4. Periodyzacja dziejów języka polskiego. Tradycja periodyzacji. Kryteria podziału dziejów języka polskiego. Granice czasowe. Czynniki sprawcze rozwoju polszczyzny w poszczególnych epokach[1].
Antoni Kalina, Historia języka polskiego (1883)
- wytwarzanie się form pierwiastkowych: tworzenie się rdzeni, form jednozgłoskowych;
- epoka tworzenia form składowych (derywaty);
- epoka form skłaniających (formy fleksyjne);
Aleksander Brückner, Dzieje języka polskiego (1906)
· Doba przedhistoryczna 600 – 1000
(zmiany systemowe)
- wyodrębnienie się języka polskiego z prasłowiańskiego
- odrębne wyniki procesów fonetycznych
- odrębność słownictwa (chrześcijaństwo)
· I Doba historyczna 1100 – 1500
- podokres I
- glossy (język polski w postaci pisanej)
- specyficzne dla polszczyzny prawa rozwojowe
(pierwsze zapisane wyrazy polskie)
- podokres II
- długie teksty pisane (pieśni, modlitewniki, itp.)
- wpływy czeskie
· II Doba historyczna 1500 – 1763
(zerwanie więzi językowych – rozdwojenie, rozwarstwienie socjalne i regionalne, duże znaczenie łaciny, wpływy włoskie)
· III Doba najnowsza 1763 – 1906
(moda na język francuski, nowe wpływy niemieckie i rosyjskie, zubożenie językowe, wzrost wrażliwości językowej, początek badań nad językiem)
Jan Baudouine de Courtnay, Zarys historii języka polskiego (1922)
1. Epoka praarioeuropejska
2. Epoka przejścia do prasłowiańskiej epoki
3. Epoka prasłowiańska
4. Epoka przejścia do polskiej
5. Epoka polska
Stanisław Słoński, Historia języka polskiego w zarysie (1934)
· Czasy przedpiśmienne
- I okres do końca XI w.
- przegłos i inne procesy fonetyczne – rozwój sonantów, metateza, wokalizacja jerów
- II okres XII w. – XIII w.
- okres występowania zabytków; kontrakcja, wzdłużenie, zmiany w systemie spółgłoskowym i fleksji
· Czasy piśmienne
- XIV – XVI w. – teksty ciągłe, kształtuje się fleksja imienna i formy czasownikowe
- poł. XVI – poł. XVII w. – kształtuje się pisownia, początek języka literackiego
- poł. XVII – koniec XVIII w. – upadek polszczyzny, wzrost znaczenia języka francuskiego
- koniec XVIII w. – odrodzenie języka i literatury
Tadeusz Lehr-Splawiński, Język polski – pochodzenie, powstanie, rozwój (1947)
· Czasy przedpolskie
- doba rozwoju wspólnego – wspólnota praindoeuropejska i prasłowiańska
- krystalizacja odłamu lechickiego i południowego (w obrębie Słowian zachodnich)
· Czasy polskie
- doba staropolska (do końca XV w.)
- wiek złoty (XVI – poł. XVII)
- doba powolnego upadku (poł. XVII – poł. XVIII)
- doba odrodzenia języka literackiego (poł. XVIII – poł. XIX)
- doba najnowsza (do wystąpienia romantyków)
Stanisław Urbańczyk, Periodyzacja dziejów polskiego języka literackiego (1963)
Podziały ze względu na różne kryteria:
- Zmiany w systemie językowym
900 r. – początek rozwoju osobnego języka polskiego
1150 r. – ostateczne sformowanie się systemu spółgłoskowego
1500 r. – zatrata iloczasu, poddanie się składni wpływom łaciny humanistycznej
1750 r. – rozpoczęcie nowego porządkowania norm literackich
- Zasięg socjalny polskiego języka literackiego
Średniowiecze – język drugorzędny, pomocniczy duchowieństwa i administracji, język świeckiej wypowiedzi artystycznej
1520-1530 – powstanie drukarń, powstanie nowego odbiorcy – mieszczaństwa
Poł. XVII – zubożenie mieszczaństwa, propaganda na rzecz łaciny
Poł. XVIII – rozwój Warszawy, powstanie silnego i licznego mieszczaństwa, zmiana postawy szlachty (słabnie uwielbienie łaciny)
Poł. XIX – chłopi pomału stają się odbiorcami książki
- Rozwój stylów literackich
XV – rozwój stylów
Poł. XVI – zmiany artystyczne (pojawiają się nowe środki w obrębie stylów)
Poł. XVII – poł. XVIII – ubożenie środków i więdnięcie stylów
Od Poł. XVIII – rozpoczyna się na nowo organizacja środków i stylów artystycznych
- Język etniczny (język polski jako całość, łącznie z gwarami terytorialnymi i socjalnymi)
Początkowo istnieją dialekty terytorialne
X/XI – rozwija się dialekt kulturalny z zarysem pierwszych norm ponaddialektalnych
XIV – powstaje literatura
XV – powstają style językowe (wzbogacanie literatury)
XVI – osłabienie związku mowy szlachty z gwarami terytorialnymi, umocnienie związku z dialektem kulturalnym
XVII – zahamowanie procesów rozwojowych
XVIII – odbudowa języka; powstanie dialektów socjalnych
XIX – naruszenie spoistości dialektów ludowych
Od 1944 – szerzenie się wpływów języka literackiego
Periodyzacja wg Urbańczyka – podsumowanie:
Period I (doba staropolska) do roku 1520
- wytworzenie polszczyzny ponaddialektycznej i stworzenie bogatej literatury z zarysowującymi się stylami językowymi, ale literatury nieoryginalnej i wyraźnie drugorzędnej;
Period II (doba średniopolska) do poł. XVIII w.
- powołanie do życia bogatej literatury oryginalnej, w ocenie społeczeństwa równorzędnej twórczości w literaturze łacińskiej, a w poezji nawet nad tamtą górującej; rozgraniczenie warstw literackich i nieliterackich;
Period III (doba nowopolska) od poł. XVIII w.
- język polski staje się jedynym językiem literackim Polaków; poszerza się jego zakres funkcyjny, ustala nowy zakres norm, bogaci się słownictwo, składnia zdania staje się prostsza, ogólny styl wypowiedzi pisanej przybliża się do wypowiedzi mówionej.
Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego (1961)
Cezury okresów rozwojowych wyznacza się ze względu na przeobrażenia w gramatycznym i leksykalnym systemie języka oraz działanie napędowych sił funkcjonowania języka, jego czynnego i biernego uczestnictwa w życiu społeczeństwa. Cezury mają charakter strefowy – na pograniczu dwu rozdzielonych cezurą okresów jest stadium przejściowe i mieszane.
„Cezury głównych faz rozwojowych powinny być wypadkową wskaźników zarówno z tworzywa językowego, jak z funkcjonowania języka wysnutych”. Rozwój języka jest produktem historii społeczeństwa.
Epoka przedpiśmienna
Epoka piśmienna (od XII w. => 1136 Bulla Gnieźnieńska)
Doba staropolska (od ok. poł. XII w. do przełomowych dziesięcioleci XV i XVI w.)
Doba średniopolska (od pocz. XVI w. do ósmego dziesięciolecia XVIII w.)
- XV/XVI – obumarcie staropolskiego systemu fonologicznego oraz wielu archaicznych form fleksyjnych; odświeżenie się słownictwa; wzrost ambicji językowo-narodowych na tle przemian politycznych, społecznych, kulturowych; upowszechnienie się druku; rozwój zróżnicowanych gatunków piśmiennictwa;
- XVI w. (cztery dziesięciolecia) – charakter przejściowy okresu;
- XVII w. (lata 30.) – rozkwit renesansowy i wyczerpanie się jego żywotności;
- do końca XVIII w. – obniżenie się poziomu języka (zgubny wpływ sarmatyzmu);
- 1 poł. XVIII w. – zaniedbanie języka i zubożenie jego społeczno-kulturowych funkcji;
Doba nowopolska (od ósmego dziesięciolecia XVIII w. do roku 1939)
- porządkowanie systemu fonologicznego i fleksyjnego, doskonalenie składni, stabilizacja ortografii;
- przemiany reformatorskie oby Oświecenia w stosunkach gospodarczych i politycznych, w życiu kulturalnym, zwłaszcza w dziecinie oświaty i piśmiennictwa;
Okres stanisławowski
1795-1815
1815-1831
1831-1918
1918-1939
Powolna likwidacja rozdrobnienia dialektycznego, kształtowanie się znormalizowanego języka ogólnego narodowości.
II
V
(staropolszczyzna)
Kształtowanie się języka ogólnego tzn. ponaddzielnicowego i ponadklasowego języka narodowego.
(nowopolszczyzna)
Kształtowanie się języka narodowego opartego na odnowionej, doskonalonej i wzbogaconej podstawie gramatyczno-leksykalnej, na coraz poszerzających się ilościowo i socjalnie kręgach nosicieli, na coraz pełniejszym i wielostronniejszym zastosowaniu w różnych dziedzinach życia.
(polszczyzna współczesna)
Czynniki wg Klemensiewicza
· WEWNĄTRZJĘZYKOWE (rozwój systemu językowego)
· ZEWNĄTRZJĘZYKOWE (czynniki polityczne, kulturalne)
Epoka przedpiśmienna i doba staropolska
- organizacja państwowa tworząca zespoły ludzkie, które zaczynają dbać o język potrzebny do skutecznego porozumiewania się i funkcjonowania;
- chrystianizacja (nawiązanie łączności z innymi źródłami kulturalnymi; pojawiają się gotowe wzorce językowej i literackiej działalności; poszerzenie płaszczyzny użytkowości i funkcjonalności języka ogólnego o sferę administracyjną i religijną; „ujemny skutek” – pojawienie się groźnego współzawodnika – łaciny, która będzie zagrażała językowi polskiemu);
Doba średniopolska
- przeobrażenia mentalne, zmiany w procesach myślenia, które muszą mieć swoje odbicie w języku;
- rozwój działalności społeczno-politycznej (np. rozwój miast, a potem ich upadek); kościelno-wyznaniowej (reformacja i kontrreformacja), kulturalno-oświatowej (powstawanie szkół wyższych, rozwój idei humanistycznych, pisarskiej – język musiał nadążać za tymi wszystkimi bardzo dynamicznymi przemianami;
Doba nowopolska
- przede wszystkim oddziaływanie literatury i mediów.
[1] Kolorem szarym zaznaczono informacje mniej istotne – jest to jednak subiektywne zdanie autora opracowania.
Zulka20