Arystoteles - Ustroj Polityczny Aten.doc

            ARYSTOTELES

        USTRÓJ POLITYCZNY ATEN
 

     ΑΘΗΝΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ

USTRÓJ POLITYCZNY ATEN

A. Część historyczna

l.' [Oskarżał] Myron, [a sądziło trzystu sędziów] wybranych ze znakomitych
rodów; złożyli oni wpierw najbardziej uroczystą przysięgę z dopełnieniem ofiar.
Uznano winę i wyrzucono z grobów winnych świętokradztwa2, a ich ród skazano
na wieczne wygnanie. Epimenides z Krety oczyścił potem miasto od zmazy3.

[Przypisy oznaczone  cyfrą  z  gwiazdką pochodzą od tłumacza Ludwika Piotrowicza.  Pozostałe
oznaczone samą cyfrą, a także ujęte w nawiasy kwadratowe, dodał Ryszard Kulesza.]

1 Z przeglądu zmian ustrojowych w Atenach w rozdz. 41, 2 oraz z wyciągu Heraklejdesa (zob.
s. 813) wynika, że w niezachowanej części traktatu autor omawiał rządy królów, ustanowienie fyl przez
łona, walki po śmierci Pandiona, ograniczenie władzy królewskiej w czasach Tezeusza, dzieje śmierci
Tezeusza, upadek monarchii oraz historię Hippomenesa, ostatniego władcy z rodu Kodrydów. Zob.
P. J. Rhodes, A Commentary on the Aristotelian „Athenaion Politeia", Oxford 1981. Dalej cyt.
Commentary, s. 65 - 79.

2 Zwycięzca w igrzyskach olimpijskich (w 640 r.), Kylon, który poślubił córkę Teagenesa, tyrana
Megary, z pomocą swojego teścia oraz stronników w Atenach, podjął ok. 632 r. próbę zajęcia Akropolu
i ustanowienia władzy tyrańskiej (Herodot V, 71; Thuc. I, 126, 3 - 12; Plut. Sol. 12, 1-9. Zob. S.D.
Lambert, Herodotus, the Cylonian Conspiracy and the πρυτάνεις των ναυκράρων, „Historia" 35,
1986, s. 105 -112). Wedle Herodota zamach się nie powiódł, a Kylon i jego stronnicy schronili się jako
błagalnicy przy posągu bogini. Prytanowie naukrarów nakłonili ich do powstania, gwarantując
bezpieczeństwo, zamachowcy zostali jednak zamordowani, za co winą obciążono ród Alkmeonidów.
W wersji Tukidydesa Kylon zajął Akropol, który lud przez jakiś czas oblegał, powierzając następnie
dalsze prowadzenie oblężenia dziewięciu archontom. Kylonowi wraz z bratem udało się uciec,
natomiast jego stronnicy schronili się u ołtarza na Akropolu. Gdy opuścili to miejsce, otrzymawszy ze
strony pełniących straż zapewnienie, że nic złego ich nie spotka, zostali zamordowani. Z kolei Plutarch
opowiada o odpowiedzialności archonta Megaklesa (z rodu Alkmeonidów) za śmierć zamachowców.
Herodot stwierdza ogólnikowo, że odpowiedzialnych za zbrodnię dotknęła klątwa. Tukidydes zaś pisze,
że zabójcy, którzy dopuścili się świętokradztwa zostali wówczas wygnani, a w 508/7 r. Kleomenes
wypędził ich z kraju ponownie. W odpowiedzialność Alkmeonidów za zbrodnię wierzono w V wieku
p.n.e. powszechnie, o czym świadczy także postawione Atenom przez Spartę w okresie poprzedzającym
wojnę peloponeską żądanie usunięcia z miasta odpowiedzialnych za tę tzw. zmazę Kylona, wymierzone
w Peryklesa, który ze strony matki pochodził z rodu Alkmeonidów (Thuc. I, 126).

1 Według Plutarcha (Soi. 12, 2-9) po zamachu Kylona doszło do konfliktu między ocalałymi
z pogromu zwolennikami Kylona, którzy znowu wzrośli w siłę, a stronnikami Megaklesa. Walkom kres
położył Solon nakłaniając obciążonych klątwą do stawienia się przed sądem. Jako oskarżyciel wystąpił
Myron z Flyaj, winni świętokradztwa zostali skazani, żyjących wygnano, a kości zmarłych wyrzucono
z kraju. Gdy jednak Megarejczycy zdobyli Nisaję i Salaminę, w Atenach zapanowała trwoga. Wtedy

2. Po tych wydarzeniach nastąpił długi okres walk między możnymi
a ludem4. Ówczesny ustrój5 był bowiem bezwzględnie oligarchiczny, a ubodzy
chłopi6 znajdowali się w niewoli u bogaczy, i to zarówno oni sami, jak
i ich dzieci i żony; nazywano ich też wyrobnikami i szóstakami7. Taką
bowiem część plonów zachowywali dla siebie za pracę na ziemi bogaczy;
(a cała ziemia była w posiadaniu niewielu); o ile by zaś nie oddali daniny,
dostawali się i oni sami, i ich dzieci w niewolę pana; za długi bowiem
wszyscy odpowiadali swoją osobą, aż do Solona. On to pierwszy wystąpił
jako obrońca interesów ludu8. Najbardziej więc przykrą i uciążliwą bolączką
w ówczesnych stosunkach ustrojowych była dla mas ta właśnie niewola,
ale nie brak było i innych powodów do niezadowolenia, gdyż, prawdę po-
wiedziawszy, lud nie miał żadnych praw.

3. Dawny zaś ustrój, przed Drakonem, przedstawiał się następująco: urzędy
obsadzano ludźmi ze znakomitych i bogatych rodów9, i piastowano je w począt-

właśnie wezwano Epimenidesa z Krety, który dokonał oczyszczenia miasta. Na temat różnych
możliwości datacji działalności Epimenidesa w Atenach zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 81-2.

4 Wedle stosowanej przez Arystotelesa terminologii społeczeństwo ateńskie dzieliło się na klasę
wyższą — γνώριμοι (możni), zwanych też επιφανείς (sławni, znakomici), ευγενείς (dobrze urodzeni),
εύποροι (bogaci) (zob. rozdz. 28, 2) oraz lud — πλήθος (inaczej δήμος). Na temat stosunków
społecznych w okresie archaicznym zob. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, l,
Warszawa 1988, s. 138 -156; W. Lengauer, Starożytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego,
Warszawa 1999, s. 63-71.

5 πολιτεία oznacza „rząd", „ustrój", „zarząd państwa", a niekiedy „prawa obywatelskie", a także
ogół tych, którzy posiadają prawa obywatelskie. Określając w tym miejscu ustrój ateński jako pod
wszelkimi względami oligarchiczny Arystoteles ma na myśli to, że biedni znajdowali się w niewoli
u bogaczy.

6 Termin πένητες oznacza ubogą ludność wiejską. Ziemia znajdowała się wówczas w Attyce
w rękach nielicznej grupy bogaczy (πλούσιοι). Wzmianka o niewoli odnosi się do ziemi zabranej
chłopom za długi przez bogaczy (kamienie dłużne — οροί — usunął z niej dopiero Solon) oraz do
obracania w niewolę (i sprzedawania zagranicę) przez bogaczy zadłużonych u nich chłopów. Por. Plut.
Soi. 13,4-5.

7 πελάται — wyrobnicy pracujący na cudzej ziemi (dosłownie „znajdujący się na boku"). (Zob.
B. Bravo, Pelates. Storia di una parola e di nozione, „La Parola del Passato" CCLXXXIX, 1996,
s. 268 - 289). Hektemoroi (έκτήμοροι) — termin techniczny, dosłownie „sześcioczęściowy" oznaczający
chłopów zależnych w Attyce w okresie archaicznym. Jest sprawą dyskusyjną, jaką — 1/6 czy 5/6
plonów — oddawali właścicielowi ziemi, choć bardziej prawdopodobna wydaje się pierwsza możliwość
(Plut. Soi. 13, 4-5). W razie niewywiązania się z tego obowiązku stawali się własnością pana ziemi
i groziło im sprzedanie w niewolę. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 91 - 92.

8 Arystoteles nazywa Solona προστάτης του δήμου, czyli przywódcą ludu. Por. rozdz. 28, 2 - 3
oraz Isocr. XV 230 - 36. Na temat znaczenia terminu prostates zob. W. R. Connor, The New Politicians
of Fifth-Century Athens, Princeton 1971, s. 110-5.

9 άριστίνδην και πλουτίνδην por. Arist. Polit., 1273 a, rozdz. 23-4; 1293 b, rozdz. 10-11;
Platon, Prawa 855 C 6-D 1. Podwójne kryterium urodzenia i bogactwa stanowiło podstawę ustroju
społecznego i politycznego w Atenach aż do czasów Solona, który tworząc klasy majątkowe,
wprowadził w jego miejsce cenzus majątkowy (rozdz. 8, 1).

kach dożywotnio, a później przez lat dziesięć 10. Do najwyższych i najstarszych
należał urząd króla, polemarchy i archonta". Z tych znów pierwszy był urząd
króla, który istniał z dawien dawna12, jako drugie z kolei ustanowione zostało
stanowisko polemarchy l3, ponieważ niektórzy z królów okazali się niedołężnymi
w sprawach wojennych, stąd to właśnie pod naciskiem konieczności powołali na
ten urząd Iona14*. Ostatnim wreszcie był urząd archonta, ustanowiono go
bowiem, jak twierdzi większość autorów, za Medonta, według innych za
Akastosa15. Ci ostatni podają jako dowód to, że dziewięciu archontów wypowiada
w przysiędze słowa, iż „złożą przysięgę jak za Akastosa" 16*. Za jego zatem
czasów mieliby Kodrydzil7* złożyć władzę królewską w zamian za uprawnienia
przyznane archontowi18*. Czy tak, czy tak się sprawa przedstawia, niewielka to

10 Wedle ateńskiej tradycji po śmierci króla Kodrosa jego syn Medont został pierwszym
dożywotnim archontem wybranym z rodziny królewskiej. Według chronologii Eratostenesa wydarzenie
to miało miejsce w 1069/8 r. Od tego czasu dożywotnie rządy sprawowało kolejnych trzynastu
archontów. Począwszy od Charopsa w 753/2 r. zaczęto wybierać archontów na lat dziesięć, przy czym
od 714/3 r. już nie tylko spośród członków rodziny królewskiej, lecz z ogółu eupatrydów („dobrze
urodzonych"). Lista siedmiu dziesięcioletnich archontów kończy się na 683/2 r., gdy Ateńczycy wybrali
Kreona, który jako pierwszy miał pełnić godność archonta jedynie przez rok. (Zob. Wellejusz
Paterkulus I, 2, 2; 8, 3; Paus. IV, 5, 10). Niestety świadectwa dotyczące przejścia w Atenach od
monarchii do rządów arystokratycznych są skąpe i niezbyt wiarygodne. Zapewne upadek monarchii był
skutkiem długiego procesu, w wyniku którego nastąpiło przekazanie dawnych uprawnień królewskich
trzem archontom — eponymowi, basileuspwi („królowi") i polemarsze.

11 Archont (eponym) był urzędnikiem eponimicznym i w VΠ - VI w. on właśnie był najważniejszym
urzędnikiem w Atenach. Por. rozdz. 13, 2.

12 Por. rozdz. 57.

11 Por. rozdz. 58.

l4* Ion — mityczny protoplasta Jonów, według podania syn Apollina i Kreuzy, córki króla
ateńskiego Erechteusza. Według innej wersji był synem Ksutosa z Tesalii (Herodot VIII, 44); wybrany
został wodzem Ateńczyków w wojnie z Eleuzis, wówczas jeszcze odrębnym państwem (Paus. I, 31, 3;
VIII, l, 5).

15 Wedle chronografów pierwszym dożywotnim archontem był Medon syn Kodrosa
(1069/8-1050/9), drugim zaś jego syn Akastos (1049/8-1014/3). Arystoteles przywołuje jeszcze
inną wersję, wedle której pierwszym archontem miałby być właśnie Akastos. Sam tekst przysięgi nie
jest jednak wystarczającym dowodem na pierwszeństwo Akastosa. Po pierwsze, jak zauważa P. J.
Rhodes, może tu chodzić o jakiegoś innego Akastosa sprawującego archontat w VII czy VI w.
(Commentary, s. 101). Po drugie tekst przysięgi nie musiał zostać sformułowany przez pierwszego
archonta.

16* Myśl tekstu niejasna: czy chodzi tu o oświadczenie na początku składania przysięgi, czy też,
jak by wynikało z rozdz. 55, 6, o dwukrotną przysięgę? Dlatego też zamiast przekazanego w tekście
horkia (δρκια — przysięga) proponowano poprawkę artia (άρτια — „odpowiednie"), co dawałoby
sens: „że w sposób odpowiedni pełnić będą swe czynności jak za czasów Akastosa" — albo też
poprawiano wstawiając zamiast poiesein (ποιήσειν — czynić, spełniać): teresein (τηρήσειν —
przestrzegać): „że przestrzegać będą przysięgi".

17* Kodrydzi — potomkowie Kodrosa.

l8* Tłumaczenie oddaje przekazany tekst. Niektórzy jednak, uważając za rzecz nieprawdopodobną,
żeby Kodrydzi dobrowolnie zamienili godność króla na archonta, usuwają z tekstu anti (αντί), a epi
(επί) łączą z basileias (βασιλείας) (tak G. Kaibel, Stil und Text der Άηναίων Πολιτεία des
Aristoteles, Berlin 1893, s. 123) otrzymując wtedy myśl: „za jego panowania mieliby Kodrydzi

różnica w czasie. Na to jednak, że był to ostatni z tych urzędów, wskazuje fakt, że
archont nie miał nic do czynienia z prastarymi obrzędami — w przeciwieństwie
do króla i polemarchy — lecz tylko z nowo wprowadzonymi. Wielkiego znaczenia
nabrał też ten urząd dopiero z biegiem czasu, gdy rozszerzył się zakres jego
działania.

Thesmothetów19 zaś powołano w wiele lat później, kiedy urzędników wybie-
rano na okres roku20*. Zadaniem ich było spisywanie praw21* i przestrzeganie ich
w rozstrzyganiu spraw spornych. Dlatego też oni jedynie spośród urzędników nie
piastowali godności dłużej niż przez rok. W takich więc wielkich odstępach
czasu powstawały te urzędy. Nie urzędowali tez wszyscy archonci razem, lecz
król zajmował tak zwane dzisiaj Bukole...