SJ21_2008_Skorek.pdf

Studia Judaica 11: 2008 nr 1(21), s. 59-83

Artur Skorek

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

RADYKALNY NURT RELIGIJNEGO SYJONIZMU –

DOKTRYNA RUCHU GUSZ EMUNIM

RADICAL STREAM OF RELIGIOUS ZIONISM –

DOCTRINE OF GUSH EMUNIM

Summary

The paper presents roots, nature and consequences of the transformations within the

doctrine of Religious Zionism in years following the Six Day War (1967). In the ﬁ rst two

decades after the creation of the State of Israel the community of Religious Zionists was

current of Orthodox Judaism identiﬁ ed with political moderation, religious universalism

and openness toward modernity. Later change in their ideology can be understand as a

process of emancipation, an attempt to attain leading role in political and religious life of

Israel. The main feature of the metamorphosis was awakening of radical, messianic fervor

nourished by the belief in nearing redemption that became a foundation for the ideology of

Gush Emunim – a movement that spearheaded the revolution of Religious Zionism. The

doctrine of Gush Emunim ignited activism focused on settling occupied territories that

was considered a key to an advancement of messianic process. Clash between religious

idealism and constrains of socio-political reality led ﬁ nally to crisis of Gush Emunim’s

ideology, but two decades of its successes changed the face of Religious Zionism and

shaped its contemporary characteristics.

Zarówno błyskotliwy sukces ruchu Gusz Emunim w latach siedem-

dziesiątych XX wieku, jak i jego późniejsza dekompozycja i upadek były

zaskoczeniem dla społeczeństwa izraelskiego oraz badaczy tego zagad-

nienia. Przywódcom duchowym żydowskiego ugrupowania udało się

stworzyć doktrynę (zwaną od nazwiska jej twórców kukizmem), która

w krótkim czasie zdobyła wielką popularność, przyczyniając się do dia-

metralnych zmian w izraelskim społeczeństwie. Objęła ona swoim wpły-

wem zarówno świeckich, jak i religijnych Żydów, jednak grupą, na której

najsilniej odbiło się piętno ideologii Gusz Emunim byli datiim leumim

(religijni syjoniści). To właśnie ta społeczność przeszła przeobrażenia na-

tury politycznej, religijnej i społecznej, które trwale i dogłębnie zmieniły

jej charakter i funkcjonowanie.

ARTUR SKOREK

Oﬁ cjalną działalność Gusz Emunim zapoczątkowała konferencja za-

łożycielska mająca miejsce w 1974 roku w osiedlu Kfar Ecjon 1 . Zjazd,

w którym uczestniczyło ponad dwustu zwolenników nowej ideologii,

został przygotowany podczas nieformalnych konsultacji najbliższych

uczniów rabina Cwi Jehudy ha-Kohena Kuka (1891-1982), duchowego

przywódcy rodzącego się ugrupowania. 2 Aktywność polityczno-społecz-

na przyszłych przywódców Gusz Emunim, charakterystyczna dla póź-

niejszych działań członków tej organizacji, została zainicjowana wcześ-

niej – już w 1967 roku, na fali entuzjazmu spowodowanego sukcesami

militarnymi Izraela w wojnie sześciodniowej 3 . Od tego przełomowego

momentu stopniowo wzrastała siła ruchu i akceptacja dla jego ideologii

w społeczeństwie izraelskim. Działalność ugrupowania skupiała się na

próbach tworzenia osiedli żydowskich na terytoriach okupowanych przez

Izrael oraz propagandzie mającej na celu rozpowszechnienie idei Wielkie-

go Izraela ( Israel Szlema ) – utrzymania i zaludnienia przez Żydów ziem

zdobytych w 1967 roku. Między innymi dzięki popularyzacji tych haseł

wybory parlamentarne w 1977 roku przyniosły zwycięstwo prawicy izra-

elskiej. Sformowanie rządu Menachema Begina 4 rozpoczęło kolejny etap

w historii Gusz Emunim. Ugrupowanie uzyskało przemożny wpływ na

politykę Izraela wobec terytoriów okupowanych oraz dostęp do funduszy

państwowych, które pozwoliły mu na rozwinięcie działalności osadniczej.

Równocześnie hasła głoszone przez jego przywódców zostały zaakcepto-

wane przez znaczną część izraelskiego społeczeństwa.

Wydane dotychczas publikacje w języku polskim nie zawierają wy-

czerpującego opisu przełomowych zmian, jakie stały się udziałem społecz-

ności religijnych syjonistów w drugiej połowie XX wieku. Co więcej uwy-

puklono w nich tylko jeden aspekt zachodzącej rewolucji – nacjonalizm,

który przedstawiany jest często jako rdzeń doktryny Gusz Emunim. W tym

kontekście często używane jest określenie „etnofundamentalizm”, mające

1 Kfar Ecion był kibucem zniszczonym przez Arabów podczas pierwszej wojny ży-

dowsko-arabskiej, a zarazem jednym z pierwszych osiedli wybudowanych przez Żydów

na terytoriach zajętych przez Izrael w 1967 roku.

2 E. Sprinzak, Gush Emunim : The tip of the Iceberg , „The Jerusalem Quarterly”

1981 nr 21, s. 29.

3 Był to konﬂ ikt militarny między Izraelem a Egiptem, Syrią i Jordanią. Działania

zbrojne trwały od piątego do dziesiątego czerwca 1967 roku. W ich wyniku pod okupacją

izraelską znalazły się: Zachodni Brzeg Jordanu wraz ze wschodnią Jerozolimą, Wzgórza

Golan, półwysep Synaj oraz Strefa Gazy.

4 Ówczesnego przywódcy największej prawicowej partii izraelskiej Likud.

RADYKALNY NURT RELIGIJNEGO SYJONIZMU...

wskazywać na całkiem świeckie źródła nowej ideologii. Takie ujęcie spro-

wadza ją do przejawu żydowskich ambicji narodowych wyrażonych w reli-

gijnej terminologii, bardziej zrozumiałej dla ortodoksyjnych Żydów, które –

co do istoty – były zbieżne z przekonaniami środowisk świeckiej prawicy.

Wydaje się jednak, że przyjęcie tego terminu jedynie utrudnia zrozumienie

doktryny Gusz Emunim. Jej osią były mesjanistyczne przekonania datiim

leumim . To właśnie specyﬁ czny dla tej grupy nurt ortodoksyjnego judaizmu

był źródłem również politycznej aktywności o charakterze nacjonalistycz-

nym. Etniczny aspekt zawarty w nowej ideologii może być traktowany je-

dynie jako pochodna związku z żydowską wiarą, której jednym z najważ-

niejszych elementów jest koncepcja wybraństwa Żydów.

I. EWOLUCJA DATIIM LEUMIM

Gusz Emunim był ruchem, który wyłonił się ze społeczności reli-

gijnych syjonistów i zbudował swą pozycję na fundamencie tego sektora

izraelskiego społeczeństwa. Religijnymi syjonistami nazywa się grupę or-

todoksyjnych Żydów, którzy uznali syjonizm za ideologię w pełni zgodną

z tradycją religijną judaizmu i aktywnie włączyli się w budowę Państwa

Żydowskiego. Początkowo nic nie wskazywało na skalę poparcia jakim

datiim leumim obdarzą później ruch Gusz Emunim. W pierwszym okresie

izraelskiej niepodległości (1948-1967) religijni syjoniści byli kojarzeni

z umiarkowaniem oraz pragmatycznym podejściem do demokratycznego

państwa i jego polityki. Powstanie Izraela przyniosło wielkie porusze-

nie i wybuch religijnych emocji wśród datiim leumim . Przed pierwszymi

wyborami do parlamentu izraelskiego (Knesetu) ponad dwustu rabinów

podpisało deklarację określającą narodziny Izraela jako początek odku-

pienia ( atchalta digeula ). Jednak eschatologiczne nastroje szybko ucichły,

a religijni syjoniści włączyli się do życia społeczno-politycznego młodego

państwa. 5 Aż do drugiej połowy lat sześćdziesiątych XX wieku większość

członków tej grupy utrzymywała umiarkowaną postawę, odwołując się

do uniwersalistycznej i humanistycznej wizji żydowskiej religii. Dopiero

uwarunkowania historyczne związane z polityczną sytuacją już niepod-

ległego Izraela wpłynęły na rewolucyjną zmianę przekonań datiim leu-

mim 6 .

5 I. Lustic, For the Land and the Lord : Jewish Fundamentalism in Israel , New

York 1988, s. 28.

6 A. Rubinstein, The Zionist Dream Revisted: From Herzl to Gush Emunim and

ARTUR SKOREK

Jedynie nieliczna mniejszość wyłamywała się z tego consensusu .

W grupie tej znalazło się środowisko skupione wokół rabina Cwi Jehudy

Kuka, które w przyszłości stało się matecznikiem ruchu Gusz Emunim.

Kuk, jedyny syn Awrahama – Głównego Rabina Palestyny, nie przyjął

pojednawczej postawy. Był przekonany, że powstanie państwa żydow-

skiego (1948 r.) na terenach nieobejmujących całości Erec Israel (Ziemi

Izraela) było katastrofą i wypełnieniem biblijnego proroctwa o rozdarciu

ziemi Izraela. Uznał, że jest to krok ku zbawieniu, ale nie mógł pogo-

dzić się z faktem, że najważniejsze tereny starożytnego Izraela – Hebron,

Sychem 7 , wschodnia Jerozolima wraz ze Starym Miastem – znalazły się

poza kontrolą Żydów.

Radykalne poglądy Kuka nie znalazły początkowo wielu zwolenni-

ków. W 1952 roku został on wybrany na przywódcę jerozolimskiej jeszi-

wy Merkaz ha-Raw (Centrum Rabina), założonej przez Awrahama Kuka,

i tam uzyskał szansę nauczania i opracowywania doktryny nazywanej

kukizmem, która później stała się podstawą ideologii Gusz Emunim. 8

Połowa lat sześćdziesiątych przyniosła przełom w działalności Merkaz

ha-Raw. Szkołę zasiliła elitarna grupa członków ruchu młodzieżowego

religijnych syjonistów Bnei Akiwa (Synowie Akiwy) o poglądach zbli-

żonych do przekonań rabina Kuka 9 . Było to świadectwem zmiany po-

koleniowej, jaka zaszła w społeczności datiim leumim . W wiek dojrzały

wkroczyło pokolenie wychowane w autonomicznym systemie publicz-

nego szkolnictwa religijnego, który oﬁ cjalnie miał podlegać państwu,

ale w praktyce pozostawał pod przemożnym wpływem partii religijnych

syjonistów. 10

W szkołach tego systemu kształtowało się młode pokolenie niepa-

miętające okresu, kiedy Izraela nie było jeszcze na mapie świata. Obej-

mujący swym zasięgiem ¼ młodych Izraelczyków system szkolnictwa

oferował całościowy model życia nasycony wysokimi standardami reli-

gijnymi i moralnymi i propagujący ideę pełnego oddania ideałom wiary

Back , New York 1984, s. 46-49.

7 Hebrajska nazwa biblijnego miasta leżącego na terenach współczesnego miasta

arabskiego Nablus.

8 R. Friedland, R. Hecht, To Rule Jerusalem , Berkeley 2000, s. 149-150.

9 I. Lustic, For the Land... , s. 34.

10 D. Elazar, Education in a Society at a Crossroads: An Historical Per-

spective on Israeli Schooling , „Israel Studies” 2: 1997, s. 45-46 oraz A. Zarembski,

Refracted Vision. An Analysis of Religious-Secular Tensions in Israel , Jerusalem 2005,

s. 48-49.

RADYKALNY NURT RELIGIJNEGO SYJONIZMU...

datiim leumim . 11 Wychowanie w instytucjach tej sieci szkół kładło nacisk

na niepodważalny autorytet rabinów i zasad halachy, mniejszą wagą przy-

dając wymogom funkcjonowania w nowoczesnym świecie. Młode poko-

lenie wykształcone w jesziwach datiim leumim odrzuciło kompromisową

postawę swych ojców, zarówno w kwestiach religijnych, jak i polityczno-

społecznych. 12 Proces ten napędzany był również przez swoistą rywali-

zację między szkolnictwem religijnych syjonistów i charedim 13 . Bardziej

surowy i zachowawczy świat ultraortodoksji żydowskiej wzbudzał wśród

wielu datiim leumim poczucie niższości. Typ religijności charedim wyda-

wał się spójniejszy i bardziej „autentyczny”, nienaznaczony kompromi-

sem ze zmieniającą się rzeczywistością. Zrodziło to chęć zmiany, która

miałaby uzdrowić religijny syjonizm. 14 Taka postawa charakteryzowała

także młodych wychowanków publicznego szkolnictwa religijnego, któ-

rzy zasilili kadry Merkaz ha-Raw w latach sześćdziesiatych XX wieku,

a później stali się zapleczem ruchu Gusz Emunim.

Duży wpływ na społeczność datiim leumim miało także stworzenie

systemu tzw. hesderów , czyli programów łączących służbę wojskową

z edukacją religijną. System ten wyszkolił wielu datiim leumim , którzy

zachowując religijne życie stali się ważną częścią armii Izraela. Prestiż

związany z walką za ojczyznę zastrzeżony przedtem głównie dla Żydów

świeckich stał się udziałem oddziałów zrzeszających uczniów hesderów .

Znaczenie datiim leumim w społeczeństwie izraelskim wzrastało, ich etos

stał się alternatywą dla świeckiego ideału państwa, pojawiły się żądania

odnowy duchowej i religijnej narodu, które zostały później wyartykuło-

wane w ideologii ruchu Gusz Emunim 15 .

Kolejnym novum w systemie edukacyjnym religijnych syjonistów

był rozwój nacjonalistycznych jesziw. Propagowały one ideały kojarzo-

ne dotychczas ze światem charedim (całkowite poświęcenie studiowaniu

11 E. Sprinzak, Gush Emunim : the politics of Zionist fundamentalism in Israel ,

New York 1986, s. 17-18.

12 G. A r a n, Jewish Zionist Fundamentalism: The Bloc of the Faithful in Israel , w:

Fundamentalism Observed , eds by M. Marty, S. Appleby, Chicago 1991, s. 274.

13 Charedim – z hebr. bogobojni, zwani również ultraortodoksją żydowską; orto-

doksyjni Żydzi, którzy odrzucili wszelkie zmiany, jakie następowały w religii, kulturze

i społeczności żydowskiej pod wpływem haskali i syjonizmu; w odróżnieniu od datiim

leumim przyjęli oni wrogą bądź indyferentną postawę wobec Izraela.

14 M. Rosenak, Jewish Fundamentalism in Israeli Education , w: Fundamental-

ism and Society: Reclaiming the Sciences, the Family, and Education , eds by M. M arty,

S. Appleby, Chicago 1993, s. 390-393.

15 I. Lustic, For the Land... , s. 44.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: