Kaszubski- słownik.pdf

Wst ę p

śaden wyróŜniający się specyficznymi właściwościami obszar językowy nie mógłby wy-

tworzyć języka literackiego i trwałby ciągle na poziomie gwarowym, gdyby jego przed-

stawiciele nie mieli ku temu warunków, względnie nie podjęliby w ogóle prac nad jego

ukształtowaniem.

Powszechnie wiadomo, Ŝe istnieją języki tzw. wielkie, do rozwoju których przyczyniły

się liczne zespoły ludzkie, dysponujące władzą, siłą i wszelkimi innymi warunkami. Obok

nich istnieją teŜ języki małe, które nie dysponują Ŝadnymi z wyŜej wymienionych moŜ-

liwości i często ulegają wpływom wielkich obszarów językowych tak, Ŝe nierzadko giną

bezpowrotnie.

Jednym z takich małych obszarów językowych, który niemal przez tysiąc lat wystawiony

był na silne i bezwzględne wpływy sąsiednich języków, jest dzisiaj kaszubszczyzna, obej-

mująca obszar zaledwie kilku powiatów. Język kaszubski naleŜy do tzw. grupy lechickiej,

do której zalicza się język polski oraz wymarły w połowie XVIII wieku język połabski.

Jakkolwiek pewnych przebłysków rozwojowych kaszubszczyzny moŜna się juŜ dopatrzyć

w XVI i XVII stuleciu (Krofey, Mostnik), to właściwy jej rozwój datuje się jednak dopiero

od połowy XIX wieku. Pozostaje on w związku z działalnością Floriana Cenôwë i Hie-

ronima Derdowskiego. Obecnie język kaszubski dysponuje stosunkowo bogatą literaturą,

a takŜe opracowaniami językowymi, w tym zwłaszcza słownikowymi.

Niniejszy słownik, który szanownym czytelnikom prezentuję, nie róŜni się od innych

słowników polsko-obcojęzycznych. Stanowi on kontynuację prac zapoczątkowanych przez

Aleksandra Labudę „Słowniczkiem kaszubskim” (1960) i słownikiem dyferencyjnym wy-

danym w roku 1981. Starałem się w nim zawrzeć znaną mi i dostępną w źródłach leksykę

kaszubską tak, by słuŜyć mogła wszystkim tym, którzy pragną próbować swoich sił i umie-

jętności na polu kaszubskiej prozy i poezji.

Pewnego wyjaśnienia wymaga sprawa zastosowanej pisowni. Z uwagi na najbliŜsze,

obok wymarłego języka Połabian, pokrewieństwo kaszubszczyzny z polskim obszarem ję-

zykowym, wszyscy dotychczasowi twórcy kaszubscy stosowali w mniejszym lub w więk-

szym stopniu pisownię wzorowaną na pisowni polskiej. Wynikało to nie tylko z wielkości

wspólnych cech, ale przede wszystkim wiązało się to z wychowaniem ludu kaszubskiego

w polskiej sferze wpływów językowych. Na tych samych przesłankach opiera się współcze-

sna pisownia kaszubską, opracowana przez E. Brezę i J. Tredera, na której oparłem się

w niniejszym słowniku.

Zdaję sobie sprawę, Ŝe praca ta nie wyczerpuje całego bogactwa leksykalnego kaszub-

szczyzny, RównieŜ jednostronny układ słownika, mianowicie polsko-kaszubski, wymaga

uzupełnienia o jego część kaszubsko-polską. Pracę tę pozostawiam jednak młodszym do

zrealizowania, gdyŜ wymagać będzie takŜe wiele czasu i sił.

Kaszubski alfabet, pisownia i wymowa

Głoski b, c, ch, dz, dŜ, e, f, g, i, j, k, 1, ł, m, n, ń, ó, p, r, s, sz, t, z, Ŝ brzmią jak

odpowiedniki polskie.

Głoska a przed m, n (s a ma, s a no) brzmi jak nosowe a w jęz. franc. ( champ, Jean) albo

nawet jak au (sauma, sauno); poza tym jak w j. polskim.

Znak ą wymawia się nie jak o nosowe w jęz. polskim, lecz jak nosowe u (w okolicach

Kartuz i Parchowa dźwięk ten stracił swoją nosowość i brzmi jak zwykłe u (zub, dub,

muka).

Dźwięk ę nie brzmi jak nosowe e w języku polskim, lecz jak nosowe a podobnie jak

a przed m, n lub an w wyrazie bank. (F. Lorentz i B. Sychta uŜywają znaku ą na oddanie

tego dźwięku. Niektórzy pisarze kaszubscy sugerują natomiast uŜycie międzynarodowego

znaku ä. NaleŜałoby jeszcze zaŜnaczyć, Ŝe Bëlôcë i Rëbôcë wymawiają ten dźwięk w przy-

bliŜeniu do wymowy polskiej, chociaŜ raczej jak odnosowione en, in (swi/e/nti).

Znak ë oddaje krótkie e z pewnym nachyleniem do a. Głoski tej uŜywa się w miejscu

u (cud - cëdu, lud - lëdu), w miejscu i lub y (lin - lëna, dim - dëmu, syn - sëna), pol. cudzy,

dusza, suma, ty, my, ryk, lis, pyta ć , kasz. cëzy, dësza, sëma, të, më, rëk, lës, pëtac.

Głoska é brzmi przewaŜnie jak wydłuŜone i, w innych znowu przypadkach jak ścieśnione

e. Pisze się np. dobré, môłé, taczié (dzecko), a czyta się dobri, môłi, taczi, pisze się: sedzenié,

spiéwanié, a czyta: sedzeni, spiwani. (Fonetyczne własności kaszubszczyzny sugerują uŜycie

znaku i lub e, niezaleŜnie od wymowy, w miejsce znaku é).

Kaszubskie h nie wymawia się jak polskiego, lecz przydechowo jak np. w języku nie-

mieckim w wyrazach Hand, rohe, hohe.

Samogłoskę o wymawia się w sposób bardziej ścieśniony, ciemniej niŜ w języku pol-

skim. O zaś jako przyimek, na początku wyrazu i po spółgłoskach b, ch, f, g, k, m, p, w

wymawia się jak ue (łe), np. o oknie, oko, bok, Pomorze czyta się: ue ueknie, uekue, buek,

Puemuerzé (łe łeknie, łekłe, błek, Płemłerzé). Bilabialna wymowa samogłoski o (takŜe u)

nadaje kaszubszczyźnie specjalny koloryt. S. Ramułt stworzył dla tego dźwięku oddzielny

znak oe. (Warto zaŜnaczyć, Ŝe w dialekcie luzińsko-wejherowskim głoskę o wymawia się jak

je lub e: co - cje, do - dje, nos - njes, sostra - sjestra, cotka - cjetka, złoti - zieti, zelony -

zeljeny).

Głoska ô występuje przewaŜnie w miejsce a w polskim języku literackim. Brzmi jak

np. ö w języku niemieckim w wyrazach Möwe, böse. (W okolicy Wejherowa i Kościerzyny

brzmi jak o, a w dialekcie środkowo-kaszubskim jak ścieśnione ê (mo, mô, mê = pol. ma).

Spółgłoska rz brzmi bardziej zębowo i wyczuwa się lekkie drganie języczka, wibrację,

której brak w mowie polskiej.

Dźwięk u jest odmienny w brzmieniu od polskiego u. Ogólnie brzmi jak u w jęz.

franc. albo ü w jęz. niem. Podobne jest takŜe w brzmieniu do y. (W okolicy Wejherowa

u zbliŜone jest w brzmieniu do u w języku polskim, zaś w dialekcie środkowokaszubskim

do samogłoski i: lud, lüd, lid, cud, cüd, cyd). UŜyty jako przyimek, na początku wyrazu

i po spółgłoskach b, ch, f, g, k, m, p, w (porównaj o) dźwięk u otrzymuje bilabialną

wymowę łu (ły), np. u uzdë, ucho, bu ń , kupic czyta się: łu łuzdë, tuchłe, bturi, kłupic (ły

łyzdë, łychle, błyri, kłypic).

Znak w spełnia taką samą funkcję jak w języku polskim. Natomiast w połączeniu

z o (wo) i z ó (wó), wymawia się w rodzimych wyrazach przewaŜnie jak ł , a o przechodzi

w e (patrz znak o), np. woda, wojsko, wołac, swoje, wosk, wozëc, wolô, woniô, czytaj: ł eda,

łejsko, łetac, słeje, łesk, łezec, łelô, łeniô, oraz wóz, wół, swój czytaj: ł óz, łót, słój.

Ze względu na to, Ŝe akcent pada róŜnie w kaszubszczyźnie, pominięto jego oznaczenie.

W północnej kaszubszczyźnie jest ruchomy, np. d a lek, dal i , n ô dali. W środkowej kaszub-

szczyźnie mamy do czynienia z tzw. akcentem kolumnowym, w którym akcentowana bywa

przewaŜnie ta sama sylaba, np. skowrónk, skowrónka, skowrónkama, skowrónczëna.. Dla

południowej kaszubszczyzny charakterystyczny jest akcent inicjalny, padający na pierw-

szą sylabę wyrazu, względnie na przyimek, np. K a rtuzë, d o Kartuz, n a stole, podobnie jak w

języku czeskim.

Inne wła ś ciwo ś ci j ę zyka kaszubskiego

Oprócz cech fonetycznych związanych z alfabetem i wymową kaszubską naleŜy wymie-

nić niektóre dalsze właściwości, charakteryzującego język kaszubski. NaleŜą do nich:

1. częściowe utrzymanie formy tart z prasłowiańskiego tort, podczas gdy w języku

polskim występuje niepodzielnie forma trot, np. kasz. gard, bardawica, charna, parm/i ń /,

skar ń , warna, zôparg, wobec pol. gród, brodawka, karm, promie ń , skro ń , wrona, zapro Ŝ e;

2. zmiękczona spółgłoska przed ar: cwiardi, czwiôrti, czwiôrtk, zmiôrzka, zwiarti, zmiarti,

zapiarti, polskie: twardy, czwarty, czwartek, zmarzlak, 'zawzięty', 'chudy', zaparty;

3. brak tak zwanego e ruchomego: porénk, skowrónk, topórk, ku ń c, tu ń c, jałówc, oct,

ost, córk, tnatk, kaczk, gdy tymczasem w j. polskim: poranek, skowronek, toporek, koniec,

taniec, jałowiec, ocet, oset, córek, matek, kaczek;

4. przejście zgłoskotwórczego l w ôł ( ol ): chôłpac, kôłp, môłniô, môłk, môłkn ą c, pôłnié,

dolgas, stolp, wôłk, polskie 'buchać', 'łabędź', 'błyskawica', 'bezwład, cierpnąć i milknąć',

'obiad i południe', 'dryblas', 'słup', wilk;

5. częściowe przejście samogłosek nosowych ę, ą w ë, i (y): klëkac, przësëgac, zaprzëgac,

wicy, jiczmë, cygn ą c, cyc, ksydz, jastrzib, zajikac s ę , pol. kl ę ka ć , przysi ę ga ć , zaprz ę ga ć , wi ę cej,

j ę czmie ń , ci ą gn ąć , ci ąć , ksi ą dz, jastrz ą b, zaj ą ka ć si ę ;

6. brak zmiękczeń spółgłosek s, z, c, dz, kasz. swiat, sano, sadn ą c, zëma, zemia, zôrno,

cemno, ceniô, cëcho, gdze, dzeje, dzesync, pol. ś wiat, siano, si ąść , zima, ziemia, ziarno, ciemno,

cie ń , cicho, gdzie, dzieje, dziesi ęć ;

7. przejście miękkich spółgłosek k, g, w cz, dŜ (które nastąpiło takŜe w dialektach boro-

wiackim i krajniackim oraz w wymarrym języku połabskim), kasz. daleczi, cziwac, czij, dro-

d Ŝ i, d Ŝ ic, rod Ŝ i, pol. daleki, kiwa ć , kij, drogi, gi ąć , rogi (jedynie w dialekcie wejherowsko-lu-

zińskim zmiana ta nie nastąpiła).

Obok wymienionych wyŜej własności jest jeszcze szereg innych pomniejszych, które

pomijam ze względu na ich mniejszy zasięg.

Jan Trepczyk

Przedmowa

1. Ogólny charakter Słownika. Słownik polsko-kaszubski Jana Trepczyka gromadzi ka-

szubskie odpowiedniki dla ok. 60 tys. haseł — nadto podhaseł, związków wyrazowych

i frazeologizmów — z zakresu ogólnego słownictwa polskiego, a w tym m.in. nazwy ludzi

oraz nazwy geograficzne (zwłaszcza kontynentów, państw i krain geograficznych), nazwy

mieszkańców państw, regionów i miast — teŜ lokalnych — wraz z pochodnymi przymiot-

nikami. Adresowany jest on do tych wszystkich, którzy pragną pisać po kaszubsku, a więc

chcą wzbogacać kaszubską literaturę, a poza tym takŜe do tych pisarzy, którzy chcieliby

kaszubszczyznę spoŜytkować jako środek tzw. stylizacji językowej. Ma on równieŜ słuŜyć

wszystkim czytelnikom kaszubskich tekstów, szczególnie kaszubskiej literatury pięknej: li-

ryki, epiki i dramatu. ZauwaŜyć tu warto, iŜ zainteresowanych kulturą i piśmiennictwem

kaszubskim wciąŜ przybywa wśród samych Kaszubów, jak i wśród ich sympatyków, a rośnie

teŜ grono piszących po kaszubsku.

Niewątpliwie ułatwione zeń korzystanie zapewnione mieć będą ci odbiorcy, którzy ka-

szubszczyznę znają choćby biernie lub przynajmniej w jakimś minimalnym zakresie zetknęli

się kiedykolwiek z Ŝywą kaszubszczyzną mówioną; oni bowiem nie powinni mieć większych

trudności z doborem odpowiednich wyrazów czy ich postaci, jak równieŜ z ich zastosowa-

niem w zadaniu czy w ogóle w szerszej wypowiedzi.

O ogólnych celach Słownika pisze teŜ sam autor we Wstępie (zob.).

2. Hasła wyrazowe wydrukowano pismem półgrubym i ułoŜono według alfabetu. Opatrzono

je ponadto kwalifikatorami, wykorzystując ich skróty (zob. rozwiązanie w p. 7.); określają

one ich przynaleŜność — wprost lub pośrednio — do części mowy (takŜe m.in. pl przy

rzeczownikach) i e\ventualnie odmianę społeczno-środowiskową czy stylistyczną, w której

dany wyraz przewaŜnie funkcjonuje, np.:

Abisynia fgeo Abisynijô, Abisyńskô f

agawa f bot oręŜé n, zelónk, zausznik m

akcesoria pl 1. przënôleŜnota, przëdôcô f 2. teatr rekwizyta pl

aksamitny ad pluszewi, aksamińtny...

ba int në, në jo, në pewno, ko pewno, në ko pewno...

co prn co, acz, aŜ; co to jest? co to je?. ..

cztery num sztërë; ~ i pół półpięta

dobiega ć , ~n ąć , dobiec v dobiegac, dobiegnąc, donëkac...

2.1. Aby uniknąć powtarzania odpowiedników kaszubskich, połączono w jedno hasło

róŜne wyrazy lub ich odmianki, ujmując w nawiasy okrągłe wydzielony — dość mecha-

nicznie — element wymienny, np.:

adop(ta)cja f babcin(y) ad

altan(k)a f baletnic(zk)a f

atest(at) m błonn(icz)y ad

Mamy tu zatem osobne wyrazy: adopcja i adoptacja, altana...

Nieraz odmianki hasła zasygnalizowano skrótem a. (=albo), np.:

alpaga a. alpaka f beznogi a. bezno Ŝ ny ad

basza a. pasza m bledn ąć a. bladn ąć v

W typie basza a. pasza nastąpi odsyłacz, a więc poza pasza zob. basza np.: harfa zob. arfa,

pedel zob. bedel.

Kiedy indziej przytoczono — po tzw. tyldzie (~) — tylko ową wymienną część wyrazu

hasłowego, np.:

antecedencje, ~densy pl bohatersko ść f, ~stwo n

asysta, ~stencja f drobniute ń ki, ~sie ń ki ad

Rzadziej łączono w jednym haśle pełne postaci dwu wyrazów, np.:

babsko n, babsztyl m breloczek, brelok m

Zastosowano równieŜ kombinacje powyŜszych rozwiązań, np.:

baj(acz), bajarz m charłactwo, cherlactwo n

bliziuchno, ~ut(e ń )ko adv chuchra(cze)k m, chuchro n

bo ć wina a. botwin(k)a f w ś lizg(iw)a ć , ~zn ąć si ę

2.2. Niektóre wyrazy hasłowe odróŜniane są przy pomocy arabskich cyfr umieszczonych

po wyrazie u góry, np.: bal 1 , bal 2 , bra ć 1 , bra ć 2 , dojrze ć 1 , dojrze ć 2 , frank 1 , Frank 2 ,

gł ą b 1 , gł ą b 2 .

2.3. Wyjątkowo przy wyrazach hasłowych zostały podane formy odmiany, np.:

dech (tchu) m dech (dechu), dmuch m...

mech (mchu, pl mchy) m mech (mechu, pl mechë a. meszi) m...

Dla przymiotników i przysłówków podano formy stopniowania, zwłaszcza nieregularnego,

np.:

dawny (dawniejszy, najdawniejszy) ad

dobrze (lepiej, najlepiej) adv

Najczęściej wszakŜe formy stopnia wyŜszego i najwyŜszego stanowią samoistne hasła, np.

bardziej, bli Ŝ ej, bli Ŝ szy, dalszy, dawniej, lepiej, lepszy, najbardziej, najdłu Ŝ szy, najgorszy,

najgorzej.

2.4 RównieŜ z powodów ekonomicznych najczęściej połączone ze sobą zostały — technicznie jak

pokazano wyŜej — czasowniki dokonane i niedokonane, jednokrotne i wielokrotne, mianowicie

kiedy odpowiednie hasła nie róŜniły się liczbą i jakością kaszubskich odpowiedników, w tym teŜ

związkami wyrazowymi i frazeologią, np.:

capa ć , ~n ąć v nadjecha ć , ~ Ŝ d Ŝ a ć v

chybi(a) ć v nadk ą sa ć , ~si ć v

czyt(yw)a ć v wyp(y)cha ć , ~n ąć v

Jeśli alfabetycznie i tak znalazłyby się one blisko siebie, wtedy zrezygnowano z odsyłaczy,

którymi połączono inne tak potraktowane czasowniki, jak teŜ tworzące osobne hasła, np. brz ą ka ć

i brz ą kn ąć , by ć i bywa ć , chlipa ć i chlipn ąć .

Słownik czasem rejestruje tylko jeden czasownik z takiej pary, np. charkn ąć , chlupa ć ,

dopchn ąć , nadtłuc, odfiltrowa ć , odfrun ąć , odmie ść , uniewa Ŝ nia ć . Podobną sytuację obserwować

moŜna teŜ w zakresie innych części mowy, np. do asymetryczny, bu ń czucznie, mongolski,

nauczony brak — odpowiednio — asymetria, bu ń czuczny, Mongolia, nauczy ć itd.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: