poczet papieży.pdf

Poczet Papieży

Jan Wierusz Kowalski

Krajowa Agencja Wydawnicza

Warszawa rok 1986

Wstęp

Słowo „papież” wzięło początek od wyrazu greckiego, papas , który oznacza ojciec. Od

zarania chrześcijaństwa wierni pozdrawiali tym słowem swych duchownych przywódców,

mnichów, kapłanów, biskupów. Na przełomie II i III wieku we wschodnim chrześcijaństwie

tytuł papas przylgnął do patriarchy Kościoła aleksandryjskiego. Na Zachodzie natomiast

zlatynizowaną formą papa posługiwali się biskupi Kartaginy i Rzymu. Najwcześniejszy

znany nam napis papa występuje na ścianach rzymskich katakumb św. Kaliksta; pochodzi z

końca III w. Od wczesnego średniowiecza nazwa „papież” występuje w dokumentach

kościelnych jako powszechnie uznany tytuł biskupa Rzymu, a od 1073 r. Grzegorz VII

oświadczył, że prawo do używania tytułu „papież” jest zastrzeżone dla rzymskiego biskupa./

Należy jednak zauważyć, że do dnia dzisiejszego, oficjalna nomenklatura stosowana w

łacińskim prawie kościelnym nie posługuje się wyrazem papa. Zastępuje go zwrot, Romanus

Pontifex ( rzymski pontyfik, czyli arcykapłan), zapożyczony z pogańskiej terminologii religii

Rzymian, w której kolegium pontyfików pod kierunkiem najwyższego kapłana ( Summus

Pontifex) było odpowiedzialne za organizację oficjalnego kultu państwowego. W języku

kościelnym wyrażenie romanus pontifex kojarzy w sobie dwie podstawowe funkcje papieża:

jest on biskupem Rzymu i jednocześnie, pontyfikiem, czyli głową całego Kościoła

katolickiego. Rzecz wymaga krótkiego wyjaśnienia. Otóż zgodnie ze współczesną doktryną

katolicyzmu, biskup Rzymu przejął te wszystkie atrybuty władzy, jakie miał apostoł Piotr,

przewodniczący kolegium dwunastu apostołów, najwyższej instancji założonej przez

Chrystusa instytucji kościelnej. A zatem podobnie jak Piotr był głową Kościoła, tak jego

prawowici następcy mają władzę nad całą społecznością katolicką i jej hierarchią. Jest to tzw.

teza o sukcesji apostolskiej, która pojawiła się na przełomie II i II w. n.e. w dziełach

chrześcijańskich ideologów i po długiej ewolucji znalazła swój ostateczny wyraz w

uchwalonym na I soborze watykańskim (1870 r.) dogmacie o prymacie papieskim. Opiera się

ona na dwóch przesłankach: pierwsza zakłada, że kolegialna władza sprawowana przez

kolegium dwunastu apostołów podlega Piotrowi, a druga, że Piotr był biskupem Rzymu i że

przekazał władzę swoim następcom. Nie wchodząc w zawiłe implikacje teologiczne obu

przesłanek, należy stwierdzić, że żadna z nich nie znalazła dotychczas potwierdzenia w

wiedzy o początkach chrystianizmu. Wciąż do końca niewyjaśniona i kontrowersyjna jest

sprawa roli, jaką odegrał Piotr w łonie apostolskiego grona. Wszystko zdaje się wykluczać, iż

Piotr był pierwszym biskupem Rzymu. A to z dwóch powodów: p[o pierwsze, rzymska gmina

chrześcijańska już się ukonstytuowała, zanim którykolwiek z apostołów mógł przybyć do

stolicy cesarstwa. Ani w liście adresowanym około 58 roku n.e. do Rzymian, ani w tych,

które później w samym Rzymie były pisane do chrześcijan Azji Mniejszej Paweł z Tarsu

apostoł nie wspomina ani słowem o pobycie Piotra wRzymie, czego nie omieszkałby

zapewne uczynić, gdyby fakt ten był mu wiadomy. Po drugie, dlatego, iż w I w n.e.

chrześcijańskie wspólnoty rozwijały się pod kolegialnym przewodnictwem Rady Starszych,

czyli prezbiterów, których tylko wyjątkowo nazywano tu i ówdzie biskupami. Jak pisze

wybitny biblista ks. Prof. Jan Stępień: „terminy –prezbiter- i –biskup- ukazują się w

dokumentach chrześcijańskich z I w jako synonimy, oznaczające przełożonych gmin

chrześcijańskich. Wyraz e p i s k o p o s nie określał jednak biskupa monarchicznego,

następcy apostołów, jednego zwierzchnika Kościoła lokalnego. Z tym nowym znaczeniem

spotykamy się po raz pierwszy dopiero od początku II w, u św. Ignacego Antiocheńskiego (

Eklezjologia św. Pawła, Poznań 1972, s. 339). A zatem jeżeli nawet przyjmiemy, że Piotr

przybył do Rzymu i poniósł tam śmierć męczeńską, – o czym wspomina późniejsza tradycja

chrześcijańska – nie mógł być biskupem Rzymu ani nawet wyznaczyć swego następcy, gdyż

– jak twierdzą zgodnie historycy chrześcijaństwa – instytucja jednoosobowej funkcji

biskupiej nie była jeszcze w tym okresie znana. Poza tym wiadomo, że żaden z apostołów nie

używał tytułu „biskup”. Dodajmy, że tradycja o pobycie i męczeństwie Piotra w Rzymie nie

została dotychczas udowodniona bezspornymi świadectwami. Rozpoczęcie z polecenia Piusa

XII wykopaliska w podziemiach bazyliki watykańskiej odkryły wprawdzie ślady jakiegoś

cmentarzyska – nie brakuje ich w podglebiu Wiecznego Miasta, – ale o jakimkolwiek

rozpoznaniu grobu czy kości Piotra apostoła nie może być mowy.

Poświęćmy kilka słów źródłom dotyczącym dziejów papiestwa. Są one wyjątkowo skąpe i

mało wiarygodne, gdy chodzi o ustalenie imion papieży w pierwszym okresie

chrześcijaństwa. Najwcześniejszą listę pierwszych papieży sporządził około 180 roku n.e.

biskup Lyonu Ireneusz, Grek z pochodzenia. Był on jednym z pierwszych propagatorów tezy

o „sukcesji apostolskiej”; jego lista miała posłużyć jako dowód ciągłości tradycji od Piotra

apostoła do współczesnego mu rzymskiego biskupa Wiktora (189-199?). Inną zawierającą

tylko kilka imion, podał w tym samym okresie pochodzący z Azji Mniejszej pisarz

chrześcijański Hegezyp (zmarł około 190 roku n.e.). Jego dzieło zaginęło, ale znane jest nam

we fragmentach, cytowanych półtora wieku później przez Euzebiusza, biskupa Cezarei

zwanego „ojcem historii kościoła” (zmarł około 340 roku n.e.). Śladem tych pierwszych

spisów powstały następne, coraz obszerniejsze katalogi i biografie papieży, jak na przykład

katalog papieża Liberiusza (352-366) lub pochodzący z VII wieku Liber Pontificalis (Księga

rzymskich pontyfików) . Stały się one podstawą opracowanych w średniowieczu kronik

papieskich, wśród których niesłabnącym powodzeniem cieszyło się, mimo znikomej wartości

historycznej dzieło Marcina Polaka, arcybiskupa gnieźnieńskiego (zmarł w 1279 roku), pod

tytułem Kronika papieży i cesarzy. Wszystkie te źródła, zawierające jakieś jądro prawdy, są

zgodne z ówczesną praktyką literacką upiększone legendą i fantazją przez autorów, którzy

swą niewiedzę o dziejach papieży ukrywali pod zbożną fikcją. Pierwszy dokładny spis aktów

papieskich sporządzono z rozkazu papieża Innocentego III (1198-1216). Spis ten był w

następnych latach systematycznie uzupełniany i troskliwie przechowywany w tajnym

archiwum papieskim. Choć z polecenia Leona XIII część tej dokumentacji została

udostępniona niektórym uczonym, pozostało jednak wiele problemów niewyjaśnionych do

końca.

Wiele kłopotów sprawia problem chronolo9gii papieskich pontyfikatów. Najwcześniejszą

bezspornie ustaloną datą jest dzień 28września 235 roku, w którym papież Pocjan

zrezygnował z rzymskiego biskupstwa. Do podanych w katalogach dat pontyfikatów

siedemnastu jego poprzedników uczeni odnoszą się z największą rezerwą, wysuwając

wątpliwości nawet, co do imion wymienionych papieży. Nie lepiej przedstawia się problem

następnych pontyfikatów. Kronikarze średniowieczni nie posługiwali się jednolicie ustalonym

systemem datowania. W przedstawionym Poczcie papieży przyjęto chronologię występującą

w oficjalnym spisie papieży, publikowanym, co roku w watykańskim wydawnictwie pt.

Annuario Pontificio. Opuszczono jednak dni i miesiące rozpoczęcia względnie zakończenia

kolejnych pontyfikatów, gdyż one właśnie – zwłaszcza te, które dotyczą okresu średniowiecza

– są najbardziej dyskusyjne. Z tych samych powodów przy imionach antypapieży podaliśmy

tylko datę elekcji.

Ilu było papieży? I na to pytanie nie ma zgodnej odpowiedzi wśród historyków, nawet

katolickich. Pomyłki popełniane przez kronikarzy w ustalaniu dat poszczególnych

pontyfikatów, błędy w pisowni (np. Martinus zamiast Marynus), brak konsekwencji w

stosowaniu numeracji papieży noszących to samo imię ( ilu było papieży Feliksów? Ilu

Janów?) wprowadzały spore zamieszania. Przyjęto tu zgodnie z Annuario Pontificio – liczbę

261 prawowitych biskupów rzymskich, od Piotra aż po Jana Pawła I. Pozostałe imiona

zaliczono do kategorii „antypapieży”, co nie przesądza jeszcze o ważności elekcji niektórych

kontrkandydatów do tronu Piotrowego. Wnikliwa analiza trybu, w jakim dokonywano

wyboru rzymskich biskupów, mogłaby dopomóc lepszemu zrozumieniu wielu aspektów

politycznej i religijnej działalności papiestwa. Pisano o tym wiele, aczkolwiek utrudniony

dostęp do zasobów archiwalnych nie sprzyja obiektywnej ocenie dziejów papiestwa.

Pierwszych biskupów Rzymu – podobnie jak w innych chrześcijańskich diecezjach –

wybierał lud i duchowieństwo. Wybory były następnie zatwierdzane przez biskupów

sąsiednich diecezji, po czym elekt otrzymywał sakrę biskupią. Już w V wieku rozpoczął się

proces eliminacji wpływu świeckich na przebieg wyborów, które stały się domena

zastrzeżoną dla kleru. Akceptacja przez lud stała się czystą formalnością. Coraz częściej

natomiast zdarzały się wypadki interwencji odgórnych: władz świeckich, cesarzy i królów

oraz rządzących Rzymem przedstawicieli lokalnej arystokracji. Problem ten ciążył nad

papiestwem aż do końca XIX wieku. W okresie reformy gregoriańskiej (XI-XIII w.)

usiłowano wyeliminować ingerencję czynników świeckich, przekazując prawa elektorskie

elicie rzymskiego kleru, czyli kolegium kardynalskiemu. W tym duchu zostały ogłoszone

postanowienia Mikołaja II z 1059 roku i Aleksandra III z 1179 roku, na mocy, których

wyłącznie kardynałowie byli uprawnieni do dokonywania wyboru papieża. Od XIII wieku

zastrzeżono procedurę obrad elekcyjnych, izolując gremium kardynalskie na czas

przeprowadzania wyborów. Zamykani „na klucz” (stąd wywodzi się nazwa konklawe: cum

clavi, czyli pod kluczem) kardynałowie byli zobowiązani do szybkiego wyboru nowego

papieża pod groźbą ograniczenia ich żywotności. Wnastępnych wiekach regulamin konklawe

został poddany licznym poprawkom i uzupełnieniom. Nigdy jednak nie udało się całkowicie

wyeliminować wpływów i nacisków zewnętrznych czynników politycznych. Walka o tron

Piotrowy była zbyt dużą stawką, by można było wyłączyć z gry wyborczej zainteresowania

cesarskich i królewskich rządów europejskich, a również innych przedstawicieli arystokracji.

Posługiwali się oni wszystkimi dostępnymi środkami nacisku, nie wykluczając przekupstwa

lub prawa weta, które zastrzegli sobie w XVI wieku królowie Hiszpanii, a później cesarze

Austrii. Ostatnie decyzje papieskie podjęte już w XX wieku, gwarantują w sposób bardziej

zdecydowany swobodę i autonomię przeprowadzania wyborów przez gremium kardynalskie.

Wprowadzono ponadto zasadę przestrzegania całkowitej tajemnicy, grożąc wysokimi karami

kościelnymi tym, którzy w jakikolwiek sposób informowaliby o przebiegu konklawe. Kartki

wyborców są spalane, (ale nie ich notatki osobiste) w specjalnym piecyku, a kolor dymu –

biały lub czarny w zależności od domieszki smoły – powiadamia zgromadzonych przed

bazyliką o wyniku głosowania. Nie wydaje się jednak, by zastosowanie tych środków

ostrożności powstrzymało od przecieków informacji, skoro po każdym konklawe w dalszym

ciągu publikowane są – nieoficjalne oczywiście – opisy tego, co się działo w auli wyborczej.

Według obecnie obowiązującego ceremoniału po dokonaniu wyboru dziekan kolegium

upewnia się, czy elekt wyraża zgodę, a następnie stawia mu pytanie: „Jak pragniesz się

nazwać?” Aż do VI wieku biskupi rzymscy zachowywali do śmierci własne imię chrzestne.

Pierwszy zmienił je Jan II (533-535), nosił on imię Merkeriusz, które zapewne uważał za

niestosownie pogańskie. Podobnie Piotr Pawli nie chciał nazwać się Piotr II i zmienił swe

imię na Jan XIV (983-984). W numeracji późniejszych papieży o imieniu Jan zaszły

perturbacje. Jan XXIII, Baltazar Cossa, wybrany legalnie, zrzekł się tiary na soborze w

Konstancji (1415). Papież Roncalli przyjmując imię Jan XXIII uznał, że Baltazar Cossa był

antypapieżem.Od połowy XVI wieku wszyscy papieże przyjmowali nowe imię, chcąc w ten

sposób uczcić jednego ze swych poprzedników, noszących to samo imię. Obecnie ważniejsze

dokumenty papieskie są podpisywane przez papieży wybranym imieniem, ale bez liczby

porządkowej.

Aż do czasów nowożytnych źródła rzadko, kiedy podają datę urodzenia papieży. Ograniczają

się one do stwierdzenia, że na stolicy Apostolskiej zasiadł człowiek „stary” względnie

„młody”. Są to określenia bardzo ogólnikowe, jeżeli zważyć, że w średniowieczu mężczyznę,

który przekroczył pięćdziesiątkę, uważano na starca. Kilku papieży objęło swą funkcję w

wieku bardzo młodym. Jan XII (955-964) miał 20 lat w chwili swego wyboru, Grzegorz V

(996-999) 24 lata, a Benedykt IX (1032-1044) tylko 15 lat (niektórzy twierdzą nawet, że miał

ich 12). Zdarzało się również, że kardynałowie głosowali na ludzi podeszłych wiekiem, być

może licząc na to, że nowy pontyfikat nie potrwa długo, Paweł IV (1555-1559) miał 79 lat, a

Klemens X(1670-1676) 80 lat, gdy obejmowali rządy papieskie. Leon XIII miał „tylko” 68

lat, ale kierował Kościołem katolickim przez ćwierć wieku. Niewiele było tak długich

pontyfikatów. Aleksander III (1159-1181) panował 22 lata, Pius VI 24 lata, Pius VII 23 lata, a

Pius IX 32 lata – był to najdłuższy pontyfikat w dziejach papiestwa. Wiele jest przykładów

bardzo krótkich pontyfikatów. Niektórzy papieże umierali po 2 lub 3 miesiącach a nawet

tygodniach sprawowania władzy. Stefan II zmarł trzeciego dnia po elekcji i nie dożył swej

koronacji. Z tej przyczyny nie został wpisany na oficjalną listę papieży. Średnio licząc

poszczególne pontyfikaty trwały 8-10 lat. Kilku papieży zrezygnowało ze swej funkcji przed

śmiercią.

Niepodobna ustalić, jakie były narodowości biskupów rzymskich w trzech pierwszych

wiekach. Byli zapewne Grekami, albowiem gmina rzymska składała się w większości z

ludności napływowej, a nie rodowitej, rzymskiej. Historycy kościelni są zdania, że na 261

papieży około 200 pochodziło z Italii, a 50 było cudzoziemcami; narodowość pozostałych jest

nieustalona. Wśród cudzoziemców najwięcej było Greków i Syryjczyków; ponadto lista

zawiera 7 papieży z Francji, 6 z Niemiec, 2 Hiszpanów, 1 Portugalczyka, 1 Afrykańczyka, 1 z

Anglii i 1 z Flandrii (Holandia). Właśnie Holender, Hadrian VI, był ostatnim papieżem nie

Włochem aż do czasu wyboru Polaka, Jana Pawła II Wojtyły. Połowę papieży z Italii

stanowią rodowici rzymianie.

Nie możemy ustalić, jakie było pochodzenie społeczne papieży z pierwszych okresów

chrześcijaństwa. Wiadomo tylko, że Kalikst I urodził się jakoniewolnik, a Kajus był ponoć

krewnym cesarza Dioklecjana, Feliks III i Grzegorz I pochodzili z rodów senatorskich. W

okresie średniowiecza, Renesansu, a nawet w dobie kontrreformacji znaczna większość

papieży wywodziła się z rodów arystokratycznych, podobnie jak pozostała hierarchia

kościelna w krajach feudalnej Europy. Nieliczni papieże pochodzący z uboższych warstw

społecznych byli uprzednio niemal wszyscy mnichami, albowiem życie zakonne ułatwiało

duchownym z niższych sfer dostęp do wyższych szczebli hierarchii kościelnej.

Niewiele można powiedzieć o zewnętrznym wyglądzie papieży wcześniejszych okresów,

poprzedzających czasy Odrodzenia. Jest rzeczą oczywistą, że wizerunek biskupów rzymskich,

przechowywanych na mozaikach i freskach średniowiecznych, nie można uważać za

autentyczne portrety. Są to tylko schematycznie potraktowane artystyczne wyobrażenia

najwyższych hierarchów Kościoła. Najwcześniejszym malowidłem, które – zdaniem

specjalistów – można uważać za wierne odtworzenie oryginalnej postaci jest fresk

przedstawiający papieża Innocentego III (1198-1216). Fresk ten pochodzi z XIII wieku i

znajduje się na ścianie dolnego kościoła benedyktyńskiego klasztoru Sacro Speco w Subiaco.

Od czasów Renesansu wielu malarzy portretowało swych mecenasów papieży. Powstały też

wówczas liczne popiersia i rzeźby przedstawiające rzymskich pontyfików. Galeria

numizmatyczna Muzeum Watykańskiego przechowuje kolekcję medalionów, których awersy

w sposób realistyczny i z dużym kunsztem rytowniczym przedstawiają głowy papieskie, od

Mikołaja V (1447-1455) począwszy aż do czasów współczesnych. Na ich podstawie możemy

stwierdzić, że od Klemensa VII (1523-1534) aż do Klemensa XI (zmarły w 1721 roku)

wszyscy papieże bez wyjątku nosili brody. Wcześniej również Juliusz II (1503-1513) zapuścił

brodę (niezbyt gęstą), ale dopiero w ostatnich latach swego pontyfikatu. W średniowieczu

broda była oznaką życia ascetycznego; w dobie Odrodzenia i baroku brodę uważano za męską

ozdobę twarzy i starannie ja pielęgnowano. Papieże nie używali peruk, lecz nosili, na co dzień

obramowane futrem czapki z czerwonego aksamitu, zwane manro. Pius VII był znany z

misternie zaczesanej fryzury.

Zgodnie z odwieczną tradycją najważniejszy tytuł papieży brzmi: „Biskup Rzymu”. Oprócz

niego annuario Pontyficio wymienia, wybijając go nawet większą czcionką, drugi tytuł

pochodzący z czasów średniowiecza, a mianowicie „Namiestnik (Vicarius) Jezusa

Chrystusa”. Roczniki papieskie zawierają jeszcze inne określenia, jak: „następca księcia

apostołów”, (czyli Piotra), „najwyższy pasterz (pontifex) Kościoła Powszechnego”,

„patriarcha Zachodu”, „prymas Italii”, „arcybiskup, metropolita prowincji rzymskiej”. Ostatni

z obecnie używanych tytułów ma charakter świecki: „suweren państwa: Citta del Vaticano”.

W średniowieczu papieże często podpisywali się mianem servus servorum Dei (sługa sług

Bożych), wprowadzonym w VII wieku przez Grzegorza I. Miedzy XVII a XX wiekiem

określenie to występuje rzadziej. Wskrzesił je Paweł VI po II soborze watykańskim.

W nomenklaturze kościelnych wykazów imion papieży wszyscy począwszy od Piotra aż po

Feliksa IV (zmarły 530 roku) są uważani za świętych, oprócz Liberiusza (zmarły w 366 roku)

i Anastazego (zmarły w 498 roku). Podobnie wszystkich papieży od początku aż do

Milcjadesa (zmarły w 314 roku) uznanoza męczenników, choć wiadomo, że nie wszyscy

ponieśli śmierć męczeńską. Świętym i męczennikiem jest również antypapież Hipolit (zmarły

w 235 roku). Tytuł męczennika przyznano ponadto papieżowi Marcinowi I, który w 655 roku

zmarł z wycieńczenia na wygnaniu. Od roku 530 liczba papieży świętych wyraźnie maleje.

Do XI wieku jest ich 23, w XIII wieku tylko jeden, Celestyn V (zmarły po rezygnacji z

pontyfikatu w 1296 roku), a po nim, w czasach nowożytnych, dwóch: Pius V i Pius X.

Jedynie wymienieni tu trzej ostatni papieże byli kanonizowani. Ośmiu papieży ma tytuł

„błogosławionych”, dwóch zaś doktorów Kościoła: Leon I i Grzegorz I. Od czasów

wczesnego Odrodzenia do wszystkich papieży zwracano się słowami: „Ojcze święty” lub

„Wasza Świątobliwość”. W tym wypadku jednak określenie „święty” dotyczy wyłącznie

sakralnej funkcji papieża, bez względu na normalną ocenę jego osobistej postawy.

Nie znamy dokładnie pochodzenia zwyczaju używania przez papieży własnego herbu.

Oficjalny wykaz herbów papieskich zaczyna się od godła używanego na pieczęciach

Innocentego III (początek XIII wieku). Herbami posługiwali się również antypapieże. Nie

wszystkim herbom papieskim towarzyszyły odpowiadające im dewizy. W 1595 roku

opublikowano w Wenecji proroctwo, przypisywane rzekomo św. Melachiaszowi O’Morgair

(1096-1148), prymasowi Irlandii. Zawiera ono 111 przydomków mających charakteryzować

działalność papieży od Celestyna II (1143-1144) począwszy. Ostatnim papieżem przed

końcem świata ma być Piotr II. Przydomki te mają charakter fikcyjny i przypadkowy,

zwłaszcza te, które nieznany autor wymyślił dla scharakteryzowania papieży panujących po

XVI wieku.

Strój papieży ulegał w ciągu wieków nieustannym przeobrażeniom. Początkowo zapewne

niewiele odbiegał od ubioru innych duchownych, a nawet osób świeckich. Od połowy

średniowiecza wraz z rosnącą pozycją biskupa rzymskiego na arenie międzynarodowej

zaznacza się tendencja do używania coraz strojniejszych szat. Chodzi zwłaszcza o strój

ceremonialny, który papieże przywdziewali siębądź z okazji uroczystych nabożeństw, bądź

też oficjalnych wystąpień pozaliturgicznych. W czasie sprawowania funkcji kultowych

papieże używali w zasadzie arcybiskupich szat liturgicznych. Odróżniała ich jednak od

innych hierarchów kościelnych tiara, która począwszy od końcaX wieku wkładali zamiast

infuły (mitry) biskupiej. Tiara była nakryciem głowy podobnym do stożkowego hełmu,

początkowo niezbyt wysokim, później coraz bardziej wydłużonym. Była wykonana z białego

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: