Władysław Pobóg-Malinowski - Przygody z historią (1953r.).pdf - Historia - Polski 1914 - 1938 - dervozavilus

Wszelkie prawa przekładu i przedruku zastrzeŜone.

WŁADYSŁAWA POBOGA-MALINOWSKIEGO

PRZYGODY Z HISTORIĄ

Podstaa y finansowe dla wydania tej pracy dała akcja

subskrypcyjna, w której wzięli udział Polacy z

Francji, Wielkiej Brytanii, Szwajcarii, Hisz-

panii, Włoch, Niemiec, Belgii, Holandii,

Norwegii, Szwecji, Maroka, Madagas-

karu, Afryki Południowej, Australii,

Kanady, St. Zjednoc2onych,

Meksyku, Brazylii, Argen-

tyny, Turcji i Libanu.

SPIS ROZDZIAŁÓW

Po klęsce styczniowej.. .. .. .... ,,,, ,, , , _ g

Okres przeobraŜeń..., ............. .. ,,, 51

W przededniu rewolucji.. . ... . . .. """ """ ", g98

Rewolucja roku 1905............................. 136

Po drodze do czynu zbrojnego.. .. . .. ... .. .,. .. 193

Pierwszy rok wielkiej wojny. ..... ..... ..... ... .. . 240

Ku państwu polskiemu.. . ...... . .... .......... ... 283

Pierwsze dni rzeczypospolitej.. ..... . .. .... ... ..... 354

Uzupełnienia........ ;.,," "........ ... 399

W artykule, który wywołał polemiczną burzę pisał:,Urpdziłem się za

późno w stosunku do wydarzeń; zresztą nie tylko mbj wiek utrudniał

wzięcie w nich udziaiu; dzieciństwo moje bowiem i najwcześniejsza mło-

dość upłynęły mi z dala od ognisk ruchu strzeleckiego.i szlaku bojowego

Pierwszej Brygady. Wzrastałem jednak w uczuciowym pędŜie do tego, co

było - poznanym dopiero póŜniej - ideowym podłoŜem tego ruchu i jego

wielobarwną treścią. I gdy z tym poczuciem więzi - pbinlej - wchodziłem,

pchnięty przez los, w okres gromadzenia Jego dorobku pisarskiego

i badań nad kolejnymi fragmentami Jego Ŝyciowej drogi, miałem na-

dzieję, Ŝe jeśli kiedyś nie mogłem, to za to teraz wiaśnie pibrem w tej

iisłuŜbie dla Komendanta<i wywalczę sobie prawo do miejsca w gronie

tych, których On nazywał iikochanymi kolegami<i i i>towarzyszami

broni i. . . "

W tych kilku zdaniach zawarł autor swe Ŝyciowe credo i swą tyciową

tragedię. Najpierw jednak nieco informacji biograficznych. Urodził się 23

listopada 1899 r., z dala od Polski, w Archangielsku. Tam teŜ uczęszczał

do gimnazjum, z którego wszakŜe w lutym 1916 r., a więc w śr'odku roku

szkolnego, wydalono go. Za co - nie wiadomo. Sądząc jednak z jego

póiniejszego temperamenlu, na pewno nie był łatwym uczniem.

Przeniósł się do Piotrogrodu i w marcu 1917 r. został junkrem we

Włodzimierskiej Szkole Wojskowej, którą ukończył w sierpniu 1917 r.

w stopniu chorątego. Wszystko to dzieje się w czasie rewolucji. Pierwszy

przydział wojskowy otrzymuje do 1 polskiej kompanii w Piotrogrodzie,

której dowbdcą był Otton Laskowski, wybitny póiniejszy historyk woj-

skowości. Po kilku jednak miesiącach, w połowie grudnia, przeniesiono

go do sztabu I Korpusu w Mińsku, a następnie do Naczelnego Polskiego

Komitetu Wojskowego (Naczpolu). 7 lipca 1918 r. zostaje aresztowany

i osadzony w więzieniu w Moskwie. Ma sporo szczęścia, bo 23 lutego

1919 r. w rocznicę utworzenia Armii Czerwonej zostaje zwolniony z wię-

zienia z zamiarcm wcielenia do Armii Czerwonej. Nie ma na to jednak

najmniejszej ochoty, postanawia przedostać się do wolnej juŜ Warszawy.

Dociera tu na początku kwietnia i wstępuje do Wojska Polskiego otrzy-

mując stopień podporucznika. Przez kilka tygodni słuŜy w 29 pułku arty-

leńi polowej, a następnie obejmuje komendanturę obozu jeńców

w Strzałkowie. Nie był to pomysł szczęśliwy. Jest zbyt młody, a doświad-

czenia bolszewickiego wigzienia jeszcze za świeŜe.

Jak stwierdza autor jego biogramu, Henryk Wereszycki, cytując z akt

personalnych "wobec braku dyscypliny wśród bolszewików uŜył środków

Imprime en France. Printed in France.

Imprirrierie de la S.N.I.I:., 3l, rue de Meiaillw rtlunt, Paris YYa

Wiadysław Pobóg-Mafinowski, Skoro nie szablą, to piórem, "Kultura" nr.

5/ 1960 r., Pacyt, s. 99.

energiczniejszych' . Trudno powiedzieć, co kryło się za tym eufemisty-

II cznym sformułowaniem, w kaŜdym razie właśnie za to aresztowano go i

postawiono przed sądem wojskowym. W więzieniu spędził blisko rok (od

23 lipca 1919 r. do 6 czerwca 1920 r.), jednak wobec zagroŜenia państwa

został zwolniony i skierowany na front. Objąi dowództwo kompanii

karabinów maszynowych 53 p.p. Wkrótce ranny przez kilka miesięcy

przebywał w szpitalu, a następnie powierzono mu funkcję adiutanta

dowódcy pułku. W tym teŜ czasie ponownie rozpoznano jego sprawę, co

zakończyło się uniewinnieniem i rehabilitacją. Awansowany do stopnia

porucznika ze starszeństwem od 1 czerwca 1919 r. stał się zawodowym

oficerem.

Z niewielkimi perspektywami. Uzupełniał wprawdzie swą wojskową

wiedzę na róŜnego rodzaju kursach i przeszkoleniach, ale wciąŜ słuŜył w

prowincjonalnych garnizonach i nic nie wskazywało, Ŝe sytuacja ta moŜe

się zmienić. By nie dać się wciągnąć małomiasteczkowej nudzie i aby nie

ogłupieć, tłumaczy Lwa Tołstoja i Fiodora Dostojewskiego, sam próbuje

pisać nowele pisze o Ŝyciu i twórczości Stefana śeromskiego, a takŜe

ksiąŜeczkę o Józefie Piłsudskim, ktbra ma nawet dwa wydania.

Wszystko to daje satysfakcję, ale nie moŜna na tym budować priy-

sziości. Nic więc dziwnego, Ŝe porucznik Malinowski uznaje wybbr

kariery wojskowej za Ŝyciową pomyłkę. Rzecz tylko w tym, Ŝe poza woj-

skiem szanse na zaczepienie się były nader nikłe. ZbliŜał się do trzydziestki

i nic miał wykształcenia ani zawodu. Nie naleŜał tet do Ŝadnej koterii, co

mogłoby ułatwić start w Ŝyciu cywilnym. A jednak los się doń uśmiechnął.

W 1929 r. wysłany został na dwa tygodnie do Warszawy, by w Wojsko-

wym Biurze Historycznym poszukać mateńałów do histońi pułku. Tu

spotkał swego dawnego dowódcę z Piotrogrodu, Ottona Laskowskiego,

juŜ w stopniu majora, który kierował wydziałem wojen dawnych.

Laskowski zaproponował mu objęcie referatu powstania styczniowego.

"Zgodziłem się - wspominał Pobbg-Malinowski - bez namysłu. Naza-

jutrz zameldowaliśmy się z tym projektem u szefa Biura, Generała Juliana

Stachiewicza [...] W chwili, gdy meldowałem się u niego z Laskowskim,

był młodym jeszcze człowiekiem - zbliŜai się do czterdziestki zaledwie; od

kilku lat borykający się z grutlicą, widoczne ślady tej straszliwej wtedy

choroby nosił na szczupłej bladej twarzy. Do przedstawionej mu prośby

o moje słuŜbowe przeniesienie z pułku do Biura Historycznego ustosun-

kował się Ŝyczliwie; poiartował z Laskowskim na temat hierarchii i pil-

ności potrzeb w róŜnycli wydziałach, po czym - najniespodziewaniej-

zwrbcsł się do mnie wypowiadając parę dorlatnich uwag o mojej ksią-

Ŝeczce o Marszałku; gdy - zaskoczony - dziękując, podnosiłem błędy

i braki ksiąŜeczki, tłumacząc je warunkami pracy w >>głuchym garnizo-

nie<<, Generał - powiedział tyczliwie, Ŝe istotnie są w broszurze i błędy

i braki, ale jesteśmy przecieŜ w początkowej fazie badań naukowych, któŜ

zresztą nie popełnia błgdów w swojej pierwszej ksiąŜce? W sprawie mego

przeniesienia Generał decyzji nie u awnił, rezerwując sobie czas do

namysłu. W ciągu następnych dni jednak albo sam zaglądał do pracowni

archiwalnej, gdzte szukałem matenałów do historii pułkowej, albo - spot-

kawszy mnie w korytarzach - zatrzymywai się, by pogawędzić ze mną' .

Egzamin wypadł pomyślnie i przed powrotem Poboga-Malinowskiego

do pułku Stachiewicz zaproponował mu przeniesienie do WBH, ale nie do

2 Polski Stownik Biograjiczny. zeszyt 82, s. 366.

' Wladyslaw Pobóg-Malinowski, Skoro nie szablq..., s. 100-101.

działu zajmującego się powstaniem styczniowym, lecz do Instytutu Bada-

nia Najnowszej Historii Polskiej. Stachiewicz zamierzał właśnie Instytut

ten reanimować, by przystąpić do wydawania dorobku piśmienniczego

Józefa Piłsudskiego, a rbwnieŜ aby inicjować badania nad niedawną prze-

szłością. Pamiętać bowiem naleŜy, Ŝe w owych latach Ŝaden szanujący się

historyk nie zajmował się czasami mniej odległymi niŜ dwa-trzy pokole-

nia. Wszystko, co późniejsze, uwaŜane było za domenę publicystyki.

Nauka uniwersytecka kończyła swe zainteresowania na powstaniu sty-

czniowym, rzadko kiedy wychylając się poza tę cezurę.

Obóz sanacyjny był szczegblnie zainteresowany studiami nad historią

najnowszą, bo tu właśnie poszukiwai swej legitymacji. Sprowadzało się to

do następującego rozumowania: w maju I926 r. siłą przejęliśmy władzę,

ale byliśmy do tego moralnie uprawnieni, a nawet zobowiązani, bo to my

właśnie przynieśliśmy Polsce niepodległość i stąd spoczywa na nas

szczególna za jej losy odpowiedzialność. Wówczas, gdy przytłaczająca

większość społeczeństwa, spodlana przez zaborców, utraciła wiarę w sens

walki o niepodległość, to my właśnie, pod wodzą Józefa Piłsudskiego,

włączyliśmy się w tę sztafetę pokoleń, która niosła ideę wolnej i suweren-

nej Polski. Byliśmy nierozumiani i wyszydzani, ale histońa przyznała nam

rację.

Skoro nauka uniwersytecka stroniła od badania dziejów najnowszych,

naleŜało badania te podjąć samemu. Stąd właśnie idea stworzenia Insty-

tutu Badania Najnowszej Histońi Polski. Ale podstawowym problemem

był brak historyków, ktbrzy mogliby badania te prowadzić.

To była szansa, ktbra otworzyła się przed porucznikiem Pobogiem-

-Malinowskim. Potrafił ją wykorzystać, mimo iŜ przeniesienie do War-

szawy oznaczało opótnienie awansu na kapitana.

Uzyskiwał natomiast moŜliwość pracy nad tym, co naprawdę go intere-

sowało. I jeszcze jedno nie mniej waŜne. Ten porucznik z prowincjonal-

nych garnizonów wchodził oto w krąg elity politycznej obozu rządzącego.

Oczywiście niejako równoprawnyjej członek i z niewielkimi szansami, by

stać się nim kiedykolwiek, ale w porbwnaniu do dotychczasowej sytuacji

było to otwarcie fascynujących perspektyw.

Jego protektorem był generał Stachiewicz, darzony szczególnym sen-

tymentem przez marszałka Piłsudskiego. Wkrbtce zainteresował się nim

zaprzyjaźniony ze Stachiewiczem pułkownik Jbzef Beck, On to spowo-

dował przeniesienie Poboga-Malinowskiego w stan nieczynny w armii

i od kwietnia 1932 r. zatrudnił w Wydziale Histocyczno-Naukowym Mini-

sterstwa Spraw Zagranicznych. Od lutego 1934 r. Pobbg-Malinowski był

kierownikiem Referatu Archiwalnego w gabinecie ministra spraw zagra-

nicznych. Protekcja puikownika Becka była bardzo watna, bo we wrześ-

niu 1934 r. zmari generał Stachiewicz.

Po przeniesieniu do Warszawy Pobbg-Malinowski został sekretarzem

komitetu redakcyjnego "Pism-Mów-Rozkazów" Józefa Piisudskiego.

Członkami tego komitetu byli, oprócz Juliana Stachiewicza, Michał

Sokolnicki i Leon Wasilewski. Obaj zatrudnieni w tym czasie w MSZ byli

przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości bardzo bliskimi współ-

pracownikami Piłsudskiego. Łączyło ich zresztą nie tylko wspólne działa-

nie, ale i więzy przyjaźni. Piisudski byi ojcem chrzestnym córki Wasilew-

skiego, Wandy. W gabinecie Jędrzeja Moraczewskiego Wasilewski był

ministrem spraw zagranicznych. W Polsce niepodległej ani Sokolnicki,

ani Wasilewski nie naleŜeli juŜ do najbliŜszego otoczenia Marszałka, ale

dla Poboga-Malinowskiego byli Ŝywą kroniką przedwojennych czasów.

Z Wasilewskim opracowywał Archiwum Polskiej Partii Socjalistycznej

IV Początkowo przechowywane u Zofii Praussowej, a 30 kwietnia 1930 r.

"porwane" do Instytutu Badania Najnowszej Historii Polski.

Archiwum PPS (w znacznej części zachowane do dziś) od końca ubieg-

łego stulecia gromadziło nie tylko dokumentacjg dotyczącą partii. Starano

się uchronić wszystko co związane z polskim ruchem robotniczym i

z walką o niepodległość Polski. Pieczołowicie gromadzony zbiór był bez-

cenny t dość kłopotliwy dla kierownictwa PPS, które nie miało moŜli-

wości zapewnienia mu odpowiednich warunków. Mieszkanie Praussowej

nie było Ŝadnym rozwiązaniem. Pobóg-Malinowski zaproponował więc

PraussOwej przeniesienie archiwum do Instytutu. Sprawa jednak nie byia

prosta, bo PPS znajdowała się w opozycji do rządu i nie mogła powierzyć

swego archiwum rządowej instytuc i. Ustalono więc, Ŝe Praussowa wyje-

dzie z Warszawy i pod jej nieobecność Pobóg-Malipowski wywiezie

zbiory z mieszkania. Akcję zaplanowano na 30 kwietnia 1930 r., co warte

podkreślenia, bo kilka miesigcy później, po aresztowaniach brzeskich,

takie porozumienie nie byłoby juŜ motliwe. -

"W umówionym dniu - wspominai Pobbg-Malinowski - po telefoni-

cznyrit stwierdzeniu, te >>pani wczoraj wyjechała<< wziąłem z Generalnego

Inspektoratu Armii dute auto cięźarowe i I2 Ŝandarmów. Po przybyciu

na ul. 3-go Maja paru tandarmów zostawiłem przy aucie, paru innych

porozstawiałem na klatce schodowej, z resztą wszedłem - ku niemałemu

przeraŜeniu słuŜącej - do mieszkania pani Praussowej. Słuźąca została na

parę godzin >>aresztowana<< w tym sensie, te nie pozwalałem jej opuścić

mieszkania; tandarmi na schodach nie dopuszczali nikogo z zewnątrz.

Pracowaliśmy szybko. W ciągu kilku godzin, za dwoma nawrotami auta,

całe archiwum, łącznie z rozebranymi szafami, przewiozłem do gmachu

Generalnego Inspektoratu. Bardzo zmęczony - połknąwszy coś przy bufe-

cie w jakie ś kna pie - pomknąłeifi autem do Otwocka. Generał [Stachie-

wicz - AG] kazał zawiadomić natychmiast pana Leona Wasilewskiego.

Biedny pan Leon przyjął wiadomość niemal jak >>nieszczęście<<. >>Co pan

zrobił, co pan zrobił!<< Uspakajałem go, zapewniając, Ŝe Generał gotbw

jest przyjąć przedstawicieli partii i ustalić z nimi warunki opieki nad

archtwum Po kilku dniach zjawili się Leon Wasilewski i Tomasz Arci-

szewski. Ściągnąłem na tę konferencjg i panią Praussową. Ustalono, Ŝe

Instytut nasz przyjmuje archiwum jako depozyt partii. Leon Wasilewski

poniecha swe pracy w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, przejdzie

w stan nieczynny i zakontraktowany zostanie jako wspbłpracownik Insty-

tutu z głbwnym zadaniem opieki nad archiwum. Ja miałem z panem

Leonem uporządkować je i zastosować metody konserwacyjne, niezbęd-

nych zaś na to środków dostarczyć miał nasz Instytut".4.

Archiwum PPS byio kopalnią materiału do tyciorysu Józefa Piłsud-

skiego, który przez wiele lat odgrywał w partii czołową rolg. Między

innymi znajdowały się tam relacje uczestnikbw akcji pod Bezdanami we

wrześniu 1908 r. Była tojedyna akcja Organizacji Bojowej, w której wziął

udział Piłsudski; polegała na zaatakowaniu wagonu pocztowego na małej

stacyjce kolejowej pod Wilnem w celu zdobycia pientędzy. Zakończyła się

sukcesem.

Piłsudski sam zamierza opisać akcjg bezdańską i nawet zaŜądał owych

relacji uczestników ale ostatecznie miał z zamiaru zrezygnować i odesłać

tekę z relsjami. Wówczas generał Stachiewicz zaproponował Pobogowi-

-Malinowskiemu opracowanie tego tematu. Zabrał się on do pracy z właś-

` Ibidem, s. 116.

ciwą mu energią. UwaŜnie przestudiował zachowane materiały i przepro-

wadził wywiady z wszystkimi - poza Piłsudskim - Ŝyjącymi uczestnikami

akcji bezdańskiej.

Okazało się jednak, Ŝe łatwiej ksiąŜkę napisać, niŜ ją wydać. Poczgły

piętrzyć się przeszkody. W najwyŜszych kręgach obozu rządzącego poja-

wiły się wątpliwości, czy jest to odpowiedni czas na przypominante takiej

metody zdobywania pieniędzy na działalność polityczną. 8 sierpnia 1931 r.

Organizacja Ukraińskich Nacjonalistbw (OUN) dokonaia napadu na

pocztg w Truskawcu, 31 sierpnia na pocztg w PieczyniŜynie, 30 lipca

1932 r. na pocztę w Bóbrce i 30 września tegoŜ roku na urząd pocztowy

w Gródku Jagiellońskim. Ta ostatnia akcja odbiła się najgłośniejszym

echem, poniewaŜ w czasie pościgu ujęto dwóchjej uczestników: Wasylego

Biłasa i Dymytrg Danyłyszyna.. W śledztwie Biias przyznał się, Ŝe wraz

z Danyłyszynem 29 sierpnia 1931 r. zamordowali spędzającego wakacje

w Truskawcu wiceprezesa Bezpaftyjnego Bloku Wspbłpracy z Rządem,

Tadeusza Hołówkę. Wprawdzie na rozprawie Biłas zeznanie to odwołał,

ale, jak się później okazało, było ono prawdziwe.

OtóŜ wspomniane napady na urzędy pocztowe (za Gródek Jagielloński

Biłas i Danyłyszyn skazani zostali na karę śmierci; wyrok wykonano)

niczym właściwie nie róŜniły się od akcji bezdańskiej. I wjednym i w dru-

gim przypadku grupa ludzi, z powodbw ideowych, podejmowała działania

przeciwko obowiązującemu porządkowi. Nic więc dziwnego, źe z punktu

widzenia obozu rządzącego eksponowanie tej tradycji ruchu soc alisty-

cznego było dość kłopotliwe. Z drugiej jednak strony nie sposób było

tradycji tej pominąć. Zwolennikami wydania ksiąŜki Poboga-Malinowskie-

go byli generał Julian Stachiewicz i Walery Sławek. Właśnie Sławek prze-

konał bwczesnego premiera, Aleksandra Prystora, by ten zapoznał się

z maszynopisem. Przyszło mu to tym łatwiej, te obaj byli uczestnikami

akcji bezdańskiej. Prystor tekst zaaprobował.

Oprócz jednak kłopotów politycznych były i inne. Uczestniczką akcji

bezdańskiej była rbwnieŜ Aleksandra Szczerbińska, wówczss jut blisko

związana z Piłsudskim, póiniejsza jego druga Ŝona. Po latach pisała do

Michała Sokolnickiego: "Z p. M. było tak: Przysłał go do mnie generał po

adresy znajomych PPS, gdyŜ są mu potrzebne do porządkowania archi-

wum PPS. Adresy p. M. dałam. Po 1/2 roku, czy nawet więcej, telefonuje

do mnie p. M. te ma interes do mnie, prosi, aŜebym go przyjęła. Przyszedł

z tym, aŜebym przeczytała >>jego Bezdany<< i wydala opinię. Powiedziałam

mu, Ŝe nie ma on prawa wydawać, bo Ziuk sam obiecał napisać. Gdy

czytałam płakaiam po prostu z bblu, zrobił z nas bandytów. Ziuk mi

odpowiedział, Ŝe nic mi pomóc nie mote na razie. Oddałam manuskrypt,

powiedziałam, Ŝe zgody na wydanie nie dam. Rzucił się na kolana błaga-

jąc itd. Nie zgodziłam się' .

5 List Aleksandry Pilsudskiej do Michala Sokolnickiego datowany: Londyn, nie-

dziela 1960 r. Kserokopia w moim posiadaniu. List pisany był w końcu czerwca

1960 r.

Ryszard Świętek zwrócii mi uwagę na rapoft wywiadu austńackiego, z którego wy-

nika, Ŝe akcja bezdańska zbiegla się w czasie z nieoficjalną podróią cara

Mikoiaja II

z Petersburga do Spaly. Akcja pod Bezdanami miala miejsce 26 września 1908 r.

Car przyjechai zaś do Spaly 27 września. Trasa przejazdu cara byla zawsze

skrupu-

latnie przygotowywana z punktu widzenia bezpieczeństwa i być moie akcję bezdań-

ską potraktowano początkowojako próbę zamachu na cara (Archiwum Główne Akt

Dawnycb w Warszawie, Generalstabsabteilung des k.u.k. 1 Korps, Odpis raportu

Stefana Domaradzkiego dla Biuta Ewidencyjnego w Wiedniu 2 22 X l908).

Ów motyw Ŝe Pobóg-Malinowski "zrobił z nas bandytów" powtarza

się w róŜnych listach Aleksandry Piłsudskiej. Jej konflikt z Pobogiem-

Władysław Pobóg-Malinowski - Przygody z historią (1953r.).pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: