Bednarstwo oo5.pdf

BEDNARSTWO

W przeciwieństwie do kołodziejstwa bednarstwo od końca XIX wieku

a na niektórych terenach wcześniej traci swoje znaczenie. Ilość

wyrobów klepkowych niezbędnych dawniej w gospodarstwie wiejskim

uległa ograniczeniu w miarę zwiększania się stopnia zaopatrzenia

wsi w produkcję przemysłową. Naczynia klepkowe dawniej

znajdowały zastosowanie w wielu dziedzinach gospodarstwa

wiejskiego. Służyły one zarówno do przechowywania i

przygotowywania pokarmów, jak i do wykonywania szeregu czynności

domowych. Pewne formy naczyń uprzednio dłubane z jednego pnia

drzewa były następnie wykonywane z klepek. Należały do nich

dzieże do wyrabiania ciasta, tłuczki do masła. W końcu XIX wieku

zaczęto już powszechnie stosować w naczyniach klepkowych obręcze

żelazne na miejsce drewnianych. Ograniczenie rozwoju produkcji

bednarskiej wiązało się również ze sprawą surowca, który nie

mógł być taki różnorodny jak przy innych wyrobach i sprowadzał

się do drewna dębowego, sosnowego i topolowego.

Podobnie jak w kołodziejstwie tak i w bednarstwie

znajomość drewna i sposobów jego przygotowania stanowiła ważną

część wiedzy fachowej rzemieślnika. Na terenach obfitujących w

surowiec produkcja bednarska o tak bogatym asortymencie wyrobów

zachowała się dłużej, aż do okresu międzywojennego. Na innych

terenach ograniczała się do podstawowych, trudnych do

zastąpienia produkcją przemysłową wyrobów, jak dębowe beczki na

kapustę i na ogórki.

Znaczną konkurencję dla wiejskich wyrobów bednarskich

stanowiła produkcja warsztatów małomiasteczkowych. Szersze

możliwości zbytu pozwalały na unowocześnienie technik

produkcyjnych i doprowadzały w wielu przypadkach do powstawania

małych zmechanizowanych wytwórni, których masowe, tanie produkty

były dostarczane na rynek wiejski, wypierając wyroby miejscowych

rzemieślników. Zjawisko to szczególnie wyraźnie występuje w

okresie międzywojennym.

Drewno użyte na klepki beczkowe powinno być:

1) nieprzepuszczalne dla płynów i gazów,

2) zdrowe,

3) podatne na zginanie,

4) odpowiednio twarde,

5) prostosłoiste,

6) bez zapachu.

Najbardziej przydatnym surowcem drzewnym w bednarstwie jest

dębina. Ma ona szerokie zastosowanie, największe jednak przy

produkcji beczek przeznaczonych do konserwowania produktów

żywnościowych, solenia i kwaszenia. Dębina jest surowcem trwałym

i elastycznym, stąd też znajduje szczególne zastosowanie do

produkcji naczyń giętych. Charakteryzuje się ponadto dużą

odpornością na działanie płynów – nie przecieka.

Jeśli brak dębiny, można ją zastąpić buczyną. Odznacza się ona

również odpornością na działanie kwasów i cieczy. Nadaje się

szczególnie na wyrób beczek przeznaczonych do przechowywania

produktów mleczarskich. Ma również zastosowanie w produkcji

naczyń browarskich.

Drewno sosnowe nie nadaje się do wyrobu beczek. W odróżnieniu od

twardej dębiny i buczyny, sośnina jest surowcem miękkim, łatwo

przepuszczającym płyny. Drewno sosnowe ma zastosowanie przy

produkcji kierzynek (urządzeń do wyrobu masła), wanien i wiader.

Z drzew miękkich używa się ponadto świerka, przeważnie w

zastosowaniu do wyrobu beczek przeznaczonych do solenia śledzi.

Z mniej popularnych w bednarstwie gatunków drzew wymienić

należy: osikę i olchę na beczki do przechowywania masła i

spirytusu; modrzew do produkcji kadzi octowych; jawor używany do

wyrobu solniczek, szkpoków i kwart do czerpania wody.

NARZĘDZIA

Warsztat bednarza wiejskiego znajdował się zwykle w

obrębie zabudowań zagrody. Do zespołu urządzeń warsztatowych w

bednarstwie należą: stoły – warsztaty, ławy bednarskie, kowadła,

kozły drewniane i urządzenia do ściągania beczek.

Urządzenia zwane warsztatem przypomina swym wyglądem

duży prostokątny stół o ciężkiej drewnianej płycie i bocznej

obudowie, na którą składają się szuflady i półeczki służące do

przechowywania narzędzi. W warsztacie osadzone są dwie ruchome

śruby, za pomocą których umocowuje się przedmiot wymagający

obróbki.

Bardziej typowym urządzeniem bednarskim jest ława bednarska,

służąca głównie do strugania klepek i obrabiania den. Ruchome

ramię ławy zaopatrzone jest w górnym swym końcu w głowicę, w

dolnym natomiast – w poziomy pedał. Posługujący się tym

urządzeniem bednarz umieszcza jeden koniec klepki pod głowicą, a

następnie, naciskając nogą pedał, przesuwa ruchome ramię na

tyle, by dostatecznie umocować spoczywającą pod głowicą klepkę.

Oparłszy drugi koniec klepki o drewnianą podkładkę, spoczywającą

na piersi, bednarz przystępuje do strugania. Powszechnie

urządzenie to nosi nazwę kobylicy lub kobyłk, jedynie młodsi

bednarze oznaczają je niekiedy mianem ławy bednarskiej. Na samą

głowicę mówi się niekiedy głowa, a na pedał – deptasz. Drewnianą

podkładkę określa się czasem nazwą pierśnica.

Dużą rolę w wyposażeniu warsztatu bednarskiego spełnia

urządzenie służące do ściągania beczek. Składa się ono z deski,

na której jednym końcu umieszczona jest konstrukcja obrotowa w

postaci śruby lub kołowrotu. Istotnym elementem urządzenia do

ściągania beczek jest stalowa lina, zaczepiona w jednym końcu

deski o żelazny hak i połączona w drugim końcu z konstrukcją

obrotową. Bednarz posługuje się urządzeniem w ten sposób, że

zakłada na beczkę pętlę utworzoną ze stalowej liny, po czym

obraca kołowrót, powodując zaciskanie się pętli liny, a tym

samym uściślanie klepek naczynia. Nazwy na oznaczenie tego

urządzenia są dość zróżnicowane. Najczęściej spotykane

określenie to „śruba do ściągania beczek” lub „kołowrót do

ściągania beczek”. Spotkać również można nazwy: ściągarka,

krępownica , winda, brecug.

W skład urządzeń warsztatu bednarskiego wchodzą również kowadła,

które charakteryzowały się tym, że miały niezwykle małą

powierzchnię kowalną i były osadzone w drewnianym klocu. Typowe

bednarskie kowadła znane były dawniej pod nazwą szparogów.

Nieodzownym urządzeniem każdego warsztatu bednarskiego jest

drewniany kozioł, służący do umocowania przeznaczonych do cięcia

pni drzewnych. W powiecie konińskim zanotowano ponadto

określenie śragan.

Do typowych narzędzi bednarskich należą przede wszystkim strugi

długie i półokrągłe, przyrządy do naciągania i nabijania

obręczy, wątorniki, świdry łyżkowe i spinacze.

Strug długi wyglądem swoim przypomina strug stolarski,

charakteryzuje się znaczną długością, uzależnioną od wielkości

obrabianych klepek. Narzędzie to służy do obrabiania krawędzi

bocznych klapki celem nadania im odpowiedniego skosu. Aby

krawędziom nadać odpowiedni kształt, należy dopasować je do

drewnianej miary, zwanej również modelem.

Przed przystąpieniem do pracy bednarz umocowuje strug,

przystawiając go najczęściej jednym końcem do warsztatu stołu i

wspierając drugi jego koniec na dwóch drążkach, tkwiących w

otworach wywierconych specjalnie do tego celu w spodniej

powierzchni narzędzia. Na tak umocowanym strugu bednarz obrabia

krawędzie boczne klepek w ten sposób, że pociera je o wystające

ostrze narzędzia tak długo, dopóki nie będą pasowały do

odpowiednio dobranej miary. Strug długi określany jest

najczęściej mianem fugownika lub fuganka. Czasem można spotkać

się z nazwą rubanek lub raubanek. Sama praca związana z tym

narzędziem nazywa się powszechnie fugowaniem. Na określenie

samej podpórki struga znana jest w powiecie konińskim nazwa

piesek.

Strug półokrągły posiada półkolisto zagięte ostrze i jest

opatrzony dwoma rękojeściami. Służy do wyrównywania wewnętrznej

powierzchni całkowicie złożonego już naczynia. Przeważnie

narzędzie to zwie się szobą. Poza popularną szobą do

wyrównywania wewnętrznej powierzchni naczynia służą również

innego typu strugi. Charakteryzują się one lekko wygiętym

ostrzem i tym, że są zaopatrzone tylko jedną rękojeścią.

Narzędzia te są przystosowane do posługiwania się nimi bądź

prawą, bądź lewą ręką.

Narzędzie do naciągania obręczy wykonane jest z prostokątnego,

wydłubanego wzdłużnie klocka, zaopatrzonego w rękojeść. W

wyżłobieniu umocowane jest na stalowym wałku haczykowato wygięte

ruchome ramię. Bednarz zakłada na obręcz wspomniane ramie

narzędzia, po czym, naciskając rękojeścią ku dołowi, naciąga

obręcz w ten sposób, aby nasunąć ją na naczynie. Narzędzie to

znane jest powszechnie pod nazwą cangi.

Narzędzie do nabijania obręczy kształtem swym przypomina młotek

lub klin. Wzdłuż jego stalowej części roboczej biegnie płytko

żłobiony rowek. Bednarz nabija obręcze na naczynie w ten sposób,

że trzymając lewą ręką drewniany uchwyt narzędzia, zaczepia je

rowkiem o obręcz, następnie prawą ręką pobija narzędzie zwykłym

młotkiem, powodując stopniowe przesuwanie się obręczy. Można

spotkać takie określenia tego narzędzia, jak trybel, trybulec,

potrybacz, zechamer oraz babka do obręczy.

Wątornik jest narzędziem służącym do żłobienia rowka dennego. W

drewnianej nieruchomej części narzędzia znajduje się otwór,

przez który przechodzi drewniany przesuwalny kołek z tkwiącym w

nim poziomo ząbkowanym ostrzem stalowym. Bednarz przykłada

ostrze narzędzia do tej części naczynia, w której ma wyżłobić

rowek denny, po czym przesuwa je ruchem kolistym dopóty, dopóki

nie uzyska odpowiedniej głębokości rowka. Najczęściej narzędzie

to określa się mianem wątornika, czasem spotkać można nazwę

spontownik, szpontownik.

Narzędziem typowo bednarskim jest również specjalny świder

używany do drążenia otworów zastępujących w naczyniach uchwyty.

Świder ten zaopatrzony jest dodatkowo w stalową łyżkę tkwiącą

pionowo w poziomym, przesuwalnym pręcie. Chcąc uzyskać

odpowiedniej wielkości otwór, należy zmniejszyć lub zwiększyć

wzajemny odstęp między łyżką a świdrem. Świder ten zwie się

ingartem.

Pewną pomocniczą rolę w bednarstwie spełniają drewniane lub

metalowe spinacze, którymi bednarz posługuje się przy składaniu

naczynia. Ustawia on klepki pionowo wokół wewnętrznej strony

obręczy i następnie spina prowizorycznie ich górne krawędzie z

obręczą z pomocą spinaczy. Operacja spinania klepek z obręczą

ułatwia bednarzowi pracę nad zestawieniem ściany naczynia.

Spinacze nazywa się przeważnie klubami.

Piła szerokotaśmowa jest narzędziem w kształcie szerokiego

stalowego pasa, którego spodnia krawędź opatrzona jest dużymi

zębami. Oba końce piły posiadają drewniane uchwyty. Piła

szerokotaśmowa służy do poprzecznego cięcia umocnionych na koźle

kloców drzewnych.

Siekiera służy bednarzowi do okorowywania pni drzewnych oraz do

łupania drewna na szczapy.

Topór różni się od siekiery tym, że ma szersze i bardziej

łukowato wycięte ostrze, przy czym w odróżnieniu od siekiery

jest ono jednostronne (wewnętrzna strona ostrza jest gładka,

zewnętrzna skośna). Topór zaopatrzony jest w krótką drewnianą

rękojeść. Służy do wyciosywania, „ciesania” szczap drewnianych

na klepki.

Nóż stalowy, kształtem przypominający tasak, służy bednarzowi do

rozłupywania drewna. Występuje powszechnie pod nazwą noża, w

powiecie konińskim znane jest ponadto określenie karmas.

Tłuk drewniany w kształcie maczugi służy do pobijania siekiery

tkwiącej w drewnie przeznaczonym do rozłupania. Pobijanie

tłukiem narzędzia tnącego drewno zapobiega możliwości przecięcia

słojów drzewnych. Tłuk drewniany występuje najczęściej pod nazwą

pały, pałki lub kałki.

Strug prosty i strug krzywy. Strug prosty jest narzędziem w

kształcie wąskiej taśmy stalowej z jednostronnym ostrzem. Oba

końce narzędzia zaopatrzone są w uchwyty. Strugiem tym wyrównuje

bednarz drewno przeznaczone na klepki deski denne. Strug krzywy

różni się od struga prostego jedynie tym, że jego ostrze jest

łukowato wygięte ku górze. Narzędzie to służy do strugania

wewnętrznej strony klepek przeznaczonych na naczynia beczkowate.

Najczęściej oba te typy narzędzi zwane są strugami, jedynie

sporadycznie określa się je jako ośniki.

Piłka stolarska składa się z drewnianej ramy, w której umocowana

jest wąska taśma stalowa, opatrzona jednostronnie drobnymi

zębami. Służy do przecinania desek na dna.

Cyrkiel jest przyrządem służącym do wykreślania dna. W

warsztacie bednarskim znajduje się zazwyczaj kilka cyrkli.

Różnią się one między sobą jedynie długością ramion i tym, że

jedne wykonane są z metalu, a drugie z drewna.

Przecinacz jest narzędziem stalowym mającym kształt sztabki,

której część robocza zakończona jest płaskim ostrzem. Służy do

przecinania długich taśm żelaznych przeznaczonych na obręcze.

Bednarz przykłada ostrze narzędzia do tego miejsca taśmy, które

ma ulec przecięciu, następnie pobija młotkiem górną płaszczyznę

narzędzia. Ostrze, wbijając się stopniowo w taśmę, przecina ją.

Narzędzie to zwie się powszechnie meslem lub marslem.

Dziurkacz – to narzędzie w kształcie ostro zakończonego pręta.

Wykonane jest ze stali i służy do wybijania otworów nitowych w

obręczach. Aby uzyskać otwory, należy przyłożyć ostry koniec

dziurkacza do obręczy i pobijać jego górną powierzchnię

młotkiem. Narzędzie to występuje powszechnie pod nazwą dornika.

Zdarza się, że bednarze obok narzędzi służących do wykonywania

naczyń klepkowych wymieniają narzędzie służące do dłubania

niecek lub szufli. Narzędzie to określa się przeważnie nazwą

cieślicy.

SUROWIEC I JEGO OBRÓBKA

Wstępnej obróbki dokonuje się na podwórzu lub w

przyległej szopie. Bednarz wraz z pomocnikiem przecinają

najpierw pień drzewny na kloce odpowiedniej długości. Następny

etap pracy polega na wzdłużnym przecinaniu siekierą kloców, z

których później przy użyciu noża lub topora, pobijanego

drewnianym tłukiem, łupie się szczapy. Z uzyskanych w ten sposób

szczap należy wyciosać toporem deszczułki w formie prostych

klepek. Czynność ta zwana jest powszechnie ciesaniem klepek. Tak

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: