ANTRPOLOGIA KULTUROWA – dział nauk społecznych zajmująca się człowiekiem jako twórcą kultury i istotą społeczną. Zakres przedmiotowy antropologii kulturowej ujmowany jest w zależności od sposobu rozumienia pojęcia kultury. AK dąży do skonstruowania ogólnej teorii kultury. Do podstawowych zadań AK należy: 1. analizowanie podobieństw i różnic kulturowych umożliwiających identyfikację elementów uniwersalnych i specyficznych; 2. analizowanie logicznej organizacji kultury traktowanej jako symboliczny system poznawczy określający wizje świata, a poprzez nią normy, wartości, wartości, instytucje i artefakty, celem modelowej rekonstrukcji badanej kultury i jego rozumienia na gruncie typowych dla niej kategorii.

W skład AK wchodzą trzy dyscypliny: etnologia ogólna, archeologia i antropologia lingwistyczna.

RÓŻNICE MIĘDZY ANTROPOLOGIĄ KULTUROWĄ A SPOŁECZNĄ obejmują w praktyce nieco odmienne pola badawcze, perspektywy oglądu rzeczywistości i podejścia interpretatorskie. Jeśli AK koncentruje uwagę na kulturowym wymiarze rzeczywistości ludzkiej, to antropologia społeczna skupia się na społecznym wymiarze rzeczywistości, dąży do ustalenia zasad budowy struktury społecznej, praw regulujących jej funkcjonowanie i roli podstawowych jednostek życia społecznego. Podział ten nie ma jednak głębszego uzasadnienia teoretycznego, ponieważ kultura i społeczeństwo tworzą nierozerwalną całość, która należy badać holistycznie, we wszystkich jej wewnętrznych i zewnętrznych powiązaniach. Obecnie traktuje się raczej wszystko jako interdyscyplinarną antropologię społeczno-kulturową.

* Kultura – ma wielostronny związek z człowiekiem; człowiek jest stwórcą kultury i jest przez nią kształtowany; jesteśmy użytkownikami kultury; za pośrednictwem kultury możemy wyrażać swoje obserwacje o świecie

* Kultura – jest zjawiskiem społecznym, ponadjednostkowym, ponieważ jest związana z człowiekiem jako członkiem różnych społeczności.

* Kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych, świadomie lub też nie.

* Kultura ma wymiar czasowy, jest efektem nagromadzenia doświadczeń wielopokoleniowych, można ją rozpatrywać w długich okresach czasu.

* Kultura ma wymiar przestrzenny, kultury adaptują się do warunków środowiskowych.

* Kultura jest systemem – wszystkie zjawiska kulturowe istniejące w obrębie danej kultury są ze sobą powiązane.

* Kultura jest zmienna – dynamiczna (obyczajowość) żadna kultura nie jest statyczna ani inercyjna.

* Kultura jest zorganizowana – prawidłowa czyli można ją nie tylko opisywać, ale także dążyć do poznania zasad jej organizacji. Kultura to uporządkowany system.

Płaszczyzny wyrażania się zjawisk kulturowych:

- płaszczyzna materialna – (czyli to co ludzie wytworzyli; efekt ludzkich rąk i myśli) narzędzia, obiekty,

- płaszczyzna behawioralna – zachowaniowa.

WZÓR KULTUROWY – ustalony w danej grupie sposób zachowania (może mieć charakter normatywny).

Człowiek widzi tyle na ile pozwala mu na to jego kultura.

ETNOKULTURACJA – nazywana czasami ukulturanieniem lub kulturalizacją 1. proces nabywania kompetencji kulturowej, uczenia się kultury; 2. proces wrastania w kulturę w kulturę danego społeczeństwa. E to proces warunkowany świadomie lub nie, realizowany w granicach sankcjonowanych przez dany system zwyczajów. Poprzez ten proces osiąga się nie tylko wszelkie przystosowanie do życia społecznego, ale także wszystkie satysfakcje, które są wprawdzie częścią społecznego doświadczenia, lecz pochodzą raczej z jednostkowego doznania niż w związku z innymi w grupie. E charakteryzuje się tym, że: 1. jest wyłącznie własnością gatunku ludzkiego, istotnym czynnikiem rozwoju jego zdeterminowanej genetycznie potencjalnej zdolności do wyuczenia się kultury; 2. przebiega w toku biologicznego dojrzewania jednostki; 3. jest konieczna – ma charakter adaptacyjny, jest instrumentem przystosowania jednostki do życia w danym społeczeństwie, kształtowania jej osobowości, przeobrażania jej zachowań w naukowe i zgodne z kulturą; 4. jest mechanizmem transmisji kultury, w której obrębie dokonuje się przekaz dziedzictwa kulturowego; 5. jest gruntowna i złożona – obejmuje naukę wszystkich aspektów kultury – od języka po kulturowo określone sposoby wyrażania uczuć; 6. jest selektywna – nigdy nie prowadzi do poznania przez jednostkę całości kultury, a jedynie jej niektórych subkultur; 7. jest stopniowa – wyróżnia się dwa etapy: E jednostki w wieku dziecięcym i dorastania oraz E dorosłych; 8. dokonuje się zarówno w różnych typach grup społecznych, jak i przy udziale różnych instytucji społecznych; 9. jest procesem zarówno uświadamianym, jak i nieuświadamianym. Dokonuje się przez bezpośrednie i świadome wskazówki – wychowanie i nauczanie oraz nieświadomie – przez mimowolne naśladownictwo; 10. jest relatywna – odnosi się do danegosystemu kulturowego

FUZJA KULTUROWA – rodzaj przystosowania kulturowego, w którym przybliżenie dwóch autonomicznych systemów kulturowych jest na ogół wzajemne, choć prawdopodobnie  nigdy nie dokładnie wzajemne. Rezultatem może być trzeci system, który wyłania się w wyniku zaniknięcia dwóch pierwotnych systemów. Fuzja zaciera główne kontury obu zanikających się kultur, a nie wytwarza żadnej trzeciej kultury, która miałaby kontury wystarczająco wyraźne by trwać autonomicznie. Jeśli więc fuzja określa taką sytuację, to jest to pojęcie, które bardziej odpowiada uniformizacji czy homogenizacji kultury. Stosowanie terminu FK jest związane z przekonaniem, że przemiany, zwłaszcza cywilizacyjne, mogą doprowadzić w ostatecznym efekcie do całkowitego zaniku odrębności kulturowych.

REGRESJA KULTUROWA – proces regresywnych zmian kulturowych polegających na odwrocie od bardziej zaawansowanych i złożonych postaci życia społeczno-kulturowego do warunków typowych dla wcześniejszych stadiów rozwojowych danego systemu, cechujących się zwykle większą prostotą. W zależności od warunków może obejmować wszystkie sfery egzystencji grupy lub tylko niektóre dziedziny.

ETNOCYD – etnobójstwo, ludobójstwo kulturowe – kompleksowy proces zaplanowanej lub spontanicznej i przyspieszonej destrukcji kulturowej odrębności etnicznej i właściwego dla niej sposobu życia. zachodzi w sytuacji bezpośredniego, nierównoprawnego, konfliktowego i narzuconego kontaktu owej grupy ze społeczeństwem dominującym, który uniemożliwiając jej własny rozwój kulturowy i kontynuację dziedzictwa łamie prawa człowieka w imię interesów politycznych, ideologicznych lub ekonomicznych. W rezultacie prowadzi to do całkowitej likwidacji grupy etnicznej, czyli do jej etnicznej zagłady przez jej deetnizację, dekulturację, dezintegrację kultury społecznej i włączenie pozbawionej w niej oparcia członków w obręb społeczeństwa dominującego, misceginacje (rasowe wykrzyżowanie) i utratę odrębności językowej. Zjawiskom tym towarzyszy zwykle depopulacja, często także w postaci stymulowanej i sterowanej, a więc klasyczne ludobójstwo (genocyd) i wówczas proces ten określany jest jako genoetnocyd.

ETNOCENTRYZM – cecha stała każdej grupy ludzkiej. Objawia się – pogląd na rzeczywistość zgodnie, z którym własna grupa jest centrum, punktem odniesienia wobec grupy, które nie są naszą grupą. Wyraża się tym, że posiada afirmatywny stosunek wobec własnej grupy, deprecjonujący inne grupy – pokazujemy własną kulturę i siebie jako tych, którzy mają słuszne wzory – inni mają złe lub śmieszne. Jedność postaw pozytywnych względem własnej, a negatywnych wobec obcej grupy i kultury. Jedne i drugie postawy pełnia ważne funkcje społeczne wzmacniając identyfikacje jednostki z własną grupą, pogłębiają solidarność wewnątrzgrupową, integruje wszystkich wokół wspólnych wartości uznanych za cenne i godne kontynuowania. Wzmacnia odporność grupy na oddziaływania zewnętrzne. Postawy etnocentryczne można podzielić na trzy podstawowe kategorie: ETNOCENTRYZM FUNDAMENTALNY – ma charakter naturalny, powszechny i wynika z psychologicznego procesu integracji wzorów kultury z osobowością jednostki na poziomie podświadomości i świadomości; 2 ETNOCENTRYZM UMIARKOWANY – afirmatywna postawa względem własnych wartości, świadomie przedkłada się świat własnej kultury ponad inne systemy; wynika często z refleksji nad dystansem kulturowym dzielącym kontaktujące się grupy, z wiary w wyższość lub większą funkcjonalność własnych wzorów, z braku wiedzy o odmiennych kultach uniemożliwiającej ich zrozumienie, a także z klimatu epoki; 3. ETNOCENTRYZM AGRESYWNY – najbardziej niebezpieczny, prowadzi zwykle do wykształcenia się ruchu ideologicznego propagującego absolutna hegemonię własnych wartości i głoszącego nietolerancję wobec innych norm. Może się przejawiać w postaci natywizmu skrzyżowanego z ksenofobią, w formie dyskryminacji czy segregacji rasowej oraz w fanatyzmie religijnym – w skrajnych przypadkach może prowadzić do świętych wojen, sankcjonowania niewolnictwa, etnocydu i ludobójstwa.

DEZINTEGRACJA KULTUROWA – zanik ustrukturowania elementów składających się na daną kulturę. Wśród przyczyn wymienia się: 1. impakt kultury państw kolonialnych powodujący załamywanie się, rozkład i upadek kultur pierwotnych. Stopień rozkładu własnych tradycyjnych struktur może wahać się od mniej poważnych wypadków dysforii (stanu napięcia, przygnębienia wywołanego przez niepokój), która może wystąpić w zakresie kultury, aż do powstania całkowitej dezintegracji kulturowej; 2. industrializację i urbanizację; 3. każdy rodzaj migracji. Powoduje że w danym społeczeństwie zanika proces enkulturyzacji do rozkładającej się kultury, a pojawia się enkulturyzacja bądź do innej kultury, bądź do kultury ustrukturyzowującej się na nowo.

PROKSEMIKA termin stworzony przez Edwarda T. Halla - studia nad postrzeganiem i posługiwaniem się przez człowieka przestrzenią jako szczególnym wytworem kultury.

Żeby zrozumieć jakąś kulturę trzeba zrozumieć jej przestrzeń i zachowania niewerbalne.

Dystans publiczny – np. na sali wykładowej, Dystans społeczny, Dystans indywidualny; Dystans intymny – blisko twarzą w twarz naprzeciwko – zachowanie-niepokój, zdenerwowanie. Każdy z tych dystansów ma fazę bliższą i dalszą. Dystanse te zmieniają się wraz ze zmianą czynników osobowościowych i środowiskowych (np. skąpe oświetlenie lub duży hałas skłaniają ludzi zazwyczaj do skupiania się). Hall - Obszar przestrzeni indywidualnej Niemców jest znacznie większy niż Amerykanów, Niemcy okazują się być bardziej wytrąceni z równowagi naruszeniem ich obyczajów przestrzennych niż Amerykanie; Arabowie, Francuzi, Latynosi wydają się bardziej tolerancyjni na tłok niźli Amerykanie; natomiast w obrębie tej samej kultury użytkowanie przestrzeni we wzajemnych kontaktach społecznych zmienia się w zależności od wielu czynników społeczno-osobistych.

UNIWERSALNE PRZESTRZENIE W KAŻDEJ KULTURZE

Przestrzeń trwała – obejmuje budynki, rozplanowanie miast – determinuje sposób funkcjonowania grupy. Obejmuje także miejsca niewidzialne i takie, na które wstęp jest ograniczony – np. ścieżki przodków.

przestrzeń półtrwała – od czasu do czasu np. dworzec PKP, szpital, pub, dyskoteka, Rozróżniamy przestrzenie odspołeczne – najszybciej się oddalić (dworzec kolejowy, szpital) i dospołeczne (pub, dyskoteka)

przestrzeń nieformalna (prywatna) – organizowana przez nas na potrzeby funkcjonowania niesformalizowanego

KINEZYKA – to studia nad systemem komunikowania się niewerbalnego, czyli takiego, który posługuje się ruchami ciała, gestykulacje

CZAS – postrzeganie przez człowieka zależne w jakiej obcuje kulturze. Dla Europejczyka czas jest wartością, czymś dotykalnym „np. „czas to pieniądz”, „czas nie czeka na nikogo”. Oprócz innego odbierania czasu przez różne kultury występuje także inne odbieranie czasu przez różne grupy (kobiety, mężczyźni) czy regiony. Inaczej odbiera się czas w religii, micie, pamięci zbiorowej niż w jednostce danej kultury.

ŚWIAT GRUP ETNICZNYCH

Grupa etniczna to historycznie powstała zbiorowość ludzka, wyposażona w cechy:

- trwała swoistą strukturę kultury (język, ideologia, działalność artystyczna, kultura materialna)

- Świadomość przynależności do własnej grupy i towarzyszące  temu poczucie obcości do grupy zewnętrznej

- Etnonim – czyli nazwa grupy. Z reguły są to dwie różne nazwy: samookreślenie i nazwa nadana przez inne grupy – enzoetnonizm.

Mogą pojawić się także – ale nie muszą: Język odrębny dla danej grupy; Wyznanie; Endogamia małżeńska; Grupa etniczna posiada terytorium

CHARAKTER ETNICZNY – zespół psychicznych, postaw, poglądów, który uwidacznia się w postępowaniu (przejawia się w statystycznie częściej występujących postępowaniach niż poza grupą)

EWOLUCJONIZM – pierwsza szkoła naukowa antropologii społeczne. Pojawiła się w drugiej połowie XIX wieku i funkcjonowała do początków XX w.. Informacje zbierano nie ruszając się z miejsca – od misjonarzy i podróżników – uprawiano naukę gabinetową. Pojawił się w chwili konstruowania teorii ewolucji biologicznej. Ewolucjoniści uważali, że postęp jest głównym elementem ewolucji, a kultura podlega takim samym zmianom jakim podlegają organizmy żywe.

Ewolucjoniści uważali, że ludzkość przechodzi przez kolejne stadia rozwoju, a najwyższym jest cywilizacja europejska. Ludzie z obecnego trzeciego świata to dla nich „żyjący przodkowie” – relikt tego czym kiedyś byliśmy

DYFUZJONIZM podstawowa krytyka ewolucjonizmu- nurt badawczy w  zapoczątkowany pod koniec XVIII w., upatrujący w procesie dyfuzji kulturowej czynnik wyjaśniający istnienie podobieństw w obserwowanych zachowaniach i wierzeniach oraz elementach kultury materialnej, spotykanych pośród przedstawicieli często znacznie oddalonych od siebie przestrzennie tzw. społeczeństw pierwotnych. W tym ujęciu dyfuzja kulturowa stanowić miałaby podstawowy czynnik rozwoju kultury i jej przekształceń. Dyfuzjonizm ostro krytykował koncepcje typowe dla nurtu ewolucjonistycznego.

Szkoła kulturowo-historyczna – szkoła wiedeńska – jedna z odmian dyfuzjonizmu, która za naczelny problem uznała analizę przemian kultury pod wpływem kontaktów grup społecznych, w wyniku których dochodzi do rozprzestrzeniania się poszczególnych elementów kulturowych przez wzajemne zapożyczenia. Celem dociekań była rekonstrukcja przeszłości różnych kultur świata przy założeniu monogenezy całej ludzkości, która miała wywodzić się z jednego miejsca na ziemi. Sama kulturę traktowano w sposób atomizujący, rozbijając ją na poszczególne elementy kulturowe uznawane za luźne, logicznie ze soba nie powiązane.

Akulturacja – proces zmian spowodowanych międzykulturową wymianą lub przepływem treści.  termin pojawił się już u schyłku XIX w. w USA jako określenie zapożyczeń kulturowych. W Europie stosowali go niektórzy dyfuzjoniści traktując A jako synonim lub odmianę procesu dyfuzji.

Dyfuzja kulturowa -  termin wprowadzony przez E. B. Tylora (1871) proces bezpośredniego lub pośredniego przenikania elementów jednej kultury do drugiej, równolegle z migracją, lub niezależnie od niej. Dyfuzja jest formą kulturowego zapożyczenia, a jej przedmiot jest zawsze innowacją w kulturze, która go przejmuje.

FUNKCJONALIZM – pojawił się w Wielkiej Brytanii w latach 20 ub. Wieku, stanowił reakcję na koncepcje ewolucjonizmu i szkoły naukowo-historycznej.  Postulatem funkcjonalizmu jest badanie związków i współzależności zachodzących pomiędzy elementami pojedynczej kultury.  Jednym z najbardziej istotnych rysów tej teorii jest holistyczne, całościowe spojrzenie na kulturę. Teoretyczne podstawy funkcjonalizmu koncentrują się na trzech pojęciach: funkcji, potrzeby i instytucji. Wokół tych trzech pojęć zbudowana jest zasadnicza dla funkcjonalizmu Malinowskiego teoria kultury.

Dzisiaj funkcjonalizm to kierunek historyczny.

Podstawowym problemem antropologii powinno być odkrycie jak poszczególne elementy kultury są ze sobą powiązane i jak funkcjonują, to znaczy: 1. jaką rolę spełniają; 2. jakie potrzeby zaspokajają; 3. jaki wpływ wywierają. Zasadnicze określenia funkcji wg Malinowskiego: 1. – funkcja jako rola, jaką pełni dany element w całokształcie kultury; 2. funkcja zorientowana na cel, tzn. rozumiana jako sposób zaspokajania ludzkich potzreb; 3. funkcja jako całościowy wynik zorganizowanej działalności instytucji. W 1 i 2 przypadku funkcja oznacza współzależność pomiędzy elementami, w drugim – relację odpowiedniości pomiędzy wytworami i działaniami kulturowymi a potzrebami biologicznymi i społecznymi ludzi.

MALINOWSKI uważał, że antropologia jest nauką empiryczną opisującą i wyjaśniającą całości kulturowe a następnie formującą generalizację. Malinowski traktował kulturę jako system, każde wydzielone pole badawcze jest częścią wielkiego obszaru kultury.

Teoriotwórcza rola terenu – nawet najlepiej przygotowany badacz w terenie znajdzie się w obliczu zjawisk, których nie był sobie w stanie wcześniej przedstawić. Hipotezy powinien etnografowi posuwać sam teren. Podkreślał ściśły związek teorii i metody – założenia teaoretycznego modelu powinny być łatwe do przełozenia na język operacyjnych badań.

Traktował kulturę jako system. Każde pole badawcze jest częścią wielkiego obszaru kultury, w którym wszystkie pozostałe się zazębiają – zawsze jakiś aspekt trzeba badać w powiązaniu z innymi, nawet z pozoru oderwanymi. Kultura jest układem, w którym nie ma elementów zbędnych, wszystko czemuś służy; nic nie jest abstrakcyjne.

MALINOWSKI (1884-1942),:

Zewolucjonizował  technikę badania innej kultury –każde zjawisko kulturowe musi być badane w oparciu o jak najszersze przykłady ; poznawanie kultury musi być poznaniem jej wszystkich części składowych: szkielet plemienia – jak często i gdzie występuje dane zjawisko, kto jest liderem danej grupy – obserwacja obrzędów; jednak istnieje wiele zachowań, których nie można rozpoznać w czasie tego etapu – to imponderabilia życia codziennego stanowiące niejako „ciało i krew” tubylczej kultury – szczegóły życia codziennego, zwykły codzienny przenieg wydarzeń, nastroje związane z rodzinną praktyką życia codziennego; na koniec zostaje uchwycenie ducha badanej społeczności – zarejestrowanie tubylczych poglądów, reakcji uczuciowych i opinii, co wymaga wczucia się w „ducha” życia plemiennego. Dopiero po przejściu tych trzech etapów można spróbować uchwycić zjawisko kultury „od środka” – oczami jej uczestników.

Pojęcie instytucji w kulurze – to zorganizowany system czynności ludzkich, posiadających pewien stopień trwałości, powszechności i niezależności.

INSTYTUCJA – to jednostka składowa kultury

Praktycznie instytucja to grupa ludzi podejmujących wspólne działania. Cechy tej grupy to:

- personel – muszą być jej członkowie wraz z podziałem ról, obowiązków i przywilejów

- musi posiadać kartę (zasada naczelna tj. zespół wartości określających po co ludzie organizują grupę),

- musi posiadać określone normy (trzeba mieć określone umiejętności, legitymować się pewną postawą etyczną)

Te trzy powyższe elementy strukturalne instytucji składają się na tzw. kartę instytucji, czyli jej status (zbiór przepisów dotyczących działalnosci grupy)

- substrat materialny, czyli narzędzia i urządzenia, którymi członkowie instytucji się posługują – pomieszczenia, sprzęt, narzędzia oraz zyski wynikające ze wspólnej dizłalności grupy.

- musi być instytucją aktywną czyli ludzie muszą w niej działać;

- funkcję istytucji należy wyraźnie odróżniać od jej zamiarów i celów określonych w zasadzie naczelnej istytucji. Funkcja to całościowy wynik zorganizowanej działalnosci instytucji, który może obejmować cały szereg niezamierzonych i często nieuświadamianych skutków tej działalności

POKREWIEŃSTWO

Malinowski twierdził, że pokrewieństwo jest kluczem do zrozumienia jakiegokolwiek społeczeństwa plemiennego. Rozszerzając to możemy przyjąć, że do zrozumienia każdej zbiorowości ludzkiej. Niewiele jest zjawisk kulturowych uniwersalnych. Takim zjawiskiem na kuli ziemskiej jest rodzina, a zakaz kazirodztwa świadczy o randze, jaką trzeba nadać pokrewieństwu. Kazirodztwo jest zabronione w każdej kulturze.

RODZINA – jest podstawową i uniwersalną instytucją społeczną, z rodzina mamy do czynienia, kiedy 1 lub kilku mężczyzn żyje z jedną lub kilkoma kobietami, pozostając w stosunkach  seksualnych społecznie usankcjonowanych (uznawanych) mniej lub bardziej trwałych, z którymi związane są społecznie uznane prawa i obowiązki. Ze związków tych rodzi się potomstwo.

MAŁŻEŃSTWO – 1. akt sankcjonujący nawiązanie związku powinowactwa, rozpoczęcie etapu życia ro...