Zamach na polskie zasoby naturalne.pdf

Zamach na polskie zasoby naturalne – prof. dr hab. Artur

Śliwiński

Aktualizacja: 2011-05-14 6:05 pm

Polska doczekała się chwili przełomowej. Chwilę tę określa, naszym zdaniem, moment

uchwalenia przez władze państwowe bezprecedensowego aktu całkowitej rezygnacji z ochrony

dóbr narodowych oraz oddania w ręce zagranicznych korporacji polskich zasobów naturalnych.

Uchwalenie aktu rezygnacji z ochrony polskich dóbr narodowych i przyzwolenie na ich jawny rabunek

jest działaniem ostatecznie definiującym charakter obecnych władz państwowych w Polsce jako władz

nie respektujących polskich interesów gospodarczych i politycznych. To, iż ten akt rezygnacji starano

się zakamuflować mętnymi zapisami uchwalonej przez Sejm 24 kwietnia 2011 roku ustawy „Prawo

geologiczne i górnicze”, niczego nie zmienia.

Niniejsze opracowanie jest niezbędne dlatego, iż argumentacja oraz oficjalne komentarze do nowej

ustawy „Prawo geologiczne i górnicze” uciekają od oceny społeczno-ekonomicznej zasadności zawartej

w niej regulacji. Niestety, również krytyka tej ustawy była prowadzona raczej z pozycji odległych od

ekonomii, co osłabiało ich trafne i przekonywujące oceny. Dla nas istotne znaczenie ma fakt, że

wspomniana ustawa stanowi kulminację wieloletniego procesu legislacyjnego w Polsce, który

przekształcił się w praktykę legalizacji nieprzejrzystych interesów.

Czujemy się zobowiązani do przypomnienia elementarnych stwierdzeń ekonomicznych, które powinny

być znane i respektowane przez władze państwowe. Przypominamy, że ekonomia przestrzega przed

destrukcyjnym użytkowaniem zasobów naturalnych (w szczególności nieodnawialnych), którym to

mianem określa ich nadmierną, rozrzutną oraz degradującą warunki przyrodnicze eksploatację.

Wszyscy powinni wiedzieć, że w tym zakresie nie może być mowy o stosowaniu liberalnych reguł

„wolnego rynku”. Reguły te nie zapewniają niezbędnej ochrony zasobów naturalnych przed

rabunkowymi metodami i technologiami eksploatacji tych zasobów. Znajduje to potwierdzenie we

współczesnej historii gospodarczej, która szeroko przedstawia negatywne skutki stosowania „zasad”

neoliberalnej ekonomii do gospodarowania zasobami naturalnymi oraz prób kosmopolityzacji własności

tych zasobów.

Współczesna krytyka neoliberalizmu dotyczy szczególnie zagadnień gospodarowania zasobami

naturalnymi. Przede wszystkim wskazuje, że nie wolno lekceważyć konsekwencji rosnącego popytu na

zasoby naturalne – z jednej strony i ograniczonej dostępności – z drugiej strony. Współczesne

społeczeństwa i rządy martwią się rosnącymi wskaźnikami zużycia zasobów naturalnych, zwłaszcza

nieodnawialnych. Pod adresem rządów ze strony ekonomistów kierowane są ostrzeżenia przed

lekceważeniem specyficznych uwarunkowań gospodarki zasobami naturalnymi oraz zachęty do bardziej

racjonalnej i wyważonej eksploatacji zasobów naturalnych. Nie chodzi przy tym o werbalne postulaty

ograniczenia marnotrawstwa i skłanianie do korzystania z efektywnych i bezpiecznych technologii, lecz

przede wszystkim o stosowanie rachunku kosztów i korzyści społecznych; zwłaszcza w zakresie analizy

oddziaływania regulacji prawnej (RIA) oraz analizy oddziaływania na środowisko (EIA ). Rząd w Polsce,

przygotowując projekt regulacji prawnych dotyczących liberalizacji wykorzystania zasobów naturalnych,

tych podstawowych warunków nie dopełnił, mimo międzynarodowych zobowiązań stosowania tych

analiz w procesie podejmowania decyzji istotnych społecznie i gospodarczo. A przecież decyzje

dotyczące losu zasobów naturalnych są bezapelacyjnie istotne. Nawet tak elementarny wymóg, jak

uzasadnienie celowości regulacji prawnej nie został prawidłowo spełniony.

Skandal pierwszy: brak strategii wykorzystania zasobów naturalnych

Nowa ustawa Prawo geologiczne i górnicze obnaża brak strategicznego planu wykorzystania

zasobów naturalnych. W sytuacji, gdy otwiera się szeroka perspektywa eksploatacji gazu

łupkowego, jest to fakt ujawniający skrajną nieodpowiedzialność dzisiejszych władz

państwowych (co też jest określeniem zbyt delikatnym i nie wyczerpującym istoty rzeczy).

Przypomnijmy, że według raportu amerykańskiego Departamentu Energii z 5.04.2011 roku Polska

posiada zasoby gazu łupkowego szacowane na ok. 5,3 bilionów metrów sześciennych, co jest

równoznaczne z trzystuletnim zużyciem gazu w Polsce.

Z góry więc można założyć, że jeśli takiego planu nie ma, a w dodatku nie jest on przewidywany,

polskie zasoby naturalne przestaną mieć znaczenie strategiczne i staną się łatwym łupem wielkich

koncernów wydobywczych. Dla Polski mogą mieć one znaczenie tylko wtedy, gdy jest realizowana

przemyślana i realistyczna strategia ich wykorzystania. Z planowaniem strategicznym jest dokładnie jak

z myśleniem: jeśli ktoś nie myśli, nie powinien liczyć na to, że pomoże mu to rozwiązać zasadnicze

problemy.

Oznacza to brak uporządkowania procesów gospodarowania zasobami gazu w czasie i przestrzeni,

czyli puszczenia ich na żywioł. W szczególności, trzeba będzie liczyć się z kolizją między działaniami

koncernów wydobywczych i ładem przestrzennym. Jednak sprawy te nie zostały w ustawie nawet

dotknięte. Jej zapisy umożliwiają bezkarne zakłócenie ładu przestrzennego w skali kraju. Choć art. 7

ustawy zastrzega, że działalność wydobywcza nie może naruszyć „przeznaczenia nieruchomości

określonego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego oraz w odrębnych przepisach”,

jest to klauzula zbyt werbalna, aby blokowała silne ingerencje w gospodarkę przestrzenną. Zwróćmy

uwagę na określenie „nie może naruszyć przeznaczenia nieruchomości”. Nie oznacza ono, że

działalność wydobywcza nie może dewastować ładu przestrzennego. Taki jest też wydźwięk

deklarowanej przez twórców ustawy (błędnej) zasady podanej w uzasadnieniu projektu ustawy, „że

jeżeli plan miejscowy ani inne powołane wyżej uwarunkowania nie zawierają zakazu wydobywania

kopaliny, nie byłoby przeszkody do podjęcia działalności w tym zakresie”.

Nie zostały wyodrębnione tereny chronione przed ewentualną dewastacją. I wreszcie, zabrakło

budżetowania, umożliwiającego planowanie wpływów i wydatków z tytułu eksploatacji zasobów.

Urzędnikom państwowym możemy zdradzić tajemnicę: jeśli nie ma planu finansowego, to z pewnością

wydatki przewyższą wpływy.

Ustawa została sporządzona w duchu neoliberalnym. Świadczy o tym załączone do niej uzasadnienie.

Jej twórcy zapewniają, iż nadrzędnym celem jest usunięcie barier utrudniających podejmowanie i

wykonywanie działalności w zakresie geologii i górnictwa, pobudzanie przedsiębiorczości i zwiększenie

pewności inwestowania, „co powinno zapewnić racjonalną gospodarkę złożami kopalin w ramach

zrównoważonego rozwoju”. Zazwyczaj takie sformułowania stosowane są wtedy, gdy ktoś stara się

upiększyć niezbyt atrakcyjny produkt. Z tego zapewnienia wynikałoby, że to przedsiębiorcy są

beneficjentami regulacji prawnej, a tymczasem przez wszystkie szczeliny drzwi i okien wciska się

prawda, że to nie przedsiębiorcy, lecz wielkie koncerny amerykańskie są faktycznymi beneficjentami tej

regulacji. Wystarczy przyjrzeć się choćby kryteriom przetargu na koncesje, które spychają zwykłych

przedsiębiorców na margines wielkiego biznesu. W jaki sposób usuwanie barier i „pobudzanie

przedsiębiorczości” mają zapewnić racjonalną gospodarkę złożami i kopalinami? Tego autorzy projektu

ustawy nie wyjaśniają. To właśnie ustawa powinna zapewnić racjonalną gospodarkę zasobami

naturalnymi, a nie jakieś usuwanie czy pobudzanie. Jeśli pod tym uzasadnieniem kryje się przemyślana

koncepcja racjonalności ekonomicznej, należałoby autorów ustawy zgłosić do nagrody Nobla.

Skrajnym wyrazem neoliberalnego charakteru ustawy jest wprowadzenie wtórnego obrotu koncesjami

poszukiwawczymi, czyli możliwości ich swobodnej odsprzedaży. Ponieważ do tych koncesji przypisano

prawo pierwszeństwa do koncesji wydobywczych, sytuacja musi wymknąć się spod kontroli: każda

świnia może robić z Polski chlew.

To są rozwiązania sprzyjające rabunkowej eksploatacji tych zasobów. A jednocześnie pomijają one

zagrożenia, które niesie beztroskie traktowanie ekonomicznych aspektów problemu.

Takie podejście może zemścić się dalszą – już mocno zaawansowaną – de-industrializacją polskiej

gospodarki. Mamy na myśli zagrożenie określane mianem choroby holenderskiej : nawet ograniczony

przypływ waluty z tytułu eksportu gazu może skutkować wzrostem kursu złotego, co pośrednio będzie

pogarszać konkurencyjność wyrobów przemysłowych. W dłuższej perspektywie grozi to niechybnym

cofnięciem Polski na pozycje kraju rolniczo-surowcowego, typowe dla gospodarek kolonialnych.

Powinno być inaczej. Mądra strategia wykorzystania złóż gazu łupkowego, oparta na dominacji polskiej

własności, mogłaby stanowić niepowtarzalną szansę wyjścia z permanentnego kryzysu i odrodzenia

gospodarczego.

***

Brak ze strony rządu strategicznego planu wykorzystania zasobów naturalnych nie znaczy, że taki plan

nie istnieje. Jest możliwe (czy raczej pewne), że taki plan wykorzystania polskich zasobów naturalnych

znajduje się w Waszyngtonie jako część strategicznego zabezpieczenia interesów Stanów

Zjednoczonych.

Skandal drugi: zamach na własność prywatną

Ważnym aspektem nowego Prawa geologicznego i górniczego jest bezpardonowy, urągający

konstytucji zamach na własność prywatną. Sprawdziły się obawy, że „wydzielenie” własności

górniczej stanie się furtką do poważnego naruszenie prawa własności, skoro jest ona rzeczowo

podziemną częścią nieruchomości gruntowych stanowiących w znacznej mierze własność

prywatną.

W szczególności świadczy o tym następujący art. 142.1 omawianej ustawy: „Właściciel nie może

sprzeciwić się zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu górniczego, który jest prowadzony

zgodnie z ustawą”.

Jest to zapis bezprecedensowy i dający koncernom wydobywczym nieograniczone możliwości

ingerowania w sferę prywatnej własności nieruchomości. Ustawodawca usiłuje zachować pozory

ochrony własności prywatnej, a czyni to za pomocą dyskretnego sprowadzenia zagadnienia ochrony

własności do kwestii ochrony interesów właściciela. Taki zabieg jest niedopuszczalny, zwłaszcza kiedy

naruszanie praw własności jest niejako wkomponowane w działalność wydobywczą. Jest to de facto

legalizacja naruszeń praw własności na wielką skalę, usprawiedliwiana podrzędnym argumentem

ułatwienia działalności geologicznej i górniczej. I oczywiście jest to także szczególne uprzywilejowanie –

bezkarnością – łamania praw własności. Organy państwa mają chronić własność, a nie wystawiać ją na

zagrożenia ze strony kapitału zagranicznego, który przecież nie jest święty.

W przytoczonym art. 142.1 przyznaje się właścicielom ograniczone prawo żądania naprawienia

wyrządzonej tym ruchem (zakładów górniczych – przypis autora) szkody, na zasadach określonych

ustawą. Problem polega na tym, że ustawodawca zasad tych nie wskazuje.

Jakie funkcje związane z ochroną interesów właścicieli nieruchomości (nadzorcze, pomocnicze,

arbitrażowe itp.) przejmują wobec tego organy państwowe? Żadne. Innymi słowy, nie zamierzają one

interweniować nawet w skrajnych przypadkach naruszenia interesów właścicieli nieruchomości,

zagrożonych owym „ ruchem zakładów górniczych” (ustawodawcę powinno stać na nazywanie rzeczy

po imieniu). Ustawa nie zobowiązuje koncesjonariuszy do jakiegokolwiek wynagrodzenia za poważne

uszczuplenie praw majątkowych właścicieli nieruchomości, tylko odsyła żądających naprawienia szkód

do sądu gospodarczego. Każdy, kto ma jakieś pojęcie o funkcjonowaniu polskich sądów gospodarczych

i kodeksie cywilnym wie o poważnej asymetrii występującej między osobami fizycznymi a organizacjami

gospodarczymi, zwłaszcza wielkimi. Procesowanie się o odszkodowania z wielkimi organizacjami

gospodarczymi jest nie tylko obarczone wysokimi kosztami, ale także może wywoływać dodatkowe

retorsje (koncerny mając prawo naruszania własności mogą posunąć się dalej). A przede wszystkim jest

nieskuteczne.

Na domiar złego zgodnie z art. 149.1 sądowe dochodzenie roszczeń jest możliwe dopiero po

wyczerpaniu postępowania ugodowego, a praktycznie po upływie dwóch miesięcy od zgłoszenia

roszczeń. Każdy może się domyślić , jakie to daje koncernom możliwości nacisku na poszkodowanych.

Nie zaniedbano także nadużycia środków administracyjnych. Z gracją słonia w składzie porcelany

zmieniony został art. 125.1 ustawy o gospodarce nieruchomościami, który wskutek tego nabrał

szczególnego znaczenia: „Starosta, wykonujący zadanie z zakresu administracji rządowej, może, w

drodze decyzji, ograniczyć sposób korzystania z nieruchomości niezbędnej w celu poszukiwania,

rozpoznawania, wydobywania kopalin objętych własnością górniczą”. Każdej nieruchomości.

***

Ingerencja w stosunki własności nie może naruszać prawa własności, lecz może jedynie dotyczyć

sposobu wykonania prawa. W tych przypadkach sięga ona znacznie dalej Nie chodzi bynajmniej o to,

czy taka ingerencja jest bardziej lub mniej dolegliwa, lecz o to, że jej wprowadzenie radykalnie zmienia

ustrój społeczno-gospodarczy. Nie ma tutaj mowy o ograniczeniu praw własności prywatnej względami

publicznymi, lecz warunkami pomnażania zysków. To czyni przepisy ustawy zasadniczej

bezużytecznymi (jak w czasach komunistycznych – deklaratywnymi). Dotyczy to szczególnie art. 21,

który w punkcie 1 głosi, że „Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia”, ale także

art. 64 przewidującego ograniczenie własności tylko w zakresie, w jakim nie zostaje naruszona istota

prawa własności.

Skandal trzeci: forsowanie neokolonializmu

Nie ma wątpliwości, że ustawa Prawo geologiczne i górnicze – regulująca gospodarkę polskimi

zasobami naturalnymi – jest jakby wielką pieczęcią z napisem NEOKOLONIALIZM przyłożoną do kart

dwudziestoletniej historii gospodarczej Polski. Nie potrzeba wielkiej wnikliwości, aby w omawianych

zabiegach legislacyjnych rozpoznać typowe wzory ekspansji koncernów naftowych i gazowych na kraje

Ameryki Łacińskiej, Bliskiego Wschodu, Azji Środkowej itp. Nie ma żadnych danych, które

wskazywałyby na ograniczenie sygnalizowanych tendencji ekspansjonistycznych lub oszczędzanie

Polski. Dążenie do krociowych zysków przeważa nad sympatiami politycznymi. Zresztą Polska nie jest

darzona szczególnymi sympatiami. Górę bierze raczej hałaśliwy antypolonizm.

Taki punkt widzenia jest źle przyjmowany przez władze polityczne i oficjalne media. Wywołuje on

bowiem wilka z lasu, ujawniając zjawiska składające się na kontinuum przemian zachodzących w

gospodarce i polityce. Jego istotą jest przejmowanie polskich zasobów kapitału przez czynniki

zagraniczne. Dziś nie ulega wątpliwości, że ich przejmowanie nie było rezultatem mądrych koncepcji

ekonomicznych, lecz importem wypróbowanych wcześniej technologii zdobywania terytoriów i władzy. A

towarzyszyły temu dwa charakterystyczne zjawiska: zaciemniania sytuacji ekonomicznej (zwłaszcza

stosunków własnościowych) oraz ograniczanie na różne sposoby polskiego przemysłu i zaplecza

naukowo-technicznego. Przejmowanie zasobów naturalnych może być uwieńczeniem tych przemian.

Pytanie, czy wskutek podporządkowania polskich zasobów naturalnych gospodarka ostatecznie

przekształci się w typową gospodarkę neokolonialną jest więc pytaniem zasadnym.

Jednym z ważniejszych warunków takiego obrotu spraw było znamienne przeorientowanie dyskusji nad

rozwojem społeczno-gospodarczym Polski z rozważań ekonomicznych na spekulacje polityczne.

Poziom wiedzy i realizmu ekonomicznego, który cechuje dotychczasowe spory wokół krytykowanej

ustawy, jest żenujący. W obrębie tych sporów (najchętniej toczonych poza zasięgiem opinii publicznej)

ujawnienie istnienia wielkich złóż gazu łupkowego zrodziło dwie sprzeczne tendencje. Pierwsza z nich –

bardziej lub mniej ostrożnie formułowana – z eksploatacją złóż gazu wiąże wielkie nadzieje, nie

zwracając uwagi na złożone uwarunkowania ekonomiczne i polityczne. Druga przeciwnie, bagatelizuje

znaczenie istnienia i warunków eksploatacji tych złóż. Wyjaśnienie sprzeczności między tymi

tendencjami powinno być bardzo pouczające.

Najpierw jednak warto przyjrzeć się stanowisku rządu Donalda Tuska – inicjatora nowej ustawy Prawo

geologiczne i górnicze. W ogólnym zarysie stanowisko to sprowadza się do bagatelizowania

zagadnienia eksploatacji złóż gazu łupkowego. Przebija się to wyraźnie przez ustawowe zapisy.

Niektóre z nich są sformułowane tak, jakby zagadnienie wykorzystania tego wielkiego bogactwa natury

w ogóle nie istniało. Ale z drugiej strony, ustawa ścieli czerwony dywan dla wejścia koncernów

zachodnich.

Bagatelizowanie zagadnienia eksploatacji złóż gazu łupkowego wyraża się przede wszystkim (co

wcześniej staraliśmy się uwypuklić) w nieprzygotowaniu długookresowego planu strategicznego

gospodarowania tymi złożami. Plan taki powinien jasno określać, czy eksploatacja tych złóż będzie

oparta na dominacji polskiej własności (najlepiej państwowej) i wykorzystaniu własnego potencjału

geologicznego i górniczego, czy przeciwnie – na dominacji kapitału zagranicznego. Tego jasno nie

określono, zdając się pozornie na żywioł rynkowy, a w istocie rzeczy torując drogę i forsując liczne

ułatwienia umożliwiające dominację kapitału zagranicznego. Konsekwencje wyboru strategicznego są w

tym zakresie doniosłe.

Przykładów ukrytej preferencji kapitału zagranicznego w omawianej ustawie jest wiele. Jednym z tych

przykładów jest niespotykany nigdzie dopuszczalny okres ważności koncesji wydobywczych: pół wieku.

Nawet w okupowanym Iraku, gdzie amerykańskie koncerny wydobywcze zbierają obfite żniwo agresji,

okres ten wynosi 30 lat. Drugi przykład dotyczy dostępu do złóż; ustawa przewiduje przetarg publiczny.

Przetarg powinien opierać się na założeniu, że oferenci wchodzą w stosunki konkurencyjne, a więc nie

tworzą spójnej grupy interesu. A przecież powszechnie wiadomo, że koncerny ubiegające się o

wspomniane koncesje nie przypominają pod żadnym względem kolekcjonerów wystawianych na aukcji

obrazów Nikifora. Są to organizacje o zasięgu światowym wspólnie kontrolujące wielkie terytoria i kraje,

a także koordynujące politykę zdobywania nowych terytoriów (mając wielkie doświadczenie w tym

zakresie). Przy tym korzystają z wydajnego wsparcia rządu i dyplomacji, a jeśli trzeba – wojska i służb

specjalnych. To zaś oznacza, iż mogą dyktować warunki koncesji, chyba że stawia się przed nimi próg

opłacalności. Poseł Piotr Cybulski (PiS) na jednym z ostatnich posiedzeń sejmowych komisji

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: