Tazbir Janusz - Polska XVII wieku.pdf - POLSKA do 1918 - crassial

"KONFRONTACJE HISTORYCZNE"

PRACE

INSTYTUTU HISTORII

POLSKIEj AKADEMII NAUK

POLSKA

XVII WIEKU

Państwo społeczeństwo

kultura

pod redakcJą

JANUSZA TAZBIRA

pod redakcją

BOGUSŁAwA LEsNODORSgIEGO

WIEDZA POwSZECHNA WArSZAWA 1969 wyd.I.

PRZEDmOwA

Tom ten stanowi kolejną pozycję serii "Kon-

frontacje Historyczne"; celem jej jest przedsta-

wienie Polski XVII wieku na tle porównaw-

czym. Chodzi więc zarówno o zestawienie w świe-

tle najnowszyh studiów i dyskusji sprzecz-

nych nieraz opinii badawczych na temat róŜnych

wydarzeń, jak i o porównanie tych spraw i wyda-

rzeń ze sobą, o konfrontowanie z innymi krajami,

ukazywanie w czym Rzeczpospolita XVII wieku

im dorównywała, a nawet w niektórych dziedzi-

nach je prześcigała, w czym zaś róŜniła się od nich

na niekorzyść. Tu zresztą nasuwa się dość waŜki

problem badawczy, mianowicie z kim moŜna Pol-

skę porównywać. Z najbardziej rozwiniętymi kra-

jami Zachodniej Europy, czy teŜ z jej najbliŜszymi

sąsiadami. wydaje się, Ŝe przy omawianiu zagad.

nień polityczno-społecznych i ustrojowych bardziej

celowe jest konfrontowanie Polski z Prusami, Au-

strią i Rosją, podczas gdy w zakresie kultury umy-

słowej i artystycznej, bądź ideologii wyznaniowej,

moŜna zestawiać nasze Ŝycie kulturalne z francu-

skim, włoskim lub angielskim. Tą teŜ drogą poszli

autorzy naszego tomu.

PRZEDMOWA

Parokrotnie spotykamy w poszczególnych szki-

cach rozwaŜania na temat, co stanowiło w polskim

rozwoju historycznym ów niepowtarzalny, rodzimy

czynnik, co zaś było echem obcych wpływów. Na-

suwa się porównanie kultury europejskiej do rzeki

posiadającej liczne dopływy na obszarze róŜnych

krajów, przebiegające zaleŜnie od miejscowego

ukształtowania terenu. Trafnie pisze o tym w swym

szkicu Władysław Tomkiewicz: "Pamiętać bowiem

naleŜy, iŜ mimo całej swej specyficzności sarmatyzm

był jednak odroślą barokowego drzewa, którego

korzeniami się karmił, a którego konary rozpoście-

rały się nad całą niemal Europą w ciągu półtora

stulecia."

śaden z tych terminów nie figuruje jednak na

okładce naszego tomu. Do pojęć baroku i sarma-

tyzmu sięgają tylko autorzy piszący o zagadnie-

niach kultury artystycznej, literatury czy religii.

Dla pozostałych bowiem terminy te okazały się nie

tyle obce, ile nieprzydatne. Zresztą równieŜ autorzy

zajmujący się problemami ideologii nie zawsze są

zgodni w ocenie pewnych zjawisk. Dla Stanisława

Cynarskiego sarmatyzm jest więc przede wszyst-

kim wyrazem wstecznej ideologii szlachty w dobie

baroku; na związany z nim ściśle problem stylu

Ŝycia w tej epoce autor zwraca mniejszą uwagę.

Natomiast dla autora szkicu o kulturze artystycz-

nej sarmatyzm był przejawem jej oryginalnego

kształtu. O ile jednak Cynarski widzi triumf tego

zjawiska w mentalności szlacheckiej juŜ w pierw-

szej połowie XVII wieku, Tomkiewicz wpływy sar-

matyzmu w sztukach plastycznych dostrzega do-

piero w drugiej połowie tego stulecia. Obu autorów

łączy przekonanie, iŜ mianem sarmatyzmu moŜemy

określać zarówno mentalność szerokich rzesz szla-

checkich w dobie baroku, jak i styl ich Ŝycia oraz

upodobania, wyraŜające się między innymi we

PRZEDMOWA

wspólnocie gustów artystycznych. Barok z kolei

potraktowano jako pewną epokę w przemianach

kultury europejskiej, która rozpoczyna się w Pol-

sce po roku 1580, kończy zaś gdzieś w połowie

XVIII stulecia. Sarmatyzm stanowiłby więc w tym

kontekście swoistą odmianę europejskiego baroku

na gruncie polskim, określaną przez węgierskiego

badacza Andre Angyala mianem słowiańskiego ba-

roku.

Przekonanie, iŜ zasadnicze przemiany procesu

historycznego nie pokrywają się z cezurą chro-

nologiczną lat 1600-1700 podzielają zresztą wszy-

scy autorzy szkiców zawartych w niniejszym tomie.

Jeśli więc piszą o Polsce XVII wieku, to pojęcie

stulecia naleŜy traktować dość umownie. Podobnie

bowiem jak wiek XIX, według zgodnej opinii hi-

storiografii, zawiera się w gruncie rzeczy w grani-

cach lat 1815-1914, tak i przemiany polityczne,

gospodarcze, kulturalne lub wyznaniowe XVII stu-

lecia zaczęły się daleko wcześniej, co najmniej

u schyłku poprzedniego wieku. Stąd teŜ większość

autorów przy omawianiu zagadnień zarówno li-

teratury, jak ekonomiki czy ustroju cofa się do po-

czątków panowania Zygmunta III Wazy lub nawet

schyłku rządów Stefana Batorego.

JuŜ wówczas bowiem rozpoczął się w Polsce

"wiek XVII"; dlatego teŜ figuruje on na okładce

naszego tomu. śadna inna nazwa nie okazała się

w pełni adekwatna do nowych, jakościowo odmien-

nych treści historycznych, jakie ten okres niósł ze

sobą. Przyjęta przez nas periodyzacja opiera się

poniekąd na szerszym i bardziej niŜ dotąd bez-

stronnym, wolnym od tradycyjnych uprzedzeń

spojrzeniu na to stulecie. Wielu badaczy w ostat-

nich latach wątpiło w celowość wyodrębnie-

nia XVII wieku; odrodzenie miało sięgać nie-

mal do okresu najazdu szwedzkiego. Po nim zaś

PRZEDMOWA

rozpoczynał się jakoby od razu okres upadku, się-

gający mniej więcej do połowy XVIII stulecia. Lata

tak zwanego "potopu" stanowią istotnie pewną

cezurę wewnętrzną, dzielącą Polskę "srebrnego

wieku", potęŜną, zasobną i szanowaną, od państwa,

które staje się stopniowo przedmiotem polityki eu-

ropejskiej. Nie jest to jednak cezura aŜ tak przeło-

mowa, aby w imię jej naleŜało zakwestionować po-

jęcie wieku XVII jako pewnej jednorodnej całości,

odmiennej pod względem jakościowym od okresu

renesansu.

Naszego XVII wieku nie sposób było równieŜ

nazwać przez analogię z Polską pierwszych Pia-

stów Rzecząpospolitą Wazów, skoro zakres rozwa-

Ŝań autorów nie tylko obejmuje panowanie Mi-

chała Korybuta Wiśniowieckiego oraz Jana III

Sobieskiego, ale sięga niekiedy czasów saskich.

Z kolei nazwa Polska doby baroku nie wyczerpała-

by całości omawianych przez nas problemów; cóŜ

bowiem znaczy to pojęcie w dziedzinie organizacji

wojskowej, struktury sejmów, rozwoju eksportu

zboŜa. Z drugiej zaś strony barok, a zwłaszcza jego

specyficznie polska odmiana w postaci sarmatyzmu,

trwał daleko dłuŜej niŜ sam wiek XVII najbardziej

nawet umownie pojęty. TakŜe i nazwanie tego

okresu epoką kontrreformacji sugerowałoby zacie-

śnienie kręgu rozwaŜań do problematyki wyzna-

niowej.

Z faktu, iŜ wiek XVII stanowił dość jednorod-

ną całość, zdaje sobie dobrze sprawę dziejopisar-

stwo wielu krajów, Ŝe wymienimy przykładowo

Francję, gdzie od kilkunastu lat wychodzi specjal-

ne pismo naukowe, poświęcone temu stuleciu. Tru-

dno jednak o jednoznaczny bilans tych czasów.

Wypada on - mimo wszystko - dość dodatnio dla

literatury i sztuki. Zdecydowanie ujemnie w dzie-

dzinie polityki zagranicznej i ustroju wewnętrzne-

PRZEDMOWA

go, na co z naciskiem zwracają uwagę Henryk

Olszewski i Zbigniew Wójcik. RównieŜ jednak

wśród autorów, którzy godzą się na ów bilans

ujemny, występują róŜnice w dostrzeganiu przy-

czyn takiego stanu rzeczy. Jedni przypisują go

przede wszystkim niekorzystnemu układoWi czyn-

ników wewnętrznych, inni raczej winie samych

Polaków. TakŜe więc i w prezentowanym tomie

znalazł swój wyraz odwieczny konflikt pesymisty-

cznego i optymistycznego nurtu w naszej historio-

.grafii. Zapoczątkowała go w XIX wieku wielka

dyskusja na temat genezy rozbiorów; ich cień pada

równieŜ na nasze szkice, szczególnie te, które oma-

wiają problem struktury społecznej czy politycz-

nej oraz - pogłębiających się na niekorzyść Pol-

ski - róŜnic w porównaniu z innymi krajami.

Przedstawiając w syntetycznym skrócie dzieje

naszego stosunku do Zachodniej Europy moŜna

stwierdzić, Ŝe przez pierwszych pięćset lat istnienia

państwa polskiego róŜnice dzielące Polskę od Fran-

cji, Anglii czy Włoch ulegały stopniowemu zmniej-

szeniu. Wieki XV i XVI, a więc jesień polskiego

średniowiecza i rozkwit odrodzenia, stanowiły

okres, w którym dysproporcje te były chyba naj-

mniejsze i najmniej istotne. Wiek XVII odwraca

z powrotem stosunek ten na naszą niekorzyść.

Większość krajów Europy zachodniej znalazła

się vówczas na wiraŜu dziejowym. Ich roz-

wój, dokonywający się między innymi kosz-

tem słabiej rozwiniętych krajów Europy wscho-

dniej oraz nowo odkrytych ziem Ameryki i Azji,

poszedł wtedy olbrzymimi krokami naprzód, gdy

tymczasem na losy naszego kraju zaczęły od-

działywać ujemnie wojny, kryzys gospodarczy

i anarchia polityczna. Wydaje się przy tym, Ŝe o ile

Anglia, Francja czy Niderlandy prześcigały nas

wówczas na polu gospodarki i kultury, to najbliŜsi

PRZEDMOWA

sąsiedzi Polski zaczęli górować nad nią przede

wszystkim sprawnym aparatem państwowym, któ-

rego niedowład w XVIII wieku miał się tak bardzo

dać Rzeczypospolitej we znaki. Kultura polska

XVII wieku oddziaływała natomiast na Wschód

i Południe Europy, a poziom jej był daleko wyŜszy

od tego, co oglądano w sąsiednich Niemczech lub

Rosji. RównieŜ i wówczas wnieśliśmy swój wkład

do dorobku umysłowego całej Europy, Ŝe przypom-

nimy ariańskie postulaty racjonalistycznego pod-

chodzenia do spraw wiary oraz tolerancji wyzna-

niowej.

Nie literaturą więc, sztuką czy nawet nauką,

ale zasobnym skarbem, silną armią i sprawną ad-

ministracją górowali nad pozbawioną tego wszyst-

kiego Rzecząpospolitą jej najbliŜsi sąsiedzi. Syste-

matyczną i obliczoną na dłuŜszy dystans działal-

ność aparatu państwowego zastępowała w Polsce

improwizacja, wystarczała ona do wygrania bitwy

lub usunięcia najeźdźców z terytorium państwa, ale

okazywała się nieskuteczna na dalszą metę. Rów-

nieŜ te problemy omawiają nasze szkice. Nie wy-

czerpały one, oczywiście, całości zagadnień związa-

nych z wiekiem XVII, Ŝe wymienimy przykładowo

naukę w tym okresie, promieniowanie kultury pol-

skiej na zewnątrz lub opinie cudzoziemców o Rze-

Tazbir Janusz - Polska XVII wieku.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: