Jednostki 1 Armii WP zajęły lewobrzeżną Warszawę 17 stycznia 1945, choć prawobrzeżna Praga zajęta została już 14 września 1944 roku. Za nimi do zrujnowanego i opustoszałego miasta przeniosły się proradzieckie władze polskie. W połowie 1945 Warszawę zalegało 20 milionów metrów sześciennych[16] gruzu (w większości w rejonie Śródmieścia i sąsiednich dzielnic), oraz 100 000 min i niewybuchów[18].
Podjęto uchwałę o odbudowie Warszawy jako stolicy Polski – 3 lipca 1947 roku Sejm Ustawodawczy uchwalił ustawę o odbudowie Warszawy, powierzając koordynację prac Naczelnej Radzie Odbudowy m.st. Warszawy. Ludność masowo powracała do Warszawy. W mieście miały siedzibę władze polityczne (KRN i Rząd Tymczasowy) oraz partyjne (PPR, PPS, PSL, SD, SL, SP). Schyłek pozornego pluralizmu politycznego nastąpił w dniu 15 grudnia 1948, gdy w czasie tzw. Kongresu Zjednoczeniowego w gmachu Politechniki Warszawskiej utworzono PZPR, co faktycznie potwierdzało dominację ugrupowań komunistycznych poprzez przejście do systemu monopartyjnego. Przedwojenna demokratycznie wybierana Rada m.st. Warszawy została zastąpiona Warszawską Radą Narodową z partyjnej nominacji. Z nominacji partii byli też prezydenci Warszawy.
Warszawa w okresie powojennym, podczas tzw. ery stalinizmu, była miejscem procesów politycznych, organizowanych przez komunistów członkom opozycyjnych ugrupowań i organizacji – procesu WiN (1947), procesu PPS-WRN z Kazimierzem Pużakiem (1948), procesu Tatara (1951), procesu bpa Czesława Kaczmarka (1953). Działania NKWD i aparatu bezpieczeństwa uniemożliwiały powrót wielu żołnierzom AK. Represjom służyło także więzienie polityczne Urzędu Bezpieczeństwa na ul. Rakowieckiej (więzienie mokotowskie), więzienie UB w Miedzeszynie[9], więzienie NKWD w Rembertowie[9] oraz podobne na Służewcu przy ul. Kłobuckiej[9], gdzie więziono członków organizacji niepodległościowych.
Stolica Polski Warszawa w styczniu 1945 – w większości zniszczona na skutek celowych działań okupanta niemieckiego
W 1945 utworzono Społeczny Fundusz Odbudowy Stolicy. Z uwagi na poważne zniszczenia wojenne, dyskutowano początkowo czasowe, a później ostateczne przeniesienie stolicy państwa do Krakowa, Łodzi lub Poznania. Pomysł ten jednak upadł, z uwagi na względy kulturalne, historyczne oraz lokalizację geograficzną miasta. 14 lutego 1945 powołane zostało Biuro Odbudowy Stolicy (BOS) pod kierownictwem Romana Piotrowskiego, z faktycznie dominującą rolą Józefa Sigalina[15]. BOS było wówczas zdominowane przez architektów będących pod wpływem przedwojennej awangardy, o poglądach radykalnych lub nawet bliskich komunizmowi – co miało wpływ na kształt projektów odbudowy Warszawy, a także pospieszną rozbiórkę zabytków które niejednokrotnie można było uratować[15]. Według wydanego drukiem w 1947 raportu architekta Sigalina, którego cały nakład (10 000 egzemplarzy) w 1948 został zniszczony z polecenia władz, możliwe było odbudowanie stolicy zgodnie z tradycją architektoniczną przedwojennej Warszawy[15].
BOS, na którego decyzje miała wówczas istotny wpływ polityka partii komunistycznej, wybrał wariant przeciwny, oparty na doktrynie tzw. realizmu socjalistycznego, cechujący się brakiem zrozumienia dla architektury z przełomu XIX i XX wieku, planowaniem przestrzennym (z naciskiem na skrajny funkcjonalizm), kierując się regułą radykalnego rozluźnienia dotychczasowego charakteru zabudowy miejskiej (które określono jako "kapitalistyczne"), co oznaczało radykalną zmianę przedwojennego układu urbanistycznego Warszawy. Zamierzenia te ułatwiały cechy nowego ustroju, które przewidywały dominującą rolę państwa oraz faktyczną politykę wywłaszczeniową (dzięki wprowadzeniu dekretu o komunalizacji gruntów warszawskich, tzw. Dekretu Bieruta z 26 października 1945: "O własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy"). Dzięki sprzeciwowi wielu osobistości życia publicznego, m.in. Jana Zachwatowicza[15], udało się jednak zachować wiele najważniejszych zabytków, niedopuszczając do całkowitej dewastacji historycznie i kulturowo istotnych obiektów.
Do 1952, pod kierunkiem ok. 1400 specjalistów wszystkich dziedzin zgromadzonych w BOS (m.in. architekci, urbaniści, socjolodzy, ekonomiści, prawnicy itd.), w 1953 odbudowano Stare Miasto, a następnie Krakowskie Przedmieście i Nowy Świat, a także części ulic Miodowej, Długiej, Senatorskiej oraz placów Teatralnego i Bankowego – jednak niekonsekwentnie, częściowo i w luźny sposób nawiązując do przedwojennej zabudowy, czasami nawet w dość poważnym stopniu zmieniając ich przedwojenny charakter. Mimo tego Stare Miasto, w 1980 wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO, stanowi jedyny w świecie (w tej skali) przykład planowej odbudowy ze zniszczeń. Bezcennymi źródłami były zachowane liczne panoramy miasta i pejzaże (m.in. Canaletta).
W latach 1947-1949, zrealizowano największą inwestycję urbanistyczną, Trasę W-Z (z tunelem przebitym pod ul. Miodową i Krakowskim Przedmieściem). Przykładem obowiązującej wówczas doktryny socrealizmu w architekturze, stała się wybudowana w latach 1950-1952, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa (MDM) oraz osiedle Muranów (1948-1952). W podobnym stylu utrzymany był Pałac Kultury i Nauki, wybudowany w latach 1951-1953 (ukończony w 1955), który z czasem stał się jednym z symboli ery stalinizmu. W latach 1954-1955 został również wybudowany Stadion Dziesięciolecia. Centrum miasta uległo istotnym przeobrażeniom w latach 1960-1969, gdy wybudowano tzw. Ścianę Wschodnią. Ostatnim znaczącym etapem odbudowy Warszawy, była jak dotąd odbudowa Zamku Królewskiego. W tym celu w 1971, dzięki inicjatywie i zabiegom Stanisława Lorentza, powołano Obywatelski Komitet Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie. Odbudowa obiektu została ukończona w 1974, jednak prace wykończeniowe i wyposażanie wnętrz, trwały z przerwami do roku 1988.
Dzisiejsza Warszawa jest jednak zupełnie innym miastem niż miasto przedwojenne. Tylko niektóre dzielnice zachowały swój przedwojenny charakter, a obecny kształt urbanistyczny miasta jest całkowicie odmienny od zabudowy sprzed zniszczeń. Szlaki komunikacyjne biegną w innych kierunkach, a wiele głównych przedwojennych ulic jest dziś ulicami peryferyjnymi. Zmieniło się również przeznaczenie różnych fragmentów miasta. Nawet architektura tych budynków, które odrestaurowano, lub odbudowano, jest odmienna od wcześniejszej. Fasady zabytkowych budynków są z reguły oszczędniejsze, stylizowane na inne epoki, same budynki mają często inną ilość pięter, lub są odbudowane częściowo, a kwartałom budynków brakuje zaplecza (brak oficyn, inne szlaki komunikacyjne w otoczeniu, inne doświetlenie czy zagęszczenie sąsiednich budowli).
Miasto bezpowrotnie utraciło swój dawny charakter, zaletą współczesnej Warszawy jest za to jeden z najlepszych układów komunikacyjnych wśród wielkich współczesnych miast europejskich – nie biorąc pod uwagę złego stanu dróg i szczegółowych rozwiązań samych skrzyżowań. Obecny, korzystny układ głównych ulic w Śródmieściu miasta uzyskano metodą masowych wyburzeń ocalałych budynków. Ponadto w latach bezpośrednio po wojnie wyburzono wiele ocalałych lub nadających się do remontu budynków.
syrenka2