Jakość życia w okresie późnej dorosłości.pdf

Gerontologia Polska

PRACA POGLĄDOWA

tom 14, nr 4, 165–171

ISSN 1425–4956

Katarzyna Baumann

LRH-Homes, 12–14 Langley Ave, Surbiton, Surrey, KT6 6QL, Wielka Brytania

Jakość życia w okresie późnej dorosłości

— dyskurs teoretyczny

Quality of life in old age — theoretical discourse

Abstract

The fact that a human life span is becoming longer means taking into consideration the needs, feelings and

point of view of elderly people. In this article we concentrated on the problem of the theoretical concept of

quality of life. The goal of the current review was to present, compare, and critique existing positions about

quality of life We were trying to describe and summaries the determinants of quality of life in old age such as

physical, financial, personal, social, moral, aesthetic well being, etc.

key words: old age, quality of life, getting old

Wstęp

Proces starzenia się staje się powszechnym problemem

we współczesnym świecie. Rola i pozycja człowieka

w okresie późnej dorosłości w nowoczesnym, zmo-

dernizowanym społeczeństwie bardzo się zmieniła.

Czas późnej dorosłości to okres wyciszenia, zasłużo-

nego wypoczynku za pracę i wychowanie dzieci. Jed-

nak często niestety zdarza się tak, że wraz z przej-

ściem na emeryturę pogarsza się wskaźnik jakości życia.

Trzeba pamiętać o tym, że starzenie się jest proce-

sem, dlatego nie powinien to być okres całkowitego

wycofania się z życia społecznego, kulturalnego

i towarzyskiego, ponieważ może to spowodować

uaktywnienie się stanów depresyjnych, osamotnie-

nia i izolacji, które przyczyniają się do pogorszenia

jakości życia.

W definicji jakości życia sugeruje się subiektywną

ewaluację życia jako całości bądź też jej komponen-

tów, takich jak kontakty społeczne, zabezpieczenie

finansowe czy też zadowolenie z wykonywanego

zawodu/zajęć [3].

Wyróżniono [3] następujące czynniki wpływające na

jakość życia osób w okresie późnej dorosłości: fizyczne,

emocjonalne, intelektualne i społeczne funkcjonowa-

nie, satysfakcja życiowa, postrzeganie zdrowia, status

ekonomiczny, funkcjonowanie seksualne, witalność,

energia i sposób spędzania wolnego czasu. Jeden

z przykładowych modeli jakości życia zaprezentowali

badacze z Centrum Promocji Zdrowia Uniwersytetu

w Toronto (ryc. 1). Kolejny przykład stanowi Model Law-

tona, który uwzględnia zarówno perspektywę obiek-

tywną, jak i subiektywną jakości życia (ryc. 2).

Można zatem zauważyć, że koncepcja jakości życia

jest bardzo złożona i ujmowana z różnych perspek-

tyw, co w sposób usystematyzowany wyjaśniono

w dalszej części artykułu.

Koncepcja jakości życia

Koncepcję jakości życia określa się w piśmiennictwie

jako multidemencjonalną [1, 2] ze względu na swoją

złożoność i wewnętrzne powiązania. Rozpatrując to

zagadnienie, należy uwzględnić dobrostan fizyczny,

materialny, społeczny, emocjonalny i zadowolenie

z własnej produktywności, powiązania między nimi

oraz elementy wchodzące w ich skład.

Definicje jakości życia

Zainteresowanie problematyką jakością życia ( quali-

ty of life ) datuje się na początek lat 60 XX wieku.

Pionierskie badania dotyczące subiektywnego aspek-

tu jakości życia wśród Amerykanów przeprowadził

Campbell [5], który próbował określić dobrostan psy-

chologiczny i jego uwarunkowania na podstawie subiek-

tywnej oceny badanych i ich życiowych doświadczeń.

Adres do korespondencji:

mgr psychologii Katarzyna Baumann

ul. Polna 33, 62–007 Biskupice

e-mail: kasiabaumann@wp.pl

e-mail: kasiabaumann@yahoo.co.uk

165

Gerontologia Polska 2006, tom 14, nr 4

Rycina 1. Model jakości życia Centrum Promocji Zdrowia

Uniwersytetu w Toronto [4]

Figure 1. Quality of life model, Centre of Health Promo-

tion, University Toronto [4]

Rycina 2. Model Lawtona

Figure 2. Lawton’s model

Zagadnienie jakości życia bardzo często omawia się,

nie podając odpowiedniej, jednoznacznej definicji.

Często traktuje się je bardzo eklektycznie — różni

badacze, pisząc i rozprawiając na temat jakości życia,

nierzadko biorą pod uwagę różne definicje. Wielkie

zaniedbania dotyczące definicji prowadzą do nieści-

słości i niezrozumienia terminologicznego. W niniej-

szym artykule dokonano próby uporządkowania

i uściślenia szeroko rozumianego pojęcia jakości życia.

Przedstawicielom nauk społecznych nie udało się po-

dać jednej, zwartej i zwięzłej definicji jakości życia.

Romney [6] wskazał, że istnieje niezliczona liczba de-

finicji jakości życia, zaś Faden i Leplege [7] zaobser-

wowali, że pojęcie jakości życia rozpatrywane przez

pryzmat różnych szkół ma wiele wspólnych punktów.

Chibnall i Tait [8] stwierdzili, że koncepcja jakości życia

jest nieuchwytna ( elusive ). Ważne jest jednak to, że

nauki społeczne koncentrują się przede wszystkim na

jakości życia w znaczeniu uniwersalnym.

Definicje jakości życia na podstawie ich struktury

można podzielić na globalne, złożone, mieszane

i specyficzne (tab. 1).

Zdaniem Bańki [9] jakość życia to „(...) efekt rozwoju

jednostki, czyli skutek procesu konstruowania standar-

dów porównań dla osiągalnych w czasie informacji,

z jednej strony, oraz wypadkowa rozłożonego w czasie

procesu konstruowania sądów o życiu, będących men-

talnymi reprezentacjami życia i regulatorami procesu

przetwarzania napływających informacji”. Bańka rów-

nież wyraźnie podkreśla, że człowiek oceniający jakość

życia korzysta z 4 podstawowych źródeł: przeszłych

doświadczeń, teraźniejszych przeżyć, oczekiwań zwią-

zanych z przyszłością oraz opinii społecznej.

Poczucie jakości życia zmienia się wraz z etapem rozwo-

ju człowieka w ciągu życia. I tak, w rozpatrywanym

w niniejszej pracy okresie późnej dorosłości, dana jed-

nostka osobowa ma jakieś cele do zrealizowania, jakieś

role życiowe do spełnienia, ma jakieś marzenia, ale rów-

nież żyje w jakiejś społeczności, tu i teraz, jednocześnie

dźwigając jakiś specyficzny, charakteryzujący tylko ją

bagaż doświadczeń. Zatem wynika z tego, że jakość życia

będzie ujmowana w innych kategoriach przez osoby na

różnym etapie rozwoju psychospołecznego.

W tym miejscu trzeba raz jeszcze przypomnieć pu-

blikację Bańki [9], w której napisano, że na każ-

dym etapie życia (włączając w to okres późnej do-

rosłości), człowiek musi zrealizować trzy podsta-

wowe zadania — te związane z szeroko rozumianą

aktywnością życiową, wchodzeniem w relacje/

/związki z innymi osobami i definiowaniem swojej

płciowości. To właśnie sposób, w jaki człowiek

zmaga się i rozwiązuje powyższe zadania, jest „(...)

miarą jakości rozwoju oraz wyznacznikiem jakości

życia” [9].

Pojęcie jakości życia w naukach społecznych

Pojęcie jakości życia ma bezpośredni związek ze sferą

psychiczną człowieka. Jakość życia rozpatruje się przez

pryzmat zaspakajania potrzeb typu egzystencjalnego

(„mieć”), potrzeb związanych z bezpieczeństwem

(„być”) oraz potrzeb dotyczących kontaktu społecz-

nego („kochać i być kochanym”) (ryc. 3) [10, 11].

Jakość życia to pojęcie normatywne, związane z przy-

jętymi przez jednostkę systemami wartości, aspiracja-

mi, oczekiwaniami człowieka i grup społecznych,

z którymi jest w jakiś sposób powiązany. Jakość życia

rozpatruje się również jako kategorię dynamiczną,

zmieniającą się w czasie i przestrzeni. Pod tym poję-

ciem rozumie się poczucie satysfakcji jednostek lub

grup społecznych, wynikające ze świadomości zaspo-

kojenia potrzeb emocjonalnych, społecznych, potrzeb

samorealizacji itp.

166

www.gp.viamedica.pl

Katarzyna Baumann, Jakość życia w okresie póżnej dorosłości

Tabela 1. Definicje jakości życia [5]

Table 1. Definitions of quality of life [5]

Rodzaj

Opis

Przykłady

Globalne Odnoszą się do dobrego samopoczucia Jakość życia to satysfakcja z życia i poczucie

( well-being ) i dotyczą subiektywnego szczęścia lub jego brak

zadowolenia człowieka z życia jako całości Jakość życia to subiektywnie odbierane poczucie

(np. poczucie satysfakcji z życia, pomyślności) satysfakcji z sytuacji życiowej w kontekście

własnych potrzeb i możliwości

Złożone Dotyczą oceny subiektywnej i obiektywnej Jakość życia to subiektywnie oceniane zadowolenie

zarówno w wymiarze ogólnym, jak z życia oraz obiektywna ocena warunków

i w poszczególnych obszarach zewnętrznych

funkcjonowania człowieka Jakość życia to poczucie dobrostanu wynikającego

o z satysfakcji lub jej braku, w odniesieniu do

ważnych dziedzin życia jednostki

Mieszane Zawierają one składowe definicji globalnych Jakość życia to indywidualna percepcja własnej

i złożonych oraz aspekty związane pozycji życiowej z uwzględnieniem warunków

ze środowiskiem, organizacją życia kulturowych, systemu wartości w powiązaniu

społecznego, stanem emocjonalnym, z osobistymi celami, oczekiwaniami, normami

oczekiwaniami itp. i problemami. Wpływa na nią w złożony

sposób: zdrowie fizyczne, stan psychiczny,

stopień niezależności, relacje z innymi ludźmi

i ważne dla danej osoby cechy środowiska

(WHO)

Jakość życia to intrapersonalne społeczno-

-normatywne kryteria systemu człowiek–

–środowisko w odniesieniu do przeszłości,

teraźniejszości i przyszłości

Specyficzne Odnoszą się do jakości życia uwarunkowanej Jakość życia to samoocena pacjenta dotycząca

stanem zdrowia

własnego stanu zdrowia i zdolności

funkcjonowania w aspekcie fizycznym,

psychicznym i społecznym

Jakość życia to funkcjonalne następstwa

choroby i leczenia w ocenie pacjenta

Uwzględniając ujęcie interdyscyplinarne, nie można

zapominać o innych dziedzinach nauki i ich koncep-

cji jakości życia (tab. 2)

W ujęciu systemowym natomiast [12] jakość życia

rozpatruje się w kategoriach nasypujących podsyste-

mów: poznawczego, dążeniowego, motywacyjnego

i psychospołecznego.

Kochać i być kochanym

Holistyczny model jakości życia

W piśmiennictwie przedstawiono wiele schematów

jakości życia. W niniejszej pracy skoncentrowano się

na wybranych, holistycznych modelach jakości życia

w okresie późnej dorosłości (ryc. 4).

Jakość życia to stopień zaspokojenia materialnych

i niematerialnych potrzeb jednostek i grup społecz-

Rycina 3. Potrzeby a jakość życia. Źródło: fotografia ze

strony internetowej: www.archiwum.wiz.pl/1998

Figure 3. Needs vs. quality of life. Source: photography

from the website: www.archiwum.wiz.pl/1998

www.gp.viamedica.pl

167

Gerontologia Polska 2006, tom 14, nr 4

Tabela 2. Jakość życia w ujęciu interdyscyplinarnym [10]

Table 2. Interdisciplinary aspect of quality of life [10]

Dziedzina nauki

Założenia

Psychologia

Jakość życia oznacza szeroko rozumiane poczucie zadowolenia (dobrostanu)

i szczęście jednostki osobowej

Andragogika

Jakość życia odnosi się do hierarchii wartości, celów, aspiracji życiowych człowieka

bądź grup społecznych

Socjologia

Jakość życia rozpatruje się przez pryzmat wskaźników, takich jak: normy społeczne

wyznaczające jego jakość, system wartości i zasady życia społecznego

Ekonomia

Jakość życia rozpatruje się przez pryzmat wymiernych indeksów cech i wskaźników

jakości życia, przyjmując za punkt odniesienia tak zwany kosz dóbr i usług,

minimum socjalne, poziom konsumpcji, zakres podstawowych potrzeb czy też

świadczenia socjalne

Osobista autonomia:

prawo wyboru,

podejmowanie decyzji,

kontrola, prywatność

Wyrażona satysfakcja:

satysfakcja życiowa,

psychologiczny dobrostan,

pozytywny wizerunek siebie

Fizyczne i psychiczne

samopoczucie:

zdrowie fizyczne, kalectwo,

zależność

Wskaźniki społeczne:

wiek, płeć, klasa społeczna,

rasa, religia

JAKOŚĆ

ŻYCIA

Status socjoekonomiczny:

dochody, zawód, stan cywilny,

standard życia, po

Integracja socjalna:

kontekst socjalny,

relacje rodzinne,

role socjalne,

poczucie obywatelskie

Zamierzona aktywność:

czynności dnia

praca,

Jakość środowiska:

ciepło, komfort,

bezpieczeństwo,

przestrzeń psychologiczna

rekreacja,

zainteresowania

Rycina 4. Model jakości życia [2]

Figure 4. Model of quality of life [2]

nych. Określają ją wskaźniki obiektywne (np. prze-

ciętne trwanie życia, zasięg ubóstwa, poziom edu-

kacji), jak i subiektywne (np. stopień zadowolenia

z warunków życia i różnych jego aspektów, poziom

szczęścia, stres, sens życia) [2].

Na jakość życia składają się: warunki obiektyw-

ne (warunki ekonomiczne, czas wolny, bezpieczeń-

stwo społeczne, odpowiednie warunki mieszkanio-

we, środowisko naturalne i społeczne godne czło-

wieka, zdrowie itp.) i subiektywne samopoczu-

cie (samoocena ogólnych i specyficznych warun-

ków życia ujmowana w kategoriach zadowolenia,

szczęścia, nadziei, lęku, samotności itp.). Obiek-

tywne warunki ekonomiczne i społeczne wpływają

korzystnie lub niekorzystnie na odczuwanie jako-

ści życia, ale równie ważne, a nawet ważniejsze,

są przekonania, odczucia, dążenia i pragnienia jed-

nostki związane z wartościami egzystencjalnymi

i stopniem satysfakcji życiowej płynącej z ich reali-

zacji [2] (ryc. 4).

Z piśmiennictwa wynika jednak, że zależności mie-

dzy obiektywnymi a subiektywnymi wskaźnikami ja-

kości życia nie są jednoznaczne, czyli żaden z obiek-

tywnych indykatorów jakości życia nie wyjaśnia su-

biektywnej jakości życia i vice versa [9] (ryc. 5, 6).

Rycina 5. Obszary jakości życia [13]

Figure 5. A network representation of quality of life

domains [13]

168

www.gp.viamedica.pl

codziennego,

Katarzyna Baumann, Jakość życia w okresie póżnej dorosłości

Obiektywny wymiar warunków życia

Subiektywny wymiar satysfakcji osobistej

Samopoczucie fizyczne

Dobrostan materialny

Dobrostan socjalny

Samopoczucie

emocjonalne

Zadowolenie z własnej

produktywności

Wartości osobiste

Jakość życia

Rycina 6. Połączenia eksprolracji jakości życiowej

Figure 6. A network of quality of life exploration

Wskaźniki (indykatory) jakości życia

W piśmiennictwie wyróżnia się wiele wskaźników (in-

dykatorów) bezpośrednio lub pośrednio wpływają-

cych na jakość życia osób w okresie późnej dorosło-

ści, do których należą:

1. Dobrostan fizyczny ( physical well being ):

— energia, działanie, funkcjonalność;

— seksualność;

— jakość opieki zdrowotnej;

— brak bólu;

— zachowanie zmysłów (np. słuch, wzrok);

— odpowiednia ilość czasu na wypoczynek i sen.

2. Dobrostan finansowy i materialny:

— niezależność finansowa;

— zabezpieczenie finansowe;

— przychody z różnych źródeł;

— posiadanie dóbr materialnych (np. mieszkanie,

samochód).

3. Dobrostan osobisty ( personal well-being ):

— zdrowie psychiczne;

— szczęście;

— samoocena;

— godność;

— tożsamość;

— ciągłość rozwoju;

— wygląd zewnętrzny/obraz siebie;

— pamięć;

— kontrola nad własnym życiem;

— niezależność;

— duchowość;

— brak stresu;

— miłość;

— edukacja;

— łatwość adaptacji;

— możliwość wyboru.

4. Dobrostan społeczny ( social well-being ):

— rodzina;

— przyjaźń;

— bogate życie towarzyskie;

— wsparcie społeczne.

5. Życiowa satysfakcja:

— reminiscencja;

— spełnienie;

— pełnia życia;

— kreatywność;

— pogoda ducha.

6. Cel życia ( purposeful well-being ):

— altruizm;

— zaangażowanie się, udział w życiu innych;

— produktywny, owocny proces starzenia się.

7. Dobrostan estetyczny ( aesthetic well-being ):

— czas wolny;

— zainteresowania, hobby;

— kontakt z muzyką, sztuką, literaturą.

8. Wesołość/radość ( joyfulness ):

— małe i duże przyjemności (jedzenie, podróże);

— uciecha, zabawa.

9. Dobrostan moralny ( moral wel-being ) — czyste

sumienie.

10. Radość życia — poczucie, że warto było żyć.

www.gp.viamedica.pl

169

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: