czym jest zabawa - długi artykuł.pdf - zabawa - artykuły z prasy pedagogicznej - madonna24

„KWARTALNIK PEDAGOGICZNY"

2003 numer 4 (190)

JUSTYNA TRUSKOLASKA

Katolicki Uniwersytet Lubelski

CZYM JEST ZABAWA?

Idąc za przykładem swych wielkich poprzedników, np. Fryderyka Froebla

czy Marii Montessori, pedagodzy coraz częściej przypisują zabawie ogrom

ne znaczenie w wychowaniu. Czy jednak, stosując ją jako technikę w co

dziennej praktyce dydaktycznej i wychowawczej, zastanawiamy się nad tym,

co właściwie możemy i chcemy osiągnąć, czy też kierujemy się tylko modą?

Czy w pełni wykorzystujemy tę, tak plastyczną i pełną niespodzianek me

todę dydaktyczno-wychowawcza? W dużym stopniu zależy to od tego, jak

rozumiemy rolę zabawy w wychowaniu.

Zabawa jako odpoczynek

O. Jacek Woroniecki, tworzący w nurcie myśli arystotelesowsko-to-

mistycznej, a jednocześnie zajmujący się wychowaniem (Katolicka etyka

wychowawcza) wyprowadza z myśli swych wielkich poprzedników - filo

zofów, wnioski dotyczące zabawy, aktualne zarówno w starożytności, śred

niowieczu czy wieku XX, jak i współcześnie, na początku kolejnego tysiąc

lecia. Może zwłaszcza dziś, chociaż myśli pochodzą z odległych epok,

a świat, również świat wychowania, tak bardzo się zmienił, warto zacyto

wać nieprzemijające prawdy o człowieku.

Otóż św. Tomasz pisze: „[...] takie zaś rozmowy lub czynności, w któ

rych nie szuka się nic innego, jak zadowolenia na poziomie życia zmysło

wego, nazywamy zabawami czy też rozrywkami i od czasu do czasu należy

się do nich uciekać dla dania duszy odpoczynku. Stąd i Arystoteles mówi, że

w tym życiu zabawa przynosi odpoczynek i to jest racja, dlaczego należy

Justyna Truskolaska

używać zabaw i rozrywek" 1 . Woroniecki także twierdzi, że podstawową rolą

zabawy w życiu człowieka, w jego prawidłowym funkcjonowaniu jest da

nie wytchnienia duszy. Zmęczone ciało odpręża się bowiem w czasie snu.

Psychologia potwierdza te spostrzeżenia. Powszechnie uważa się, że zabawa

daje wytchnienie. Jednakże nie należy zapominać, że jest to tylko jedna

z funkcji zabawy, wcale nie najważniejsza i nie zawsze jej towarzysząca.

Przyjęło się jednak traktować zabawę jako przeciwieństwo pracy i tak też

traktuje ją Woroniecki. Stwierdza, że w życiu zabawa powinna występować

jako odprężenie po pracy, a nawet, że ten, kto nie pracuje, nie ma prawa się

bawić.

Problem jest jednak głębszy. Uznaje się bowiem, że niekiedy zabawa nie

jest zwykłym odpoczynkiem („nicnierobieniem" - jak stwierdził Krzyś

przyjaciel Kubusia Puchatka), a nawet że może być utożsamiana z pracą.

W każdym razie z pewnym jej rodzajem 2 . Sądzi się też, że bawi się czło

wiek nie tylko po wysiłku intelektualnym, lecz również fizycznym. Rozwa

żania Woroniecki ego są więc jedynie częściowo słuszne.

Należy jednak zgodzić się z jego twierdzeniem, że potrzeba rozrywki

powinna być ujęta w karby cnoty. Cnotę taką, za Arystotelesem, nazywa

eutrapelią, pożądaniem wypoczynku, rozrywki, zabawy. Jednak uporządko

wane pożądanie jest dopiero prawdziwą cnotą, umiejętnością zachowania

umiaru w zabawie. Zarówno nadmiar, jak i niedomiar jest w tym względzie

niewłaściwy. Zdarzają się bowiem ludzie, którzy są „maniakami pracy" i ba

wić się nie chcą, nie dając wypoczynku swemu organizmowi i nie pozwa

lając bawić się innym. Są też tacy, których rozrywki pochłaniają zanadto,

a nawet za cel swego życia uważają ciągłe użycie. Dla tych z kolei „całe

życie staje się igraszką".

Właściwą postawą jest więc równowaga, nie nadmiar lub niedomiar

rozrywek. Powinna ona obejmować również relację między zabawą a pracą.

Zabawa jest konieczna po pracy, a praca następuje po zabawie 3 . Nie należy

zaburzać tego porządku. Wymóg równowagi dotyczy także sposobu ba-

S.Th. I-II, q. 25, a. 2; q. 31, a. 1, ad. 2, cyt. za: J. Woroniewcki, Katolicka

Poglądy takie nie są prywatnym wymysłem autorki, lecz prezentują je takie

autorytety pedagogiczne, jak np. Robert Baden-Powel, Aleksander Kamiński czy

John Dewey.

„[...] naczelną jej zasadą [cnoty eutrapelii] winno być zawsze podporządko

wanie zabawy i rozrywki pracy. Zadaniem rozrywki jest dać odprężenie władzom

umysłowym, aby po odpoczynku mogły z równą energią wrócić do pracy. Do roz

rywki przeto trzeba sobie zdobyć prawo pracą". Ibidem, s. 419.

etyka wychowawcza, II/1, Redakcja Wydawnictw KUL, Lublin 1986, s. 415.

Czym jest zabawa?

wienia się - stosunku do przedmiotów i ludzi nam towarzyszących. Cnota

eutrapelii powinna być kształtowana przez wychowanie, od wczesnego

dzieciństwa przez całe życie. „Ta potrzeba wytchnienia, rodząca pożądanie

zabawy, winna być poddana starannemu wychowaniu i to od dziecinnych

lat. [...] szanując samorzutność dziecka nie będzie można mu pozwolić na

samowolę [..•.]"! Tak również potocznie rozumie się zabawę, nie zawsze

jednak dostrzegając konieczności wychowania do niej.

Zabawa jako naturalna sytuacja wychowawcza

Zabawę rozumie się jako dowolną czynność o charakterze autotelicznym,

której towarzyszy przyjemność lub radość wypływająca z wykonywania tej

czynności. Ze swej natury posiada ona więc cel sama w sobie, a nie poza

sobą. Zabawa, której brak podstawowych warunków zawartych w powyż

szym określeniu, nie jest zabawą. Nie można bowiem mówić o zabawie,

jeśli podmiot bawiący się jest do niej zmuszany lub bierze w niej udział

z powodu korzyści, np. materialnych (brak autoteliczności). Działania lu-

dyczne mają często jeszcze inne cele poza samą radością z nich płynącą.

Aby jednak zabawa zachowała swój walor ludyczności, cele te nie mogą,

z punktu widzenia osoby bawiącej się, podporządkować sobie głównej racji

zabawy - przyjemności. Nierzadko występują także jako cele dalsze. Nie

należy jednak nazywać ich drugorzędnymi, ponieważ z punktu widzenia

innych osób, np. społeczeństwa, czy wychowawców, są równie ważne jak

przyjemność, chociaż występują jakby na drugim planie, w tle.

Jednym z podstawowych zadań, jakim służy zabawa, jest wychowanie

i uczenie się. W społeczeństwach pierwotnych, a nawet jeszcze w Europie

XIV, XV wieku, czy w wielu sytuacjach również w społeczeństwach nowo

żytnych, zabawa była nieplanowaną, nie do końca uświadomioną czyn

nością wychowawczą. Miała za zadanie wprowadzić młode pokolenie w ży

cie i umiejętności starszych, nauczyć ich samodzielności. Przykładem może

być udział dzieci eskimoskich lub indiańskich w polowaniu 5 czy małych

triobriandczyków w pracach polowych, czy w świętowaniu plemienia 6 .

Ibidem, s. 417.

5 R. Alt, Wychowanie u ludów pierwotnych, tłum. B. Wojciechowski, Nasza

Księgarnia, Warszawa 1960, s. 51, 61, 63-65,94,97, 103, 116, 155, 188.

6 B. Malinowski, Zwyczaj i zbrodnia w społeczności dzikich. Życie seksualne

dzikich w północno-zachodniej Melanezji. Miłość, małżeństwo i życie rodzinne

Justyna Truskolaska

Dzieci nie wnoszą początkowo faktycznego wkładu w rezultat wspólnej

pracy, lecz jedynie naśladują dla przyjemności. Z czasem, w naturalny spo

sób uczą się pracy, życia rodzinnego, miłości.

Czynności ludyczne miały charakter wychowawczy również w odnie

sieniu do dorosłych. Bawiąc się mieli szansę uczestniczyć w życiu grupy

w sposób poprawny i radosny zarazem. Choćby podczas „turnieju słow

nego" u Eskimosów, który choć śmieszny i traktowany jako zabawa, był

jednocześnie rodzajem napomnienia kłócących się. Podobnie średniowiecz

ny turniej rycerski dawał możliwość ekscytującej zabawy, a jednocześnie

zinterioryzowania zasad fair play oraz kształcenia różnych umiejętności

technicznych, ale również wprowadzał w dworskie obyczaje i wymuszał ich

respektowanie 7 .

Nie odbiegając tak daleko w przeszłość, można i dziś odnaleźć w co

dziennym życiu wiele takich naturalnych sytuacji i oddziaływań wycho

wawczych. Obserwuje sieje, gdy dzieci bawią się wspólnie na podwórku,

gdy dorośli oglądają film, gdy wyjeżdżają na wakacje, gdzie miło spędzają

czas w towarzystwie innych wypoczywających osób lub w gronie swojej

rodziny czy przyjaciół. Cały czas społeczeństwo i inni ludzie oddziałują na

nas. Są to wpływy niezamierzone, i nie wszystkie, oczywiście, można na

zwać wychowawczymi 8 . Jednakże duża część zabaw i rozrywek zarówno

dzieci, jak i dorosłych to naturalne sytuacje wychowawcze. Charakteryzują

się one brakiem wcześniejszego przygotowania, zaplanowania, improwi

zowaną najczęściej organizacją, a przede wszystkim nieuświadomionym,

przez osoby biorące udział w takiej sytuacji - zabawie, oddziaływaniem

wychowawczym. Gdy taki wpływ (np. internalizacja postaw lub naślado

wanie) zostanie zaplanowany i uświadomiony, można mówić o wykorzy

staniu zabawy do celów wychowawczych lub dydaktycznych. Nie jest ona

już wtedy sytuacją naturalną.

Por. J. Huizinga, Jesień średniowiecza, tłum. T. Brzostowski, PIW, Warszawa

1992,np. s. 102,105-106.

8 Mówi się jednak w pedagogice o szerokim rozumieniu wychowania, wówczas

takie właśnie wpływy otoczenia społecznego włącza się również w zakres tego

pojęcia. Szczególnie we współczesnym społeczeństwie, w którym coraz większe

znaczenie wychowawcze zyskują wpływy środków masowego przekazu, grup

i środowisk społecznych, animatorów młodzieżowych, twórców kultury, w tym

również kultury masowej. Zmniejsza się natomiast znaczenie tradycyjnych środo

wisk wychowawczych — rodziny i szkoły.

u krajowców z wysp Triobrianda Brytyjskiej Nowej Gwinei, PWN, Warszawa

1984,s. 191-194 oraz 337-344.

Czym jest zabawa?

Zabawa jako narzędzie wychowania i kształcenia

Właśnie dlatego należy osobno rozpatrzyć czynności łudyczne jako na

rządzie użyte w procesie wychowania i nauczania. Jest to już inne zjawisko

społeczne i wychowawcze, w ścisłym sensie tego słowa. W związku z ce

lowym wykorzystaniem go przez pedagogów i nauczycieli zmienia swój

charakter. Zabawa staje się wtedy czynnością (lub ciągiem czynności trwa

jących częstokroć dłużej niż zabawa spontaniczna, bo podtrzymywanych

przez wychowawcę) zaplanowaną, uporządkowaną i poddaną innemu jesz

cze celowi poza samą przyjemnością - wychowaniu lub nauczaniu. Cel ten

jest wyraźnie uświadomiony przez wychowawcę lub animatora zabawy,

a często również przez osoby bawiące się (dzieci lub dorosłych). Zdają sobie

one przeważnie sprawę z faktu, że dana czynność ma wprawdzie charakter

ludyczny, lecz została zorganizowana, by np.: „utrwalić pisownię wyrazów

z «ó»", „usprawnić i uaktywnić osoby, które niechętnie biorą udział w życiu

grupy" lub „przybliżyć bawiącym się literaturę romantyczną". Są to szcze

gółowe cele dydaktyczne i wychowawcze, którym podporządkowana jest

działalność ludyczna organizowana przez pedagogów. Lecz dla osób bawią

cych się musi ona zawsze być dowolna i przyjemna, inaczej straci charakter

zabawy.

Jednakże właśnie dzięki świadomym wpływom wychowawczym czyn

ności takie stają się okazją do rozwoju. Naturalne sytuacje wychowawcze

mają wielki wpływ na rozwój człowieka, lecz nie zawsze jest on pozytywny.

Wiadomo przecież, że np. środki masowego przekazu, młodzieżowi idole

lub ludzie w jakiś sposób eksponowani w społeczeństwie - politycy czy

aktorzy, mają wielki wpływ na sposób życia dzieci, młodzieży i dorosłych,

nie zawsze jednak pożądany. W wychowaniu, rozumianym jako pomoc

w rozwoju osobowym, zabawa staje się narzędziem, sytuacją, która przynaj

mniej z założenia sprzyja wzrostowi i personalizacji wychowanka. Animator

zabawy lub wychowawca dba o to, by była ona czynnością nie tylko dającą

przyjemność, odprężenie, wypoczynek, a nawet nie tylko konsolidującą

grupę (np. klasę, rodzinę). Sens jego zawodu polega na tym, by wycho

wanie, w tym również czynności łudyczne, jako jedna z podstawowych

technik wychowawczych, rozwijało w jego podopiecznym cechy osobowe:

wolność, rozumność, godność, odpowiedzialność, twórczość, aktywność,

poczucie wspólnoty. Oczywiście - co wie każdy pedagog - niejednocześnie.

Każda podjęta zabawa służy pewnemu partykularnemu celowi, a dopiero

całość oddziaływań - wszystkim wymienionym właściwościom.

czym jest zabawa - długi artykuł.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: