Gatunki wypowiedzi, akty mowy.doc

9

Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak,  Stylistyka - wykład

Gatunki wypowiedzi. Akty mowy

LITERATURA

·                     M. Bachtin, Problem gatunków mowy, w: Estetyka twórczości słownej, Warszaw 1986

·                     S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

·                     A. Wilkoń,  Spójność i struktura tekstu,r. IV.Tekst a gatunek, r. V. Typologia gatunków, Kraków 2002

·                     A. Wierzbicka, Genry mowy, w: T. Dobrzyńska, E. Janusz (red.), Tekst i zdanie, Wrocław 1983

·                     A. Wierzbicka, Akty i gatunki mowy w różnych językach i kulturach, kulturach, w: Język – umysł – kultura. Wybór pism pod. red. J. Bartmińskiego, Warszawa 1999

·                     E. Wolańska, Gatunek wypowiedzi, w: E. Bańkowska i in. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2003

·                     D. Zdunkiewicz, Akty mowy, w: , w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

Gatunek – kulturowo i historycznie ukształtowany, ujęty w społeczne konwencje sposób komunikowania się – wzorzec organizacji komunikatu.

Na wzorzec gatunkowy składają się  4 aspekty:

·         treściowy

·         kompozycyjny (składniki budowy, relacje między nimi)

·         stylistyczny

·         pragmatyczny (nadawca i odbiorca – relacje między nimi, kontekst życiowy itd.)

Genologia – nauka pomocnicza takich dyscyplin wiedzy, jak teoria literatury, językoznawstwo, prasoznawstwo, teatrologia, filmologia, muzykologia. Bada gatunki zarówno w aspekcie historycznym (ewolucja gatunków, klasyfikacja i opis gatunków istniejących w danej epoce), jak i strukturalnym (ogólna typologia komunikatów). Typologiczne opisy lingwistyczne mają współcześnie  zarówno charakter badań synchronicznych, jak i  diachronicznych.

I. Historia genologii

·                      Badania Platona  (Państwo,III) i Arystotelesa (Poetyka) nad formami wypowiedzi

·                      Rozważania o gatunkach literackich - w traktatach poetyki w okresie renesansu  (Scaliger), baroku (Sarbiewski), klasycyzmu (Boileau). W tekstach tych opisy poszczególnych gatunków łączyły się  ze wskazaniami normatywnymi

·                      Narodziny i rozwój śr. mas. przekazu – prasy (od Xviii.), filmu (od XIX w.) oraz radia i telewizji (od XX  w.) –poszerzenie pola zainteresowań genologii. Przedmiot badań - charakterystyczne dla współczesnych mediów formy komunikatów, takie jak wywiad, recenzja, słuchowisko, talk show, telenowela itd.

II. Ujęcie M. Bachtina – nowe drogi genologii

(Problem gatunków mowy. Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych, w: Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, oryg. 1979):

·               Ludzkie działania językowe są w znacznym stopniu zrytualizowane - tworząc teksty,  posługujemy się względnie ustabilizowanymi  wzorcami ich konstruowania – gatunkami - konwencjonalnymi formami, w które odlewamy słowa w zależności od sytuacji komunikacyjnej i zakładanego celu wypowiedzi.

·               Nie ma tekstów bezgatunkowych. Są one zawsze  wyznaczone przez granice wzorca wypowiedzi danego typu, utrwalonego społecznie i usankcjonowanego tradycją schematu kompozycyjnego i stylistycznego, według którego ludzie zwykle budują wypowiedzi danego rodzaju, mając na względzie odrębne cele komunikacyjne.

·               Dysponujemy repertuarem gatunków mowy (ustnych i pisemnych) – choć teoretycznie możemy nawet nie wiedzieć o ich istnieniu – dane są nam tak, jak język, którego używamy bez trudności przed teoretycznym opanowaniem gramatyki.

·               Bachtin  odróżnił pojęcia:  gatunki pierwotne i wtórne.

Gatunki pierwotne (proste) – odpowiadające przede wszystkim różnym typom aktów mówionych, np. pytanie, prośba, odpowiedź, życzenie. ; podstawy przetworzenia

Gatunki wtórne ( złożone)- skonwencjonalizowane zespoły aktów mowy, np. list, artykuł, powieść, podanie. Są wynikiem przetworzenia  gatunków pierwotnych

III. Genologia językoznawcza 

·               Teoria gatunków  w XX-wiecznej humanistyce -  wyrasta z tradycji strukturalistycznej, ujmującej  zjawiska języka i kultury w kategoriach modelowych, koncentrowanie się na cechach powtarzalnych, systemowych; to, co indywidualne, traktowane  jako reprezentacja  klasy, modelu, konwencji.

·               Dziś - wykorzystywane  jako narzędzie opisu - pojęcia z zakresu lingwistyki kognitywnej z fundamentalnymi  dla niej pojęciami takimi, jak: kategoria, prototyp, centrum, peryferia.

Model kategoryzacji logicznej (Arystoteles)

• kategorie tworzą obiekty posiadające cechy konieczne i wystarczające – cechy te występują we wszystkich elementach kategorii
• granice między kategoriami – ostre
• równy status wszystkich egzemplarzy
• zasada wyłączonego środka (cecha należy do definicji albo nie)

Model kategoryzacji naturalnej (kognitywizm)

• istnienie kategorii zdeterminowane wiązką  cech charakterystycznych dla typowego reprezentanta – prototyp
• lepsi i gorsi reprezentanci kategorii (centrum i peryferie kategorii)
• kategorie bez centrum –zakres wyznaczony relacją podobieństwa rodzinnego (Wittgenstein)
• przynależność do kategorii - stopniowalna
• granice nieostre, rozciągliwe

·               W pracach kognitywistycznej orientacji badawczej - gatunek -kategoria abstrakcyjna, której nie można  wyczerpująco zdefiniować  za pomocą  cech koniecznych i wystarczających. Gatunek ujawnia się  na zasadzie podobieństwa rodzinnego (pojęcie wprowadzone  przez filozofa i logika  Ludwiga Wittgensteina) w konkretnych realizacjach tekstu.

Założenia współczesnej genologii

·               Nie wszystkie  właściwości gatunku muszą się pojawiać  we wszystkich  egzemplarzach reprezentujących ten gatunek.

·               W określonej aktualizacji powinna się pojawiać  swoista wiązka cech prototypowych (wzorcowych) dla danego gatunku.

·               Im więcej takich cech zawiera dany tekst, tym bardziej zbliża się on do  prototypu i tym bardziej centralną pozycję zajmuje wśród innych tekstów danego gatunku. 

·               Gatunki są rozpatrywane  przez odniesienie do Wittgensteinowskiej  idei podobieństwa rodzinnego, dlatego - analizowane jako struktury o granicach  nieostrych, otwartych, rozciągliwych.

·               W duchu filozofii kognitywistycznej  przynależność tekstu  do gatunku jest opisywana jako stopniowalna – dany tekst  jest przedstawicielem gatunku bardziej  lub mniej  typowym. Egzemplarze odbiegające od egzemplarza prototypowego klasyfikowane są jako peryferyjne. Jeśli w odczuciu odbiorcy dany tekst ma cechy typowe, to staje się  on tekstem centralnym – prototypowym przedstawicielem danej kategorii gatunkowej. Niektóre teksty mogą znajdować się  na peryferiach nie tylko jednego gatunku, lecz także innego. Mogą łączyć cechy różnych gatunków.

Polska genologia

·               językoznawcza - A. Wierzbicka,  S. Gajda,  T., A. Rejter, A. Wilkoń,  A. Furdal , U. Żydek-Bednarczuk i in.

·               literacka - A. Dobrzyńska, H. Markiewicz,  B.Witosz, A Duszak, S. Balbus

IV. Status gatunkowy  elementarnych jednostek komunikacyjnych (pytania, prośby, powitania, obietnicy)

IVa. Teoria aktów  mowy  (Austin  i Searle w latach  60. – 80. XX w.)

Akt mowy - użycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji z określoną intencją mówiącego

a) stwierdzenia (konstatacje) - wyróżniające się tym, że można je poddać kwalifikacji prawdziwościowej, tzn. powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe (np. Świeci słońce, Zakwitły bzy, Tomek  ma psa);

b) akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości (np. Sąd uznaje oskarżonego winnym i skazuje go na karę pozbawienia wolności na lat 10.; Otwieram  posiedzenie Sejmu, Chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha św. itp.)

Aspekty aktu mowy

·         lokucyjny- odnoszący się do samego procesu tworzenia na mocy kodu językowego wyrażenia o treści wynikającej  z systemu języka (bez uwzględniania sytuacji, okoliczności powstania wypowiedzi)

·         illokucyjny- związany jest z treścią naddaną, intencją zamierzoną przez mówiącego (np. pytanie: Czy musisz tak głośno słuchać muzyki? może być intencjonalnie wymówką); jego wartość mierzona jest  nie w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności (fortunności, szczęśliwości) aktu mowy

·         perlokucyjny- związany z ubocznymi, wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego (np. znieważenie, obraza, gniew, zadowolenie, rozbawienie oraz wszelkie inne stany mentalne i emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy)

Rodzaje aktów mowy

1. Ze względu na stopień jawności  intencji

·         akty mowy bezpośrednie

·         akty mowy  pośrednie

2.   Ze względu na rodzaj intencji:

·         asercje, czyli sądy  o stanach rzeczy (np. wątpienia, przysięgi)

·         dyrektywy- ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę (np. zakazy, rozkazy, pozwolenia, prośby)

·         komisywy - związane z podjęciem przez mówiącego jakiegoś zobowiązania wobec adresata do działania, odpowiedzialności (np. zobowiązania, obietnice)

·         ekspresywy - polegające na wyrażaniu stanów emocjonalnych, psychicznych (gratulacje, kondolencje)

·         deklaratywy - akty wywołujące pewne stany rzeczy w stosunkach społecznych  (np. odwołania, mianowania)

IVb. Teoria implikatur konwersacyjnych H.P.Grice’a

Implikatura konwersacyjna - pośredni akt mowy; intencja nadawcy nie jest w nim wyrażona wprost, w sposób konwencjonalny, lecz sugerowana; więc odczytywana przez odbiorcę nie na podstawie znajomości kodu językowego,  ale z wykorzystaniem szeroko rozumianego kontekstu językowego i pozajęzykowego – sytuacyjnego.

Zasada kooperacji: Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany.

Maksymy szczegółowe:

1. ILOŚCI: Uczyń swój udział tak informatywnym, jak jest to wymagane (z punktu widzenia aktualnych celów rozmowy); nie czyń  swego udziału bardziej informatywnym, niż to jest  wymagane.

2. JAKOŚCI: Staraj się  czynić swój udział t...