Świat wartości przedstawiony we fraszkach Jana Kochanowskiego Na dom w Czarnolesie i Na zdrowie
Poniższy scenariusz, dotyczący edukacji filozoficznej i czytelniczej, powstał dla gimnazjum. Może z niego korzystać każdy nauczyciel niezależnie od wybranego programu i podręcznika. Przewidywany czas zajęć to 2 godziny lekcyjne.
Zajęcia uczą ukierunkowanego czytania tekstów literackich i korzystania ze słowników, kształcą podstawowe pojęcia teoretycznoliterackie, wzbogacają słownictwo uczniów.
Wybrane fraszki mają charakter szczególny – są refleksją nad tym, co powinno być w życiu najważniejsze. W utworze – modlitwie poeta pokazuje tęsknoty człowieka do tego, co jest mu bliskie i drogie. Natomiast Na zdrowie dopełnia treściowo poprzednią fraszkę .
Cele lekcji:
Uczeń:
- wymienia utwory Kochanowskiego i najważniejsze fakty z jego życia;
- zna literackie obrazy powstawania fraszek zawarte w książce Janiny Porazińskiej;
- zna terminy literackie: podmiot i bohater liryczny, archaizm;
- zna wyrażenia i zwroty, w skład których wchodzą wyrazy: dom i zdrowie;
- zna związki zachodzące między życiem poety a opisanymi przez niego utworami;
- pracuje z tekstem literackim i ze słownikami;
- wyciąga wnioski, samodzielnie i poprawnie je formułuje;
- dostrzega wartości wypływające z utworów i cechy osobowości poety;
- ocenia lekcję.
Typ lekcji:
- wprowadzająca nowy materiał.
Metody pracy:
- praca z tekstem literackim i ze słownikami, mapa mentalna, piramida , elementy podającej, oglądowej i dyskusji.
Formy organizacji pracy:
- praca zbiorowa i w małych grupach.
Środki dydaktyczne:
- teksty Jana Kochanowskiego: Na dom w Czarnolesie i Na zdrowie;
- widokówki przedstawiające Muzeum Jana Kochanowskiego;
- Porazińska J., Kto mi dał skrzydła. Rzecz o Janie Kochanowskim, Warszawa 1986;
- Skorupka S., Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1 i 2, Warszawa 1999;
- Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. 1-3, Warszawa 1983.
- Jaworski S., Słownik szkolny. Terminy literackie, Warszawa 1991.
Przebieg lekcji:
1. Wprowadzenie nauczyciela:
Uczniowie wymieniają utwory Jana Kochanowskiego poznane w poprzednich klasach oraz przypominają elementy jego biografii. Następnie nauczyciel podsumowuje:
Jan Kochanowski po wielu latach życia publicznego osiadł w Czarnolesie, aby rozpocząć nowy okres w swoim życiu (uczniowie oglądają widokówki przedstawiające Czarnolas i Muzeum Jana Kochanowskiego).
Tam też powstały fraszki: Na dom w Czarnolesie i Na zdrowie. Przez pryzmat własnej twórczości poeta wyrażał prawdy o swoim żywocie i ludzkim życiu.
Fragmenty książki J. Porazińskiej pt. Kto mi dał skrzydła. Rzecz o Janie Kochanowskim pomogą wam zrozumieć związki zachodzące między życiem poety a pisanymi przez niego utworami:
Jan z rozrzewnieniem patrzy dookoła.
Bór sosnowy ciemnym murem opasuje jego gniazdo. Dworek, przez niego już wzniesiony, utulił się w wysokich drzewach prawdziwie jak gniazdo ptaszęce. Szary gonciany dach mało co odznacza się na tym tle ziemi, krzaków, płotów, gospodarskich budynków i kmiecych chat.
Szeroki okap rzuca głęboki cień na ochędożone wapnem ściany, aby tuż przy ziemi one się bielą. Jeno zniżające się przed zachodem słońce pod okap ten zaglądnie. A wtedy zapalają się czerwonym światłem wszystkie licowe szybki i patrzą w daleki świat szklanymi ślepkami.
A w domu żona ukochana, dzieci... i nieco sprzętów, których kiedyś dotykała matka...
Tyle w tym domu zamknionego szczęścia!
Jan znów pochyla się nad kartką, pisze:
Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje;
Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!
Inszy niechaj pałace marmorowe mają
I szczerym złotogłowem ściany obijają,
Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,
A ty mnie zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym,
Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,
Obyczajami znośnymi, nieprzykrą starością.
Jan odłożył pióro. Zadumał się. Jaki tytuł dać nowej fraszce? No, niechaj będzie: Na dom w Czarnolesie.[...]
Gdy z latami zaczęło się u Kochanowskiego okazywać „niesposobne zdrowie”, Jan zrozumiał, jak wielkim ono skarbem, gdy jest w porządku. Gdzie zdrowia nie ma, tam nic nie jest miłe. Więc wzywa je, aby zagościło w jego domu:
NA ZDROWIE
Ślachetne zdrowie,
Nikt się nie dowie,
Jako smakujesz,
Aż się zepsujesz.
Tam człowiek prawie
Widzi na jawie
I sam to powie,
Że nic nad zdrowie
Ani lepszego,
Ani droższego;
Bo dobre mienie,
Perły, kamienie,
Także wiek młody
I dar urody,
Mieśca wysokie,
Władze szerokie
Dobre są ale –
Gdy zdrowie w cale.
Gdzie nie masz siły,
I świat niemiły.
Klejnocie drogi,
Mój dom ubogi
Oddany tobie
Ulubuj sobie![1]
I dzisiaj na podstawie tych fraszek określimy wartości, które cenił poeta w życiu najbardziej i cechy jego osobowości.
2. Zapis tematu.
3. Odczytanie przez ucznia utworu Na dom w Czarnolesie i refleksja według następującego planu:
- wyjaśnienie wyrazów niezrozumiałych; przypomnienie terminu: archaizm (w razie konieczności skorzystanie ze słownika);
- określenie adresata utworu (Bóg), podmiotu i bohatera lirycznego (poeta) oraz wyrazów , które na to wskazują („Panie”; zaimki: „mnie”, „ja” oraz forma czasownika: „niechaj mieszkam”);
- ustalenie tematyki ( prośba do Boga o ...);
- szukanie odpowiedzi na pytania: które wartości poeta uznaje za najcenniejsze w życiu? O jakich cechach jego osobowości to świadczy?;
- sporządzenie notatki w formie mapy mentalnej.
Przykładowa mapa mentalna:
skromność ludzka życzliwość
czyste sumienie
religijność
dom rodzinny
JAN
KOCHANOWSKI
cechy osobowości świat wartości
uczciwość zdrowie
uczciwa praca
brak zazdrości
zadowolenie z tego, co się właściwe obyczaje
osiągnęło swoją pracą nieuciążliwa i spokojna starość
4. Zapoznanie się z tekstem Na zdrowie i jego odczytanie według planu:
- wyjaśnienie wyrazów niezrozumiałych;
- określenie adresata (zdrowie) i podmiotu lirycznego (poeta);
- określenie wyrazów, które na to wskazują (apostrofa „Szlachetne zdrowie” i zaimek „mój”);
- ustalenie tematyki (pochwała zdrowia);
- wyszukanie wartości i ich hierarchizacja (najważniejsza wartość na górze piramidy);
- sporządzenie notatki w formie piramidy (uczniowie samodzielnie hierarchizują wartości według własnych odczuć, zdrowie ma znajdować się na szczycie).
Przykładowa piramida:
zdrowie
Najcenniejszy skarb człowieka
Uroda
Młodość
Bogactwo
Władza
Zaszczyty
Perły
Drogie kamienie
Wysokie stanowiska
5. Pytania zachęcające do dyskusji:
- jaką wartość ma dla ciebie dom i zdrowie (odwołanie do sytuacji choroby i własnego samopoczucia w tym czasie)?;
- dlaczego zdrowie jest największym skarbem człowieka? Podaj argumenty i porównaj je z argumentami podanymi przez poetę we fraszce Na zdrowie( np. daje radość, pozwala cieszyć się życiem i światem, przedłuża młodość i urodę, dzięki zdrowiu można efektywnie uczyć się i pracować);
- czy to, co stanowi wartość dla poety renesansu, jest podobnie postrzegane przez człowieka współczesnego? Wypowiedz się na ten temat, uwzględniając literaturę, filmy, audycje telewizyjne i radiowe oraz własne spostrzeżenia.
6. Praca w grupach ze słownikami:
Dom i zdrowie zajmują w naszym życiu miejsce naczelne. Znalazło to odbicie w warstwie językowej - w przysłowiach, związkach frazeologicznych i utartych zwrotach. Dlatego proponuję pracę w małych grupach ze słownikami:
I grupa – poszukuje zwrotów z wyrazem: dom;
II grupa - poszukuje zwrotów z wyrazem: zdrowie.
Każda grupa swoją pracę przedstawia w formie tabelki. Na koniec można uzupełnić tabelkę wyrażeniami znanymi z języka potocznego.
Przykładowa tabelka:
DOM
ZDROWIE
Przysłowia
...
karolina1670