Żeromski Stefan - Ludzie bezdomni.doc

STEFAN ŻEROMSKI, LUDZIE BEZDOMNI (BN) oprac. Irena Maciejewska

PRACA NAD POWIEŚCIĄ

Nad opowiadaniami pracował Żeromski wiele lat, a powieści powstawały szybko. Wykorzystywał materiał gromadzony latami. Ludzie bezdomni powstali w latach 1898-99. Autor miał zebrane z okresu pracy w Muzeum w Rapperswilu (1892-96) materiały do cyklu powieści o epoce napoleońskiej (Popioły).

Po skończeniu Syzyfowych prac (1897) podpisał z Bronisławem Natasonem kontrakt na nową powieść. W listopadzie 1898 r. pisał do Jana Lorentowicza o informacje na temat domu noclegowego Chateau Rouge w Paryżu (rozdz. Mrzonki). W lecie 1899 r. powieść już „na gwałt” przepisywał, by zawieźć ją do drukarni Anczyca w Krakowie.

Pisząc, cały czas pracował jako pomocnik bibliotekarza w Bibliotece Zamoyskich (1897-1903).

W Zakopanem pisał od sierpnia 1899 r. drugą część. Nie przerwał pracy nawet na wiadomość o urodzeniu się syna. Chciał go bardzo zobaczyć, w listach do żony pisał, że ta powieść to spowiedź, którą on kiedyś będzie czytał. W październiku napisał ostatnią stronę!

Książka wyszła z postdatą (1900) – żeby dłużej uchodziła za nowość. To stały zwyczaj ówczesny. Książka rozeszła się błyskawicznie!

MATERIAŁY DO „LUDZI BEZDOMNYCH”

Od Jana Lorentowicza chciał się dowiedzieć, ile Chateau Rouge ma pokoi, ile ludzi się tam mieści, kto to utrzymuje, ile się płaci, do której godziny wolno tam leżeć i jacy ludzie tam nocują. I jeszcze – na jakiej ulicy się mieści.

W 1899 r. był w Dąbrowie Górniczej, by zobaczyć życie Zagłębia – opisy pracy w stalowni i kopalni, opis narzędzi, prac, warunków, technologicznego procesu produkcji.

Cisy wzorowane są na rzeczywistym Nałęczowie – krajobraz, topografia, zakład leczniczy. Nałęczów poznał Żeromski jako guwerner u Michała Górskiego, tu spotkał swą przyszłą żonę – Oktawię z Radziwiłów Rodkiewiczową, której rodzina była związana z zakładem. Planował założenie muzeum w Nałęczowie, zbierał materiały do „albumu nałęczowskiego”.

Pierwowzorem Joasi była jego żona (Oktawia to też pierwowzór Madzi z Emancypantek Prusa). Dr Judym to dr Zieliński, Korzecki – Edward Abramowski, cisowscy starcy – ludzie z zarządu muzeum w Rapperswilu i Nałęczowa.

Opisy są bardzo dokładne – drewniana kostka na Polach Elizejskich, sposób prezentowania gazet, opis umiejscowienia Wenus w Luwrze, opisy Cisów.

Postaci, konflikty i zdarzenia uległy pod piórem pisarza przekształceniom i wzbogaceniom, były po prostu inspiracją. Np. Joasia i Madzia (od Prusa) mają wspólną jedynie wrażliwość, uczuciowość, samodzielność intelektualną; poza tym bardzo się różnią – choć mają ten sam pierwowzór (choć np. scena oświadczyn jest autentyczna). Postacie powstawały dzięki materiałom obserwacyjnym i własnym przemyśleniom i doświadczeniom pisarza (gł. warszawskie i rapperswilowskie).

Z ruchem socjalistycznym spotkał się już w Rapperswilu. Czerwoni działali też w Warszawie, do której wrócił. Brał udział w konspiracyjnych wieczorkach PPSu. W mieszkaniu Żeromskich ukrywali się np. Stanisłąw Wojciechowski (późniejszy prezydent Polski) i Józef Piłsudski. Odbyło się u nich zebranie w związku z odsłonięciem pomnika Mickiwiecza (1898) – ustalono, że przyłączą się do pochodu robotników pod pomnik (masom zabroniono uczestnictwa w obchodach). Żeromski był potem aresztowany, zarekwirowano rękopisy, które z trudem udało się odzyskać.

KSIĄŻKA-CZYN

Obok Wesela, Ludzie bezdomni to największe wydarzenie literackie przełomu wieków. Powieść zestawiano z Ogniem i mieczem, Emancypantkami i Nad Niemnem! Autor sformułował w niej przeżycia i poszukiwania ówczesnych młodych.

Powieść zachwyciła wszystkich z wyjątkiem skrajnej prawicy. Nazywano go wieszczem narodowym i kontynuatorem wielkiego romantyzmu! (nieźle...)

·         doceniono krytykę stosunków sankcjonujących nędzę proletariatu

·         doceniono kreację nowego bohatera – Judyma (wrażliwego i niezwykle etycznego)

·         wskazywano na nowatorskie rozwiązania artystyczne i technikę nastrojowo-symboliczną

Najczęściej wypowiadali się działacze rewolucyjni i pisarze. I to głównie z perspektywy czasu.

·         PPSowcy widzieli w książce obraz swojego życia i Marzenia

·         młodych zachwycał opis świata konspiracji, każdy odłam socjalistyczny coś dla siebie znajdował, książka zagrzewała do walki

·         Adam Grzymała Siedlecki pisał, że książka była spowiedzią pokolenia

·         Boy doceniał odnowienie wallenrodyzmu, mówił, że rozstanie Judyna z Joasią sprowadziło romantyzm między codziennych ludzi

·         Maria Dąbrowska mówiła o Żeromskim jako o budzicielu ducha narodowego

·         Kazimiera Iłłakowiczówna pisała, że Żeromski wpływał na życiowe wybory, np. decyzje o poświęceniu się (wyruszyła na wojnę 1914 r. jako sanitariuszka przy armii rosyjskiej)

Oczywiście pojawiły się też ostre, brutalne potępienia powieści – przez krytykę konserwatywną.

„LUDZIE BEZDOMNI” JAKO POWIEŚĆ SPOŁECZNA

Akcja rozgrywa się współcześnie w Warszawie oraz w Cisach (wiejska polska) i Zagłębiu (Polska przemysłowo-robotnicza), na tle Paryża i Syberii (list od brata Joasi).

Głównym bohaterem jest młody, wrażliwy, wchodzący w życie inteligent. Na jego przykładzie widać najważniejsze sprawy epoki: życie robotników wielkoprzemysłowych i rolnych.

·         jak w Siłaczce, Doktorze Piotrze, Promieniu

·         inne postacie: Wiktor Judym, inż. Korzecki, Wacław Podborski (student-zesłaniec jak z Oziminy), Les-Leszczykowski (świat starych spraw powstańczych), Węglichowski i Krzywosąd (starzy w konfrontacji z młodymi)

·         dalekie tło: pani Niewadzka („z jakich to Judymów?”), Karbowski („złota młodzież” feudalno-kapitalistyczna), panna Wanda Orszeńska, pani Listwina i swawolny Dyzio, ciotka Pelagia, ulica Ciepła i Krochmalna, lekarze warszawscy

·         dwa światy: ziemiaństwo i burżuazja || klasa pracująca (robotnicy W-wy, Cisów, Zagłębia)

·         epizody: Żydzi, oficerowie, księża, dzieci

W pozytywizmie nowe klasy społeczne występowały jako przedmiot humanitarnych zabiegów klas wyższych (wyj. Placówka). Żeromski kompromitował takie postawy – Siłaczka umarła niewiele zdziaławszy, a dr Obarecki (Promień) zmienił się w filistra, pasożyta żyjącego z cudzej pracy.

Świat przedstawiony w „Ludziach bezdomnych”

Świat widziany jest oczyma dr. Judyma. Ostry kontrast społeczny:

·         piękno, wdzięk, bogactwo (Paryż, historyczna Warszawa – łazienki, historyczno-zabytkowe budowle w Cisach-Nałęczowie): parki, zabytki, kobiety, wdzięczne rozmowy à Judym myśli, że czyta romans z końca zeszłego wieku, pełen somantyzmu, gdzie widać życie godne zniszczenia, które wszakże posiada jakiś taki urok

·         świat klas panujących (ul. Ciepła i dzielnica, z której pochodzi bohater, podobna dzielnica Paryża, zatrute malarią Cisy robotnicze, Zagłębie): warunki życia i pracy, nędza i brzydota, nory, pieczary i jamy (jak ludzie pierwotni), skutki (choroby, zwyrodnienie, śmierć)

à opisy naturalistyczne i emocjonalna stylistyka nastrojowa: powtórzenia epitetów nacechowanych emocjonalnie (oczy krwawe, oczy, które śnią o śmierci), porównania (stare, zmęczone kobiety są jak Parki, boginie śmierci) – potęgują wrażenie brzydoty, oskarżenia, że tak żyją ludzie będący podstawą dobrobytu i oni też są piękni

à opisy wielkich zakładów przemysłowych: porównania do mocarzy z rzeźb starożytnych, dostrzega piękno robotników, czyny rytmiczne jak taniec, huk młotów jak śpiew, prace są celowe, harmonijne, doskonałe, metafory (praca nad żelazem to ujarzmianie węża, młot jak piorun, kute żelazo ryczy jak lew) – praca jako ujarzmianie sił przyrody

PIEWCA LUDZI PRACY

à obraz ambiwalentny: fascynacja siłą, celowością i harmonią pracy || emocjonalne oskarżenie warunków życia i pracy

Proletariat nie jest degradowany jako zły, brzydki i gorszy:

·         Judym mówi o swoim pochodzeniu jako o motłochu, ale w cudzysłowie, polemicznie wobec obiegowego rozumienia słowa

·         robotników chciał witać, pozdrowić, widział w nich ojca i matkę

Markiewicz mówi, że Judym chce walczyć za lud, ale bez niego, bo nie dostrzega jego aktywności (jak Czarowic w Róży). Aktywność jest tylko ewokowana aluzyjnie w zachowaniu Wiktora i tajemniczego „przemytnika-konspiratora”.

INTERPRETACJA TYTUŁU POWIEŚCI

1.      Ludzie, którzy nie mają domu.

·         lumpenproletariat Paryża i Warszawy, klasa robotnicza żyjąca w złych warunkach

·         inne utwory: Lalka, Ziemia obiecana, Kaśka Kariatyda Zapolskiej, Krety i Hutnik Gruszeckiego, Promień Żeromskiego

·         oskarżenie porządku społecznego

2.      Brak swojego miejsca w świecie, stabilizacji życiowej, spokoju, rodziny.

·         Judym, Joasia, Wiktor Judym, Korzecki, Les, Wacław, Panna L.

·         niezgoda na zastany świat – zbuntowani wyruszają w świat

·         Judym i Wiktor nie mają domu jak typowi proletariusze, zmuszeni dla chleba szukać pracy w innych miejscach; gdzie chleb, tam ojczyzna – hasło proletariatu

·         Wiktor opuszcza miasto w zły, zimowy poranek, ucieka, jest pewnie ścigany – tytuł rozdziału wzięty z wiersza Asnyka (Ta łza, co z oczu twoich spływa, dalej jest: jak ogień pali moją duszę: wiersz osobisty, ale i ogólny, treści patriotyczne), twardy robotnik z trudem rozstaje się z miastem-ojczyzną

·         Joanna opuściła dom ziemiański, bardzo uczuciowy jest jej powrót do niego i ponowne pożegnanie; opuszczenie domu oznaczało społeczną degradację; odwiedziny Joasi zamyka klamra: racjonalne myślenie o sensowności jej odejścia z szlacheckiego domu, a potem mistyczne zespolenie z ziemią-matką

·         Joasia odchodzi po raz drugi z własnego wyboru – widzi jak jej wujowie poniewierają chłopów i służbę, odpycha ją zaściankowość obyczaju i myślenia (vs. powrót do gniazda w Rodzinie Połanieckich Sienkiewicza)

3.      Bezdomność narodu, ludzi bez własnego państwa.

·         Marian Abramowicz przysłał Żeromskiemu fotografię siebie i swojej rodziny z Syberii z dopiskiem: Za „Bezdomnych” od bezdomnych podziękowanie i pozdrowienie

·         Wiktor Judym, Korzecki z tajemniczą przesyłką (Słowacki: Żem prawie nie znał rodzinnego domu, / Żem był jak pielgrzym, co się w drodze trudzi / Przy blaskach gromu), Lesa burza wyrzuciła z kraju, Wacław umiera z dala od kraju

4.      Bezdomność człowieka ogarniętego altruistyczną ideą.

·         Judym rezygnuje ze swego domu, bo widzi zło i chce z nim walczyć; dom-rodzinę zamienia na dom-ojczyznę i dom-społeczeństwo

5.      Absolutna obcość, niezakorzenienie w świecie, samotność w świecie – sens egzystencjalny.

·         dekadentyzm Korzeckiego

DR JUDYM ALBO LITERACKIE NARODZINY NOWEGO CZŁOWIEKA

Judym to nowy człowiek, pionier nowego ruchu moralnego – wg Andrzeja Struga. Krytycy eksponują jego wrażliwość na krzywdę i zdolność współczucia. Chmielowski stwierdził, że tacy ludzie albo pracują w szpitalach i na misjach, albo chcą reformować społeczeństwo.

·         niezgoda na zastany świat (Marks: filozofowie dotąd jedynie objaśniali świat, chodzi jednak o to, aby go zmienić)

Judym jest człowiekiem młodym, pełnym sił i energii. Szuka drogi życiowej.

·         jest proletariuszem z pochodzenia i z wyboru, należy do inteligentnego proletariatu

·         nie odrywa się od korzeni jak dr Chmielnicki, ale czuje, że musi pomagać rodzinie

Poszukiwania

Chce leczyć i zapobiegać chorobom oraz podnosić poziom higieny. Nie chce działać w pojedynkę, chce przekonać innych lekarzy: ukazuje nędzę klasy robotniczej, wykłada pozytywistyczną misję lekarza, przedstawia realny plan działania:

·         żądać od pracodawców zadbania o higienę

·         Zmówmy się między sobą, naradźmy, wydajmy uchwałę i walczmy – strajk wymuszający oświadczenia (dzięki strajkom 1905-07 można było stworzyć związki zawodowe)

·         dr Kalecki mówi, że to nie sprawa lekarzy, chce sprowadzić ją do problemu filantropii

·         działania Judyma zakończą się fiaskiem, rozdział nosi tytuł Mrzonki

·         Judym wyjechał do Cisów i zaczął działalność... filantropijną; do konfliktu dochodzi, gdy odzywają się znów działania rewolucyjne (zmuszenie dyrekcji do likwidacji malarycznych stawów) – Judym wrzuca do błota pana administratora J

·         bohater rozstaje się z Cisami, by próbować działać dalej, choć tu miał już możliwość jako takiej stabilizacji – jest wierny swojej idei (nie potępiał starców cisowskich, podziwiał ich, ale widział, że ich czas minął – to samo widzi też sam  Les)

·         decyduje się na dalsza walkę w Zagłebiu nie tylko pod wpływem tamtejszej nędzy, ale też Korzeckiego, który wolał śmierć niż życie, gdzie jest zgoda na nikczemność; uzasadnia wybór przed Joanną i samym sobą (spłaca „przeklęty” dług – nie jest święty), jest rozdarty (sosna), dokonuje wyboru tragicznego (każda racja zabija drugą)

Zbuntowany, niepokorny człowiek pojawia się tu na kilka lat przed rewolucją. Jest to człowiek przede wszystkim aktywny. Nie ma jedynie słusznej metody, nie działa z robotnikami – widać jego upór, energię i determinację. Niepowodzenia go wzmacniają.

To, co najważniejsze, czyli o systemie wartości bohaterów Żeromskiego

Dyskusja światopoglądowa toczy się w salonie dyrektora Kalinowicza między Korzeckim a młodym Kalinowiczem. Judym jest po stronie Korzeckiego.

·         Kalinowicz – student, syn dyrektora, nie przedstawiony w działaniu; nie zgadza się ze starymi (ideologia mieszczańska), jest rzecznikiem utylitaryzmu etycznego (Spencer – etyka pożytku społecznego)

·         Korzecki też głosi „człowieka społecznego”, ale ostateczną instancją dobra i zła jest dla niego jednostka ludzka, a nie abstrakcja społeczeństwa; przeciwstawia się amoralizmowi Nietzschego (jest więc przeciwko utylitaryzmowi i indywidualizmowi)

·         Korzecki prowadzi dyskusję na zasadzie dialogu sokratejskiego: zadaje pytania; odwołuje się do Sokratesa, Chrystusa i Mickiewicza

·         prawda Korzeckiego: Człowiek jest to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie wolno, Złe niewątpliwie jest tylko jedno: krzywda bliźniego, a granica krzywdy leży w sercu ludzkim – humanizm; człowiek miarą wartości; naturalna dobroć człowieka; zło dzieje się na skutek braku wolności człowieka (granicą wolności człowieka jest drugi człowiek); boskość w człowieku (sokratejski Dajmonion)

·         nakaz moralny: Czcij człowieka... – oto nauka, cytat z Ewangelii: Po tym poznają, żeście uczniami moimi, jeśli się wzajem miłować będziecie

·         w utworze brak metafizyki i religii, występuje tylko zjednoczenie z wielką naturą, z ziemią lub sokratejska prawda wewnętrzna; odrzuca się kult cierpienia i ofiary

Wszystko dzieje się między ludźmi – kościół międzyludzki. Świat to zadanie, które człowiek musi podjąć. Postawa bohaterów to laicki, heroiczny humanizm – człowiek z „czymś boskim” w sobie.

Postawa potwierdza się w działaniach, gł. Judyma – skierowanych do ludzi, mających na uwadze ich dobro, zwłaszcza ludzi krzywdzonych.

Źródła postawy światopoglądowej „Ludzi bezdomnych”

Żeromski zawsze doceniał rolę tradycji – osiągnięcia materialno-cywilizacyjne i duchowe.

Nie ma tu sprawy polskiej, a jedynie kwestie społeczne i egzystencjalne. Nie ma tylko problemu socjalistycznej walki klas, tylko nakaz braterstwa i miłości.

Socjaliści (Strug, Abramowski) pisali o socjalizmie jako o ruchu moralnym. Nawiązywali do Mickiewicza i jego rewolucji moralnej, która ma zmienić postać świata.

Żeromski odwołał się do źródeł – Mickiewicza i Lelewela (z Tow. Demokratycznego Polskiego). Powieść powstała zresztą w 100-lecie urodzin wieszcza (1898). O Mickiewiczu (jako autorze Ksiąg narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego) i Słowackim mówi się w czasie dyskusji – Korzecki patrzy na burzę i żałuje pielgrzymów, którzy muszą się trudzić przy blaskach gr...