danej grupy, tym bardziej prawo ma tendencję do reprezentowania wartości i interesów owej grupy
q Agendy formalnej kontroli społecznej maja tendencję do zajmowania się sprawami łatwymi – będą się zajmowały raczej dopuszczającymi się przestępstw pospolitych osobami z niżej pod względem społecznym, politycznym i ekonomicznym sytuowanych grup.
q Struktura klasowo – warstwowa społeczeństwa i struktury władzy , (z którą związane jest uprawnienie do kryminalizowania zachowań i osób), determinują społeczny rozkład etykiet dewiacyjnych i przestępnych
Þ Koncepcja wyjaśnia głównie problem dystrybucji nasilenia przestępczości w ramach różnych grup społecznych i fakt koncentracji przestępczości w ramach niższych warstw społecznych
Teoria konfliktu grupowego w ujęciu George`a Volda
q Opierał się na ujęciu zjawiska konfliktu grupowego zaproponowanego przez Georga Simmla – społeczeństwo stanowi zbiór grup utrzymywanych w zmiennej, lecz dynamicznej równowadze przeciwstawnych interesów grupowych. Grupy społeczne powstają, gdy jednostki posiadają wspólne interesy i potrzeby, które w najlepszy sposób mogą być zaspokojone w drodze wspólnych działań. Do konfliktu między grupami dochodzi , gdy interesy i cele zaczynają „zachodzić na siebie”, stają się konkurencyjne.
q W przypadku zaistnienia konfliktu wartości i interesów różnych grup społecznych dochodzi zawsze do mobilizacji jednej grupy przeciwko drugiej. Strony konfliktu poszukują sytuacji pomocy ze strony państwa celem obrony swych praw i ochrony interesów. Ta grupa, która zdoła zapewnić sobie większe poparcie uzyskuje korzystny dla siebie kształt i treść prawa – mniejszość, która była mu przeciwna i nie zgodziła się z jego treścią, może nie akceptować jego egzekwowania w praktyce
q Przestępstwo może być traktowane jako zachowanie członków grupy mniejszościowej, wypływające z silnej lojalności grupowej, a zostające w niezgodzie z poglądami większości i przez ową większość kryminalizowane.
Þ Koncepcja ma ograniczony charakter – dotyczy tylko pewnych specyficznych kategorii przestępstw. Nie jest to generalna teoria przestępczości.
q Przestępstwo i „bycie przestępcą” stanowią cechy definiowane i nadawane przez innych
q Każde społeczeństwo dzieli się na dwie kategorie: grupę dominującą (władza) i grupę podporządkowaną (poddani). To właśnie władza czyni z pewnych kategorii poddanych przestępców – badanie przestępczości jest więc badaniem stosunków zachodzących między statusem i rolami władzy a statusem i rolami poddanych.
q Władza jak i poddani nieustannie uczą się na nowo interakcji między sobą, tj. zajmowania odpowiednich pozycji dominacji i podporządkowania. Stabilność władzy zależy od tego, w jakim stopniu podporządkowani warunkowani są do akceptacji istniejącej władzy i stosunków bez względu na ich stosunek do legitymizacji istniejącego porządku ® zadaniem władzy jest warunkowanie poddanych do posłuszeństwa i podporządkowania się
q Łamanie prawa jest wskaźnikiem załamania się lub braku władzy. Prawdopodobieństwo konfliktu będzie większe gdy:
§ Poddani dysponują rozwiniętymi sformułowaniami i „filozofią” mogąca bronić ich zachowań
§ Poddani także dysponują organizacją
§ Poddani cechują się małym stopniem „wyrafinowania” (sophistication - stopień znajomości wzorów zachowania drugiej strony używany do celów manipulacji) – niewielki stopień wyrafinowania zmniejsza zdolność poddanych do używania innej taktyki niż otwarty konflikt dla osiągnięcia swych celów oraz zwiększa skłonność władzy do posługiwania się czystą przemocą i przymusem
q Przestępstwo to definicja zachowania ludzkiego, kreowana przez upoważnione do tego agendy w ramach politycznie zorganizowanego społeczeństwa – im większa liczba definicji kryminalnych, tym większe rozmiary przestępczości. Definicje kryminalne opisują zachowania, które pozostają w konflikcie z interesami tych segmentów społeczeństwa, które posiadają władzę kształtowania polityki publicznej.
q Definicje kryminalne stosowane są przez segmenty społeczeństwa, które mają władzę kształtowania i egzekwowania prawa karnego i sprawowania wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych
q Członkowie segmentów społeczeństwa, których wzory zachowania nie są reprezentowane przy formułowaniu i stosowaniu definicji kryminalnych, z większym prawdopodobieństwem będą angażować się w zachowania, które będą definiowane jako kryminalne, niż ci, którzy są członkami segmentów formułujących i stosujących definicje kryminalne.
q W społeczeństwie nie istnieje konsens co do podstawowych interesów i wartości poszczególnych jednostek oraz grup społecznych. Społeczeństwo jest podzielone na klasy, których członkowie mają zbliżone wartości i interesy, przy czym podstawowe klasy to klasa panująca (posiadająca środki produkcji) i klasa pracująca( zatrudnieni w produkcji) ® podstawowym konfliktem jest konflikt pomiędzy klasą panującą a pracującą. Prawo karne stanowi instrument wykorzystywany przez klasy panujące do utrzymywania i umacniania swej dominującej pozycji – jako przestępstwa definiowane są głównie takie zachowania, w drodze których członkowie klasy pracującej wiktymizują przedstawicieli innych klas, także panującej, nie są natomiast traktowane jako przestępstwa zachowania typowe dla klasy panującej, np. dyskryminacja, eksploatacja, wykorzystywanie
q Zadaniem kryminologii jest demaskowanie i piętnowanie niesprawiedliwości, jakie w systemie kapitalistycznym tkwią w procesie legislacyjnym i procesie stosowania prawa ® likwidacja kapitalistycznych form organizacji społecznej i ekonomicznej i zbudowanie na ich miejsce jakiejś formy społeczeństwa konsensualnego (socjalistycznego)
q Likwidacja prawa karnego jako instrumentu kontroli społecznej
q Przestępstwo jest po prostu pewną szczególną formą konfliktu – w dawnych czasach konflikt ten był sprawą pomiędzy stronami, jednak rozwój nowoczesnej państwowości i systemów wymiaru sprawiedliwości spowodował, iż konflikty te i ich rozwiązywanie zostały „zawłaszczone „ przez państwo ® postulat Christiego oddania tych konfliktów na powrót zainteresowanych stronom czyli takie przekształcenie wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, aby nabrał ob. Bardziej konsensualnego charakteru opartego o elementy negocjacji, mediacji, naprawienia szkody, a nie przymusu i represji – sprawca ma ponieść konsekwencje tego, co uczynił, ale w taki sposób, który akceptuje on i ofiara, gdyż nie wynika dla ofiary nic z wsadzenia sprawcy do więzienia.
v Pytanie o społeczne funkcje prawa karnego
q Przedmiotem zainteresowania Eriksona były trzy „fale” przestępczości Bostonu w XVII wieku ® Erikson wykazuje, iż każda „fala” zachowań dewiacyjnych była w jakimś sensie kreowana przez przywódców religijnych kolonii, widzących w takim postępowaniu głównie środek integrowania zbiorowości, której przewodził. Osoby naznaczane w ramach kolejnych „fal” jako dewianci służyły jako swoiste kozły ofiarne, których stygmatyzacja i skazanie miało na celu nie tyle ukaranie za naruszenie określonych norm, co jasne zdefiniowanie granic grupy, poprzez pokazanie, jakie zachowania mieszczą się jeszcze w granicach tolerancji, a jakie nie. Zachowania dewiacyjne umożliwiają na zasadzie kontrastu jasne i precyzyjne zdefiniowanie granic konformizmu – naznaczanie i piętnowanie dewiantów automatycznie stanowi definicje obszaru zachowań konformistycznych. W tym sensie zachowania dewiacyjne są czymś niezbędnym w każdej społeczności dla wyznaczania jej granic i umacniania, integrowania wewnętrznych więzi łączących jej członków.
William Chambliss – społeczne funkcje kryminalizacji włóczęgostwa
q Źródłem karalności włóczęgostwa była chęć zagwarantowania dopływu rąk do pracy
Michel Foucault – społeczne funkcje kontroli społecznej
q Koncepcja społeczeństwa dyscyplinującego
q Więzienie od początku było „niewypałem”, gdyż przyniosło więcej negatywnych efektów ubocznych niż pożytku
q Więzienie i kara pozbawienia wolności nigdy nie były w stanie w istotny sposób zredukować przestępczości – prowadzą jedynie do pogłębienia objawów nieprzystosowania społecznego u swych pensjonariuszy
q Więzienie i kara pozbawienia wolności stanowią swoista technologię sprawowania władzy, narzędzie dyscyplinowania i nadzorowania społeczeństwa
q Reforma prawa karnego (zniesienie tortur) i więziennictwa na przełomie XVIII i XX wieku była przejawem transformacji technologii sprawowanie władzy, przejścia od dość brutalnych i prymitywnych metod, dotykających ciała jednostki, do o wiele bardziej wyrafinowanych metod dotykających duszy.
Olivkova