HENRYK SIENKIEWICZ, WYBÓR NOWEL I OPOWIADAŃ (BN) oprac. Tadeusz Bujnicki
W OKRESIE DEBIUTU
Sienkiewicz urodził się 5 maja 1846 r. w Woli Okrzejskiej. W 1861 jego rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie nabyli kamienicę czynszową. Mieli jednak długi i już w gimnazjum Henryk musiał zarabiać korepetycjami.
Sienkiewicz czytał lektury przygodowe (Cooper, Defoe), ale też pisarzy XVII wieku, Homera, Szekspira, Juliana Ursyna Niemcewicza i romantyków.
Pozytywizm czerpał z:
§ obcych wzorów (August Comte, Herbert Spencer, John Stuart Mill)
§ polskiego oświecenia: działalność Stanisława Staszica i ekonoma Józefa Supińskiego (praca organiczna), koncepcja literackiego dydaktyzmu, uznanie dla racjonalizmu i empiryzmu
§ inteligencji lwowskiej (przedburzowcy) lat 50. i 60.
§ koncepcji „metody realnej” w literaturze lat 40.-60., np. Kraszewskiego, Korzeniowskiego, Bałuckiego, Jeża i in. (obywatelski model lit. tendencyjnej – wyostrzano tendencję i antyromantyczność)
Gdy zbuntowano się przeciw lit. tendencyjnej, nowela stała się zalążkiem nowej – realistycznej. Uważano je za wprawki i eksperymenty, bo ambicją była raczej powieść.
W wieku 19 lat Sienkiewicz napisał powieść Ofiara, ale zniszczył ją, bo części składowe były nieproporcjonalne do całości, a styl jednostajny.
W 1866 r. Sienkiewicz zdał na wydział prawa w Szkole Głównej. Potem przeszedł na medycynę, a następnie – filologię. Studiował do 1871 r. m.in. z Prusem, Świętochowskim, Dygasińskim, Chmielowskim. Pisali gł. w „Przeglądzie Tygodniowym”.
§ pierwsze teksty Henryka to recenzja teatralna w „Przeglądzie Tygodniowym” i rozprawki o Szarzyńskim i Miaskowskim w „Tygodniku Ilustrowanym” (wg metody Taine’a zwracał uwagę na historyczne i socjalne uwarunkowania twórczości obu poetów)
§ wg Świętochowskiego Henryk nie angażował się w spory ideowe i społeczne, ale za to śledził je uważnie
§ na kanwie stosunków studenckich powstała pierwsza opublikowana powieść Na marne – pisał ją w latach 1869-71, wydał w „Wieńcu” w 1872, a wydrukował w 1876 à tradycyjny wątek romantyczny wplótł w środowisko studenckie i tematykę pozytywistyczną; motywy nie są dobrze powiązane, za dużo komentarza narratora i dygresji
„W POZYTYWISTYCZNYM SŁONECZNIKU”
Właściwym debiutem (jeszcze przed Na marne) są Humoreski z teki Worszyłły (Nikt nie jest prorokiem między swymi i Dwie drogi) wydane nakładem „Przeklądu Tygodniowego”. Był to szczytowy okres publicystyki „młodych”, którzy postulowali:
§ utwory tendencyjne i pisane metodą realną, tj. o temacie ważkim i współczesnym
§ dzieło sztuki zbliżone do naukowego, pisane dla uczuć i dla intelektu (~ powieść)
§ cechy powieści tendencyjnej: aktualność problemy, antyfeudalizm, mieszczańska koncepcja postępu, reprezentatywność bohatera, czarno-białe przedstawienie, ideowy komentarz
§ tezowość uzasadniać ma konstrukcję losu postaci, chwyty kompozycyjne i stylowe
§ jednoznaczność założonej z góry tezy wymagała kompozycji zamkniętej
Mimo schematyzmu, tendencyjność doceniła walory intelektualne, zajęła się ważkimi sprawami.
W Humoreskach Sienkiewicz stworzył (obok Orzeszkowej) klasyczny typ tendencyjnego opowiadania, od razu w wersji z happy-endem i w wersji tragicznej.
§ broszurowość (publicystyczność) i przykładowość (ilustracyjność) nad literackością
§ schemat oparty na kontraście aprobata (nowe: Wilk i Iwaszkiewicz) – krytyka (stare, grupa)
§ tendencji są podporządkowane tradycyjne wątki erotyczne
§ motywy antyarystokratyczne w ujęciu demaskatorskim – środowisko konserwatywne to zespół jednostek uzależnionych od siebie, są schematyczni, o rysach uwypuklonych satyrycznie, często autocharakteryzują się bardzo szczerze
§ interpretacja różnych zakończeń: decydująca rola układu sił społecznych lub osobistych predyspozycji (przy czym Wilk jest bardziej realny ze swymi „staroszlacheckimi zębami”)
§ bohaterowie mają typowe pozytywistyczne wykształcenie, w typie wiejskim i miejskim
§ brak dynamiki zdarzeń, jest tu raczej szereg epizodów-scen
§ narracja: konkretna i podmiotowa relacja; autokompromitacja konserwatywnego narratora, której pomagają jednoznacznie wiarygodne fakty podane na sposób reporterski, z listów, rozmów, opinii (Nikt nie jest...) ßà zobiektywizowany i abstrakcyjny komentarz odautorski jest wiarygodny (Dwie drogi)
§ humor uwypukla tendencyjność: sytuacyjny, słowny (poważna mowa Misia o roli arystokracji jest parodią angielskiego speechu), „pozorna aprobata”, nieporozumienia, dygresje, porównania, przysłowia, stylizacje językowe
§ humoreska dla Sienkiewicza to krótki utwór o ujęciu żartobliwym i satyrycznym
§ humoreska gatunkowo to synteza gawędy (luźność kompozycji, dygresyjność, komentarze narracyjne), felietonu i reportażu (wyeksponowanie znaczącej anegdoty, konstrukcja scenki-epizodu, sposób kontaktu z czytelnikiem, reporterska narracja) i noweli (kontrasty, paralele, technika gradacji)
§ kompozycja: zamknięta, silna pointa w silnie eksponowanym rozwiązaniu, celowość akcji
Humoreski... pisarz podporządkował ideom młodych, dlatego potem je lekceważył, gdy odszedł już z obozu pozytywistów.
Od 1872 r. Sienkiewicz (jako Litwos) zaczął publikować recenzje literackie i teatralne w „Wieńcu” i „Niwie”. Od 1873 pisał felietony Bez tytułu do „Gazety Polskiej”. Potem „Niwa” publikowała Sprawy bieżące, a „Gazeta...” Chwilę obecną. W sumie kilkaset tekstów w latach 1873-75.
§ Sienkiewicz nie był drapieżny jak młodzi, propagował zasadę złotego środka
§ obok postulatów „trzeźwości” bronił historycznej tradycji
§ w felietonach można znaleźć zawiązki tematów nowel i zarysy ich epizodów i scen
§ kształtował tu styl i język: klarowność, komunikatywność, celowość środków
NA PRZEDPOLU NOWELI
W czasach Sienkiewicza nie dostrzegano różnic jakościowych między powieścią a nowelą. Nowela to mała powieść, również realistyczna, ale ukazuje epizody, a nie całościowy obraz życia. Nazywaną ją inaczej: obrazek, powiastka, szkic, gawęda. Drukowano często w czasopismach.
Historia noweli w Polsce w XIX wieku:
§ lata 30.: gawęda – swobodna i dygresyjna opowieść, stylizowana na formę mówioną, o tematyce szlacheckiej, np. Henryk Rzewuski Pamiątki Soplicy, Ignacy Chodźko, Zygmunt Kaczkowski, Kazimierz W. Wójcicki
§ obrazek – krótkie, opisowe opowiadanie, nastawione na szczegół przedmiotowy, portret postaci czy zbiorowości, gatunek „reportażowy”, odmiany to szkic, scenka, fizjologia, np. Józef Dzierzkowski, Paulina Wilkońska, Wacław Szymanowski, J. I. Kraszewski
§ początki nowoczesnej noweli – gradacja, kontrast, ciążenie ku zakończeniu, narracyjna iluzja na wypowiedź mówioną, wciąż jest to forma krótkiej powieści, np. Kraszewski
§ po powstaniach jest więcej nowel, ale bardzo schematycznych: obyczajowe lub sensacyjne
§ lit. tendencyjna uprzywilejowała takie cechy noweli, jak zamknięta kompozycja, wyraźne zakończenie, paralela, kontrast; nowela inspirowała się reportażem i felietonem
§ nowela uformowała się, gdy wyszła spod presji doktryny, gdy metoda realistyczna usamodzielniła się i wyzwoliła spod komentarzowych uogólnień
Polska powieść rozwinęła się dopiero w latach 80., w Europie już od 30. Nowela polska rozwijała się współbieżnie do europejskiej (np. fr. Maupassant)!
Ostateczne cechy noweli: zamknięta kompozycja, wyraźne i spointowane zakończenie, jednowątkowość, kondensacja czasu, wyrazistość sylwetki bohatera, kontur dramatyczny (perypetie, punkt kulminacyjny, poprzedzony złudzeniem możliwości innych rozwiązań).
Środki techniczne: zróżnicowane tempo relacji i zdarzeń, retardacja, paralela, kontrast, stopniowanie kompozycyjne i stylistyczne, motyw zaskakującej niespodzianki, motywy statyczne.
W noweli gł. funkcję może posiadać zdarzenie lub postać bohatera.
Sienkiewicz zaczynał od noweli-gawędy. Na zbiór Szkice z natury i życia („mała trylogia”) składają się: Stary sługa (1875, „Gazeta Polska”), Hania (1876, „GP”) i Selim Mirza (1876, „GP”):
§ podpisał je „Litwos”, łączy je osoba narratora – Henryka i występujący bohaterowie
§ narrator posiada cechy autobiograficzne, autor sięga do przeszłości, którą ceni (lata 60.) i przeciwstawia świat starych – młodym (Henryk, Selim, Hania)
§ Stary sługa to typowa gawęda, w Hani widać elementy powiastki psychologicznej, fabuły przygodowej i konflikt miłosny, Selim to kopia nowel buduarowych, o sensacyjnej akcji
SIENKIEWICZ – TWÓRCĄ POLSKIEJ NOWELI
Lata 1876-78 Sienkiewicz spędził w Stanach. Doskonalił warsztat i nabrał dystansu do kraju.
Wyjechał 19 lutego, z ramienia „GP” na wystawę filadelfijską. Drugim celem było stworzenie punktu, gdzie można by wydawać bez rosyjskiej cenzury. Wyjechali z nim: Helena Modrzejewska z mężem, Karolem Chłapowskim, Juliusz Sypniewski i inni.
W Listach z podróży widać, że jechał z wizją Ameryki, która ulegała zmianom pod wpływem rzeczywistości – od stereotypów przeszedł do własnego osądu. Stany uznał za społ. wzorcowe.
Między lipcem a wrześniem 1876 r. powstało opowiadanie SZKICE WĘGLEM.
§ powstało w związku z tzw. „kwestią włościańską” eksponowaną w polskiej prasie przy okazji wydania przez władze carskie Ustawy o sądach gminnych (1 VII 1876)
§ tendencją pisarza była krytyka zasady nieinterwencji
§ ukazywał krzywdę chłopską, eksponując gł. ciemnotę ludu, który nie potrafi uświadomić sobie swojej sytuacji i jej przyczyn – stąd bezwyjściowość losu i tragiczny finał
§ za sytuację wsi pouwłaszczeniowych są współodpowiedzialni: dwór, kościół i urząd
§ technika naturalistyczna: dokumentaryzm, werystyczność, biologiczna motywacja
§ kompozycja małej powieści: rozpiętość fabuły, dygresje, rozbudowany komentarz, szereg epizodów (o schematach miniaturowych nowel, często zamkniętych pointą) przy typowo nowelistycznej technice: sygnały dramatycznego rozwiązania, paralela, kontrast, narracja pod koniec utworu staje się rzeczową relacją
§ szkicowość zaznaczona jest już w tytule: problematyka ujęta szkicowo i szablonowo, uwypuklono rysy charakterystyczne, tendencja syntetyzująca zastąpiła analizę
§ ironiczno-humorystyczny komentarz, satyryczna konstrukcja postaci i sytuacji, heroikomiczna hiperbolika i parodia (na wzór Lama) obok tragizmu (Szekspirowskie połączenie groteski z tragizmem)
Ameryka zadecydowała o tym, że autor tradycjonalistyczny przesunął się „na lewo” – zwraca się ku współczesności, gł. ku ludowi polskiemu. Ujawnia wyraźniej swój światopoglądowy sceptycyzm.
W latach 1878/79 Sienkiewicz przebywał we Francji. Zachwycił go lud paryski, odkrył w nim siły moralne i socjalne (był blisko socjalizmu, czytywał Lasalla).
Ludowi polskiemu odmawia samodzielności społecznej, skupia się na ciemnocie chłopa, niesamodzielności, półbiologicznych podstawach bytowania.
W Paryżu powstały pierwsze klasyczne nowele. Utwory z lat 1878-82 utworzyły kręgi tematyczne:
1. ludowy (Janko Muzykant, Jamioł, Za chlebem)
2. amerykański (Orso, Przez stepy, Sachem)
3. patriotyczny (Z pamiętnika..., Latarnik, Niewola tatarska)
Tematy nachodzą na siebie, część jest paraboliczna (Sachem), część łączy postać dziecka-bohatera. Mają ujęcie realistyczne, ale dotyczą uniwersalnych problemów.
Zaczynają dominować nowele krótkie, skondensowane (Jamioł, Latarnik, Sachem). Powstają też „szkice powieściowe” (Przez stepy, Za chlebem, Niewola..., Bartek Zwycięzca).
Cechy noweli klasycznych Sienkiewicza:
§ metoda realizmu krytycznego: zasada prawdopodobieństwa w sposobach motywowania zdarzeń i postaci
§ świat przedstawiony: los jednostkowy bohatera wyraża się w najistotniejszym zdarzeniu lub serii zdarzeń (często w obliczu śmierci); jednostkowość ta uzyskuje ogólniejszy sens społeczny, patriotyczny, światopoglądowy czy etyczny (minimalny komentarz narracyjny)
§ iluzja prawdy powiązana jest z systemem wartości i ocen
§ przeważnie sytuacja i zdarzenie dominują nad postacią, bohater nie ma prawa wyboru
§ narrator: od 1-osobowej narracji wspomnienia po latach (Z pamiętnika...), przez stylizacje na pamiętnik historyczny (Niewola...), po zróżnicowaną narrację 3-osobową
§ czytelnik ma ważną rolę, np. musi odpowiednio interpretować naiwny punkt widzenia
§ fabuła jest uwiarygodniona, przy ograniczeniu odpowiedzialności narratora osobowego: tekst jest często wielkim cytatem z cudzej opowieści
§ kompozycja: istotna rola ekspozycji (wprowadzenie sytuacji), punktu kulminacyjnego (celowe zwalnianie i przyspieszanie tempa zdarzeń, łudzenie czytelnika, zaskoczenie, gradacja, kontrast i paralela) i zakończenia (kontrast, pointa)
§ czas podlega dwóm wymiarom: jednostajny upływ kolejnych dni i czas kulminacji (subiektywny, łączy się z wyrazistością składników przestrzeni)
Pierwsze nowele klasyczne to Jamioł (1878, Paryż), JANKO MUZYKANT (1879, Paryż) i Orso...
warycki