Marcin Lesicki
Pojęcie i koncepcje wartości
SPIS TREŚCI
1. POJĘCIE I KONCEPCJE WARTOŚCI - PRZEGLĄD PUNKTÓW WIDZENIA.. 2
2. KLASYFIKACJE WARTOŚCI.............................................................................. 9
3. SYSTEMY WARTOŚCI...................................................................................... 13
3.1. Pojęcie systemu wartości i orientacje teoretyczne..........................................13
3.2. Systemy wartości wedle Maxa Schelera i Miltona Rokeacha....................... 16
3.3. Systemy wartości a funkcjonowanie człowieka............................................. 20
4. SYSTEM WARTOŚCI OSÓB WYKOLEJONYCH............................................ 23
4.1. Pojęcie wykolejenia...................................................................................... 23
4.2. Wykolejenie w sferze wartości...................................................................... 26
BIBLIOGRAFIA ................................................................................................... 29
Wartości można badać z różnych punktów widzenia pozwalających ukazywać coraz to nowe aspekty tego wielopostaciowego zjawiska.
Pedagog, psycholog, czy filozof wnoszą do badań tego fenomenu nie tylko odmienne punkty widzenia, ale też inne warsztaty metodologiczne.
Analizując literaturę związaną z problematyką wartości trzeba uświadomić sobie, że:
· termin „wartość” jest wieloznaczny i poza językiem potocznym występuje w wielu dyscyplinach naukowych;
· występuje zamiennie z takimi pojęciami, jak: potrzeby, postawy, dążenia, cele życiowe, aspiracje, itp. (Kłosiński, Lubowicz, 1985, s. 4)
O. Drobnickij mówi, że pojęcie wartości w znaczeniu psychologicznym bywa interpretowane w następujących znaczeniach:
1. Za wartość uznaje się to, co jest obiektem pożądań.
2. Wartość utożsamia się z postawą rozumianą jako czynnik selekcji motywów.
3. Wartość jest czynnikiem wpływającym na wybór celów działań, środków ich realizacji.
4. Wartość utożsamia się z kryterium wyboru celu. (Matusewicz, 1975, s. 9.).
Przytoczone informacje dotyczące rozumienia terminu „wartość” narzucają pewne wizje problematyki. Chodzi przede wszystkim o zjawisko wyboru ( celu dążeń i ustosunkowania się do tego celu, selekcji alternatyw dążeń w określonej sytuacji psychologicznej, selekcji potrzeb, środków działania).
Maria Misztal proponuje następujący podział psychologicznych definicji wartości:
1. Wartość jako element systemu przekonań jednostki o nienormatywnym charakterze.
2. Element systemu przekonań jednostki o charakterze normatywnym.
3. Przekonanie innych ludzi na temat stanu psychicznego, fizycznego lub działań jednostki uważanych za godne pożądania.
4. Przedmiot, który zaspokaja potrzeby jednostki.
5. Obserwowane zachowanie jednostki (Misztal, 1975, s. 17).
Autorzy definicji zaklasyfikowanych przez M. Misztal do grupy pierwszej traktują wartość jako zjawisko psychiczne o charakterze poznawczym. Nadają oni omawianemu pojęciu znaczenie zbliżone do psychologicznego znaczenia terminu postawy. I tak, P.J. Bem podkreśla ważność wartości ze względu na ich centralny charakter w systemie przekonań jednostki. Definiuje on wartość jako pierwotny wybór lub pozytywną postawę względem pewnych stanów docelowych, lub pewnych szeroko pojętych sposobów postępowania.
Według K. Grzegorczyka „wartość jest faktem psychicznym o charakterze afektywno - poznawczym”, który można określić jako „wyobrażone przez jednostkę przeżycie psychiczne wiązane przez nią z zajściem w rzeczywistości stanu nagrody” (Tamże, s. 22).
Wartości zatem, jak wynika z powyższych definicji, mogą mieć istotny wpływ na działanie człowieka, pobudzając go do osiągnięcia czegoś, co jest w określonym stopniu przez niego wyobrażalne.
Przedmiot, obiekt czy zjawisko nabiera dla nas waloru atrakcyjności, jeśli zetknęliśmy się z nim w przeszłości, a zatem znamy jego walory i dążymy do ponownego przeżycia wiążącego się w naszym odczuciu ze stanem przyjemności albo też, gdy potrafimy wyobrazić sobie wielkość nagrody, jaka łączy się z osiągnięciem tego do czego dążymy. O wpływie subiektywnego odczucia przyjemności na życie jednostki i podejmowane przez nią decyzje będę mówił szerzej w części poświęconej korygowaniu systemu wartości młodzieży wykolejonej.
K. Grzegorczyk, wyjaśniając istotę terminu „wartość”, stwierdza, iż „ludzie nie pożądają cech rzeczy lub samych rzeczy, lecz jedynie pewnych doznań psychicznych z tymi rzeczami związanych” (Matusewicz, 1975, s. 15).
Wynikałoby zatem z tego stwierdzenia, że proces wartościowania obiektów jest całkowicie zsubiektywizowany i zależy tylko od jednostki, która go dokonuje. Reakcja ta nie jest jednak tak prosta. Należy bowiem wziąć pod uwagę społeczne funkcjonowanie człowieka. Mechanizm naśladownictwa, konformizmu czy przymusu jest wszechobecny i nie można nie doceniać jego wpływu na proces naśladowania „subiektywnego”.
Przejdę teraz do omówienia pozostałych grup definicji wartości wyodrębnionych przez M. Misztal.
Druga grupa obejmuje te kierunki, które traktują wartości jako przekonanie jednostki o charakterze normatywnym. Wartości będące elementem systemu przekonań mają pewne cechy specyficzne, pozwalające na łatwiejsze odróżnienie ich od ogółu przekonań. Mówienie o wartościach jako o odrębnej kategorii pojęciowej staje się bardziej uzasadnione. Tak traktuje wartość M. Rokeach i dla niego jest to typ przekonania centralnie umieszczonego w ogólnym systemie przekonań jednostki o tym, jak powinna czy nie powinna ona postępować lub o pewnym końcowym stopniu istnienia, wartym lub niewartym osiągnięcia (Tamże, s. 224).
Definicje wiążące pojecie wartości z jej oceną dokonaną przez innych ludzi z punktu widzenia jej zdrowia psychicznego zostały sformułowane przez A. Maslowa, E. Fromma, K. Goldsteina oraz K. Dąbrowskiego (Siek, 1983, s. 420).
Dąbrowski utożsamia pojęcie wartości ze zdolnością człowieka do rozwoju indywidualnego i społecznego. Rozwój ten dotyczy zarówno sfery intelektualnej jak też uczuciowej i popędowej. Zdolności człowieka, jako psychiczne i fizyczne możliwości wymagają ciągłego urzeczywistniania, które decyduje o zdrowiu danej jednostki, o tym, co jest dla niej dobre, co umożliwia jej rozwój, dobre samopoczucie i poczucie realizacji samego siebie.
Czwarta z wymienionych kategorii definicji wartości uwzględnia spójność stanów wewnętrznych jednostki i związanych z nimi przedmiotów zewnętrznych. Wartości są w tym ujęciu traktowane jako przedmioty zaspokojenia ludzkich potrzeb. W ramach tej kategorii można wyodrębnić dwa stanowiska:
a) w pierwszym z nich autorzy dostrzegają wartość w zdolności przedmiotu do zaspokajania ludzkich potrzeb, które mogą powstać u jednostki w zetknięciu z tym przedmiotem; przedmioty posiadają zatem pewne cechy, które mogą być w określonym czasie i sytuacji pożądane przez ludzi, jednakże sam przedmiot nie wskazuje wszystkich potrzeb, które może zaspokoić. Zwolennikami tego poglądu są: F. Znaniecki, E. W. Burhess, R. Linton.
b) drugie stanowisko stwierdza, że przedmiot jest wartością nie dlatego, że jest on zdolny wywołać pragnienia i potrzeby jednostki, ale dlatego, że jest w stanie je zaspokoić (Tamże).
Ostatnia grupa definicji obejmuje te kierunki, które utożsamiają wartości z działaniem. Zdaniem A. Adlera „wartości w przedmiocie poznawane są jedynie przez działanie nań skierowane. Przedmioty, zainteresowania, postawy, znaczenie, pragnienia - czyli wartościowanie pojedynczych jednostek lub zbiorowości - mogą być poznawane jedynie za pomocą ich działań W ten sposób działanie jest jedynym empirycznie poznawanym aspektem wartości (Misztal,1975,s.28).
Chciałbym przytoczyć jeszcze definicję autorstwa J. Szczepańskiego, który wartością nazywa „dowolny przedmiot materialny lub idealny, ideę lub instytucję, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu, dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus”( Szczepański, 1963, s.53).
Wartość to również „ogólne kryterium, na podstawie którego uznajemy różne obiekty jako godne pozytywnej oceny” (Świda, 1979, s. 48). T. Tomaszewski wyraża pogląd, że wartości zdeterminowane są doświadczeniami, sytuacjami, szczególnie sytuacjami o ważnym znaczeniu życiowym dla człowieka (Tomaszewski, 1975, s.22). Wartości, według poglądu Cz. Matusewicza, posiadają wartość kauzalną w kierunku aktywności człowieka, gdyż stanowią standard wyboru celów życiowych, indywidualnej drogi życia oraz tak zwanej społecznej osobowości człowieka (Matusewicz, 1975, s. 41-42).
Słusznie przypuszczał w 1976 roku J. Kozielecki, „że w najbliższych latach będziemy świadkami oryginalnych i ważnych odkryć na temat systemu wartości człowieka” (Kozielecki, 1976, s. 228), gdyż obecnie coraz więcej psychologów, czy terapeutów wyraża pogląd, iż by dokładnie poznać mechanizm funkcjonowania danej jednostki, trzeba najpierw wejrzeć w jej wewnętrzny świat - konkretnie w proces wartościowania. Problem ten można wyjaśnić na przykładzie stosowania w pracy z ludźmi przekonywania wychowawczego. Jak twierdzi Cz. Czapów, częstym błędem jest przekonanie, że osoba przekonywana operuje tym samym systemem wartości, co osoba przekonująca. Wówczas może dojść do nieporozumień, szczególnie wtedy, gdy mamy do czynienia z młodzieżą wykolejoną. Trzeba więc ustalić wspólne wartości i do nich się odwoływać przy przekonywaniu. Równocześnie trzeba nieraz korygować i wzbogacać system wartości osoby przekonywanej, bo dopiero dzięki temu dotrą do niej nasze argumenty (Czapów,1978, s.163).
Poszczególni autorzy reprezentujący różne orientacje wobec badań zjawiska wartości akcentują znaczenie interpretacji z punktu widzenia emocji, naturalizmu, humanizmu społeczno - kulturowego.
Jednym z pierwszych, którzy zajęli się problematyką wartości z punktu widzenia emocji był A. Meinong. Zajmował się on nie tyle problemami wartości, co analizą przeżyć wartości. Jego zdaniem „warunkiem wystąpienia przeżycia wartości jest sąd egzystencjalny, stwierdzający istnienie lub nieistnienie czegokolwiek. Konsekwencją orzeczenia miały być przeżycia uczuciowe. Jeżeli stwierdzeniu istnienia czegoś towarzyszy uczucie przyjemne, wówczas przeżywamy wartość dodatnią, jeżeli zaś uczucie nieprzyjemne - przeżywamy wartość negatywną” (Matusewicz, 1975, s. 10).
Teorię A. Meinonga poszerzył i zmodyfikował Ch. Ehrenfels (Tamże). Według niego obiektowi przypisujemy wartość wówczas, gdy występuje tzw. „względny przyrost szczęścia” (wartość pozytywna) lub „względny spadek szczęścia” (wartość negatywna).
Ch. Ehrenfels utrzymuje, że same sądy egzystencjalne nie wystarczają do tego, by przypisać przedmiotowi określoną wartość. Oprócz nich odgrywają pewną rolę inne stany psychiczne, takie jak wyrazistość i żywość przedstawień przedmiotu, uczuć i chcenie. Wszystkie te elementy występują we wzajemnym powiązaniu. Sam proces kształtowania się wartości przedmiotu przebiega według schematu: sąd egzystencjalny - wyrazistość - uczucia - chcenie - wartość - żywość przedstawień.
Przedstawione rozumienie nosi znamiona czystego subiektywizmu. Ch. Ehrenfels różni się od swojego poprzednika jedynie tym, że dostrzega bogatszy zestaw „źródeł” psychologicznych. Jego wywody podkreślają tylko rolę spełnionych pragnień lub oczekiwań jako czynnika wyznaczającego wartości. Pragnienia ludzi są tak rozbieżne, że nie sposób na ich podstawie opracować kryteriów tego, co jest wartościowe. Takie ujęcie zagadnienia prowadzi do stosowania metody introspekcyjnej, tj. analizy przeżycia wartościowania, co w konsekwencji może przynieść opis i klasyfikację psychicznych procesów wartościowania.
Obecnie, w nowych trendach psychologicznych, zwłaszcza w technikach NLP, możemy zaobserwować nacisk kładziony właśnie na analizę procesów wartościowania danej jednostki.
Pogłębione rozumienie afektywnego aspektu wartości reprezentuje M. Glansdorff. Problematykę wartości traktuje on jako jeden z aspektów świadomości ludzkiej. Jego zdaniem świadomość ma dwie warstwy:
1) reprezentatywną,
2) afektywną,( Grzegorczyk, 1971).
Stanowią one określoną jakość mającą swe siedlisko w mózgu, który odbierając pobudzenie analizuje je kodując jako przyjemne lub nieprzyjemne. Odczucie przyjemności albo przykrości nie jest zależne od właściwości bodźców zewnętrznych, lecz od stanu przygotowania mózgu do odbioru podniety. Inaczej odbierane są tzw. predyspozycje reprezentatywne, czyli biologiczne tendencje wrodzone, ukształtowane pod wpływem środowiska przyrodniczego, wyuczone w trakcie osobistego doświadczenia, inaczej zdarzenia, tzn. to, co nie odpowiada predyspozycjom reprezentatywnym.
Stany przyjemności i przykrości manifestują się najpełniej w trakcie przeżywania zdarzeń. W przypadku zaistnienia zdarzenia osobnik przeżywa silne stany emocjonalne. Przeżycie afektywne jest uwarunkowane poziomem adaptacji. Gdy bodziec przekracza pewną intensywność, pobudza świadomość afektywną wyzwalając przeżycie przyjemne lub przykre. Przeżycie przyjemności lub przykrości pełni z kolei funkcję sygnału pozwalającego osobnikowi zorientować się w walorach przedmiotu. Dlatego Glansdorff definiuje wartość jako „spotkanie zdarzenia z tendencją”, podkreślając, że wartość zawiera afektywną wizję przedmiotu (Matusewicz,1975, s.12).
K. Grzegorczyk zmienia terminy przykrość i przyjemność na przeżycie pozytywne i negatywne. Jako pierwotne wprowadza terminy: „nagroda” i „kara”. Uważa, że nagroda jest stanem rzeczy, który w umyśle podmiotu działającego wywołuje przeżycie pozytywne. Kara natomiast będzie dążeniem do unikania określonego stanu.
Grzegorczyk definiuje wartość jako „wyobrażone przez jednostkę przeżycie psychiczne, wiązane przez nią z zajściem w rzeczywistości stanu nagrody”. Wiązanie przeżycia z określoną rzeczywistością pozwala określić „afektywną wizję przedmiotu” (Matusewicz, 1975, s. 12).
K. Grzegerczyk zmienia terminy przykrość i przyjemność na przeżycie pozytywne i negatywne. Jako pierwotne wprowadza terminy: „nagroda” i „kara”. Uważa, że nagroda jest stanem rzeczy, który w umyśle podmiotu działającego wywołuje przeżycie pozytywne. ara natomiast będzie dążeniem do unikania określonego stanu. Grzegorczyk definiuje wartość jako „wyobrażone przez jednostkę przeżycie psychiczne, wiązane przez nią z zajściem w rzeczywistości stanu nagrody”. Wiązanie przeżycia z określoną rzeczywistością pozwala określić „afektywną wizję przedmiotu”.
Wartości regulują zachowanie celowe, ukierunkowane na osiągnięcie czegoś, co jest w określonym stopniu wyobrażalne przez jednostkę.
Nie dadzą się one wyprowadzić z prawa natury, z norm (norma jest jedynie sposobem regulacji i akceptowania wartości) lecz wynikają z doświadczeń jednostkowych preferowanych w grupie społecznej. Teza ta jest interesująca z punktu widzenia kształtowania się indywidualnych preferencji wartościujących, indywidualnych skali wartości i uzasadniania jednych wartości przez drugie (Tamże, s. 13).
Inaczej ujmuje się problem wartości z punktu widzenia racjonalistycznego. Przedstawicielami tego podejścia są: R. Linton, R. Hartman, E. Thorndike.
R. Linton podkreśla, że „wartość może być definiowana jako wspólny element pewnych sytuacji, zdolny wywołać u...
listopadowy-chomik