Johanna Sinisalo
Nie przed
zachodem słońca
Ennen pdivanlaskua ei voi
Projekt graficzny i typograficzny / Janusz Górski
Redakcja / Ewa Penksyk-Kluczkowska
Korekta / Ludmiła Jezierska
Skład / Piotr Górski
Druk i oprawa / WZDZ - Drukarnia Lega, Opole, ul. Małopolska 18
© Copyright by Johanna Sinisalo
Published by agreement with Tammi Publishers, Helsinki, Finland
© Copyright for the Polish edition by wydawnictwo słowo/obraz terytoria,
Gdańsk 2005
Książka wydana dzięki pomocy finansowej Ambasady Republiki Finlandii
Wydawca dziękuje FILI - Suomen Kirjallisunden Tiedotuskeshes (Centrum Informacji o Literaturze Fińskiej) za
dofinansowanie polskiego przekładu książki. The publisher wishes to thank FILI - The Finnish Literaturę Information
Centrę for providing a translation grant for this book.
wydawnictwo slowo/obraz terytoria, 80-244 Gdańsk, ul. Grunwaldzka 74/3
tel.: (058) 345 47 07 dział handlowy
tel.: (058) 341 44 13 redakcja
fax: (058) 520 80 63
e-mail: slowo-obraz@terytoria.com.pl
www.terytoria.com.pl
ISBN 83-7453-710-8
Złotoskrzydła i skrzat
Podróż Słońca się skończyła za siostrami nie zdążyła
zabłąkana smużka dnia.
Już nad ziemię mrok się skrada, złotoskrzydła strachem blada
chciała już uciekać w siną dal,
Gdy zobaczyła, że z przeciwka idzie mały skrzat,
co właśnie wstał i wyszedł w nocny świat.
A przecież skrzat, przed zachodem słońca, nie odważy się
na ziemi spojrzeć na swój cień.
Popatrzeli sobie w oczy,
w głębi piersi skrzat wtem poczuł
osobliwy serca zryw.
Choć me oczy palisz, rzecze, pierwszy raz w mym życiu przecie
tak przecudny widzę dziwów dziw!
I choćbym nawet od tej jaśni miał postradać wzrok, w ciemnościach skrzatu
trudno zmylić krok. Nie odchodź, a do mojej groty zaprowadzę cię i tam ożenię z
tobą się!
Smużka na to: skrzacie złoty, życia kresem mrok twej groty, a ja nie
chce śmierci złej.
Wracać mi ostatni dzwonek, bo jak światła nie dogonię, nie przeżyję
nawet chwili tej!
I uleciała smużka światła, a samotny skrzat wędrując dalej myśli sobie tak: Dlaczego
jedni na tym świecie światła dziećmi są, A drudzy pokochali noc.
Reino Helismaa
Anioł
Zaczynam się niepokoić. Twarz Martesa za lekką czterokuflo-wą mgiełką kołysze się i
rozpływa. Jego dłoń leży na stole blisko mojej, widzę ciemne włosy na jej grzbiecie,
seksownie kościste stawy palców i nieco wypukłe żyły. Przysuwam swoją dłoń i wtedy -
zupełnie jak gdyby nasze ręce były połączone ze sobą ukrytą pod stołem gumką - dłoń
Martesa odskakuje błyskawicznie. Cofa się jak rak do swej jamy.
Patrzę mu w oczy. Na twarzy ma przyjacielski, otwarty i rozumiejący uśmiech. Sprawia
wrażenie nieziemsko ciepłego i całkowicie nieznajomego zarazem. Jego oczy to ikonki
na ekranie komputera, pozbawione wyrazu obrazki, za którymi kryją się niesamowite
dziwy, ale tylko dla tych, którzy potrafią je otworzyć.
- Dlaczego zaprosiłeś mnie na piwo? Czego się spodziewałeś?
Martes rozpiera się w swoim krześle. Taki jest swobodny. Taki
beztroski.
- Dobrej rozmowy.
- I niczego poza tym?
Martes patrzy na mnie, jakbym wyjawił mu o sobie coś nowego, coś irytującego, choć
jednocześnie błahego. Coś odrobinę kompromitującego, co jednak nie musi od razu
psuć dobrych stosunków zawodowych. Trochę tak, jakby zawiódł go dezodorant.
- Powiem ci szczerze, że ja się do tego nie nadaję.
Serce zaczyna mi walić w piersiach młotem, a język jest szybszy od myśli.
H 9
- To ty zacząłeś.
Gdy w szkole szukali winnych bójki na dziedzińcu, właśnie to było ważne. Kto zaczął.
Martes spogląda na mnie jak na nieodpowiedzialne dziecko, a ja ciągnę dalej.
- Nigdy nie pozwoliłbym sobie znaleźć się w tej sytuacji... gdybyś tak wyraźnie nie
dał mi do zrozumienia, że jesteś zainteresowany. Powiedziałem ci, że jestem mistrzem
świata w likwidacji uczuć. Jeśli nie mam naprawdę solidnych podstaw, by wierzyć, że
druga strona jest mną zainteresowana, nie dopuszczam do niczego. Do niczego.
Nawet do jednej myśli, kurwa, nawet do jednej myśli.
Gdy tak mówię tonem zdecydowanie zbyt gniewnym, do głowy cisną się wspomnienia.
Przypominam sobie, jak to było mieć Martesa w ramionach, czuć przez spodnie jego
erekcję, kiedy w mroku nocy staliśmy oparci o balustradę przy wodospadzie. Czuję
jego usta na moich, usta o smaku papierosów i guinnessa, czuję drapanie jego wąsów
na mojej górnej wardze i zaczyna mi się kręcić w głowie.
Martes szuka papierosów, bierze jednego, wsuwa go do ust i zapala swoją zippo.
Zaciąga się głęboko i z lubością.
- Nic na to nie poradzę, że jestem facetem, na którego inni rzutują swoje marzenia i
pragnienia.
Jego zdaniem nic się nie wydarzyło.
Jego zdaniem to wszystko powstało w mojej wyobraźni.
Wlokę się do domu w środku nocy, chwiejąc się i kulejąc. Przyczyną jest zarówno piwo,
jak i głęboka, podskórna rana. Mój zamroczony umysł liże ją niczym kot, trąca jak
obluzowany ząb, budząc raz za razem słodki, tępy ból. Przywołując to zdanie o moich
marzeniach i pragnieniach, które nie znoszą światła dnia.
H 10
Wichura kołysze latarniami. Kiedy skręcam z rynku w bramę, razem ze mną podmuch
wwiewa w nią mokry śnieg i zmiętoszone liście lipy. Z rogu podwórza dobiegają słowa
głośnej rozmowy.
Przy śmietniku zebrało się nieciekawe towarzystwo, młodzi gówniarze, w zwisających
z tyłków dżinsach i błyszczących kurtkach odsłaniających pas gołej skóry. Stoją
odwróceni plecami i rozmawiają tonem, który jednocześnie mówi, że podjudzają się
nawzajem do jakiegoś szemranego wyczynu. Ten z kolei ma związek z jakimś kształtem
ginącym w głębokim cieniu pomiędzy nimi. Normalnie ominąłbym podobnych kolesi
szerokim łukiem - człowiek dostaje gęsiej skórki, gdy mija takich na ulicy, i wciska
głowę w ramiona, wiedząc, że zaraz posypią się za nim obrzydliwe odzywki - ale
właśnie teraz, z powodu Martesa, z tego powodu, że nic już nie ma znaczenia, a we
krwi mam pewnie ze dwa promile, przystaję za ich plecami.
- To jest prywatny teren wspólnoty mieszkaniowej. Przebywa
nie tu bez pozwolenia jest zabronione.
Parę głów się odwraca, uśmieszki, potem ich uwagę znów przykuwa coś, co leży na
ziemi pod ich nogami.
- Boisz się, że cię ugryzie? - pyta jeden drugiego. - Pociągnij mu z buta.
- Nie słyszycie? Prywatne podwórze, spadać mi stąd. - Podnoszę głos, w oczach błyska
wściekłość, w mózgu rozbłyska dawny obraz stojącego nade mną kręgu kiwających się
w przód i w tył starszoklasistów. Podpuszczali się tym samym, złośliwym tonem -
"boisz się, że cię ugryzie?" - i po chwili miałem usta pełne zapiaszczonego śniegu.
- Spadaj na drzewo, kochasiu - rzuca słodko jeden z początkujących kryminalistów. Wie,
że tyle im mogę zrobić, co mucha psu.
- Zadzwonię na policję.
- Już zadzwoniłam - słyszę za plecami. Tuż za mną materializuje się mieszkająca piętro
niżej emerytka, spora kobieta, która
B 11
w zamian za to, że nie płaci czynszu, sprawuje jakoby funkcję dozorczyni. Chłopaczki
wzruszają ramionami, obciągają swoje skórzane kurtki, spluwają pewniacko na ziemię,
zbierają się powoli, jakby to od nich wszystko zależało. Idą do bramy ławą i klną jak
prawdziwi mężczyźni, ostatni strzela jeszcze niedopałkiem, który leci w naszym
kierunku niczym żarzący się pocisk. Nie zdążyli wyjść na ulicę, a już usłyszeliśmy, jak
rzucili się do ucieczki. Kobieta wzdycha.
- Na szczęście uwierzyli.
- Przyjedzie ta policja?
- Jasne, że nie. Spróbowałby człowiek im czymś takim głowę zawracać. Szłam właśnie
na grilla.
Adrenalina na chwilę mnie otrzeźwiła, ale teraz, gdy próbuję wydostać z kieszeni
klucze, palce mam niezdarne jak parówki. Sąsiadka idzie w kierunku bramy i bardzo
mi to odpowiada, bo w mojej zamroczonej głowie zaczyna mruczeć obezwładniająca,
obsesyjna ciekawość. Czekam, aż kobieta zniknie w przejściu, i zaglądam pod
śmietniki.
Na asfalcie leży mały chłopiec. W mroku rysuje się jedynie ledwo wybijająca się z
cienia czarna sylwetka.
Podchodzę bliżej, wyciągam rękę. Skulona postać najwyraźniej słyszy moje kroki, na
chwilę unosi z trudem głowę i otwiera oczy - i wtedy wreszcie zdaję sobie sprawę z
tego, co widzę.
Jeszcze nigdy nie patrzyłem na coś tak pięknego.
Od razu wiem, że chcę go mieć.
Jest mały, delikatny i dziwnie skulony, jakby w ogóle nie miał stawów. Głowę trzyma
między kolanami, gęsta, czarna grzywa dotyka zabłoconego chodnika.
Ma nie więcej niż rok. Najwyżej półtora. Jest jeszcze młody. Nie ma w sobie nic z
wielkości i masywności dorosłych osobników, których widziałem na ilustracjach.
B 12
Jest ranny, został porzucony albo się zgubił. Wygląda na to, że młodociani hoplici nie
zdążyli mu jeszcze wyrządzić żadnej krzywdy. W jaki sposób dostał się na podwórze,
jak się znalazł w samym środku miasta? Serce zaczyna mi bić jak szalone, obracam się i
niemal czekam, aż ujrzę duży, czarny cień, przemykający chyłkiem od śmietnika ku
bramie, skąd już blisko do bezpiecznych zarośli parku.
Działam automatycznie. Kucam przy młodym i przednią jego łapę przekładam sobie
ostrożnie na plecy. Przebudza się, ale nie wyrywa. Dla pewności owijam pasek torby
wokół trolla, tak że łapy ma mocno przyciśnięte do boków. Rzucam za siebie ukradkowe
spojrzenie i biorę zwierzę na ręce. Jest lekkie, ptasio kościste, waży znacznie
mniej niż dziecko tej samej wielkości.
Lustruję szybko okna; tylko u sąsiada z pierwszego ćmi się w sypialni czerwonawe
światło. Za szybą przemyka głowa egzotycznie wyglądającej młodej kobiety, czyjaś dłoń
zaciąga zasłony. Teraz.
Po chwili jesteśmy w moim mieszkaniu.
Jest bardzo słaby. Kiedy kładę go na łóżku, w ogóle się nie broni, tylko patrzy na mnie
swymi czerwonawymi, kocimi oczyma o pionowych, czarnych źrenicach. Ma trochę
ostrzejszą niż kot, prostą kość nosową, nozdrza są duże i pełne wyrazu. Mordka nie
przypomina w ogóle dzielonego pyska kota czy psa; jest to wąska, pozioma szczelina.
Całość tak bardzo przypomina twarz człowieka - jak pysk marmozety lub innych
szerokonosych naczelnych - że nietrudno pojąć, dlaczego te czarne stworzenia zawsze
uważano za ludzi lasu, za zamieszkujące nory i jamy, przypadkowo stworzone przez
naturę karykatury człowieka.
W świetle lepiej niż na dworze widać, że jest jeszcze młody. Rysy twarzy i linie
tułowia są miękkie, okrągłe i wzruszająco nieporadne, jak u młodych wszystkich
zwierząt. Przyglądam się
H 13
jego przednim łapom: jak łapy szczura albo szopa, mają gibkie palce o wydatnych
stawach i długich pazurach. Uwalniam go z więzów paska torby, nawet nie próbuje
mnie drapnąć ani ugryźć. Przekręca się tylko na bok i zwija w kłębek, wsuwa między
uda zakończony kitką ogon i przyciska zgięte przednie łapy do piersi. Czarna,
skołtuniona grzywa zsuwa się na pysk i stworzenie wydaje skamlące westchnienie, jak
zasypiający pies.
Stoję przy łóżku, patrzę na małego trolla i czuję silny zapach, który jednak nie jest
nieprzyjemny: jakby rozgniecionych jagód jałowca z jakąś domieszką - piżma, paczuli?
Troll nawet nie drgnął. Jego kościsty bok unosi się i opada w rytm szybkiego oddechu.
Z wahaniem biorę z sofy wełniany koc, stoję chwilę obok łóżka, po czym przykrywam
trolla. Jego tylna łapa prostuje się instynktownie z siłą i prędkością błyskawicy, koc
ląduje mi na twarzy. Ściągam go z łomoczącym sercem, boję się, że przestraszone
stworzenie zaraz rzuci się na mnie z pazurami i zębami. Ale nie. Troll leży dalej
zwinięty w kłębek i spokojnie oddycha.
Dopiero teraz dociera do mnie, że przyniosłem do domu drapieżcę.
Boli mnie głowa i szyja. Spałem na sofie. Jest diabelnie wcześnie, jeszcze ciemno. A
łóżko jest puste. Właśnie, wszystko było jedynie wytworem mojej wyobraźni, która nie
znosi światła dziennego.
Tylko że na podłodze przy łóżku leży rozkopany koc. A z łazienki dochodzi cichy,
cichuteńki odgłos.
Wstaję i w sączącym się przez okno świetle ulicznej latarni podchodzę powoli, tak
cicho, jak tylko potrafię, pod drzwi łazienki. W szarym mroku dostrzegam małe, czarne i
kościste pośladki, tylne łapy, drgający ogon z kitką - i rozumiem. Pije wodę z muszli
klozetowej. Odór jałowca aż gryzie w nos. Po chwili dostrzegam na miętowozielonych
kaflach posadzki żółtą kałużę. No jasne.
H 14
Przestał chłeptać, wyczuwa mnie i unosi znad muszli górną część tułowia ruchem tak
szybkim, że niemal niedostrzegalnym. Z pyska kapie woda. Próbuję przekonać sam siebie,
że woda jest zupełnie czysta, że oczywiście nadaje się do picia, próbuję sobie przypomnieć,
kiedy ostatnio miałem w ręku szczotkę i wc-kaczkę.
Oczy troiła są cały czas zamglone, nie wygląda zdrowo, jego kruczoczarne futro jest
matowe, że aż smutno. Usuwam się z drzwi łazienki, a on przemyka obok mnie do
pokoju dokładnie tak jak zwierzę, które nie ma innej drogi ucieczki: niby od
niechcenia, a jednak szybko, czujnie. Stawia tylne łapy zwinnie i miękko, inaczej niż
człowiek: pochyla się nieco do przodu, lekko napięte przednie łapy są zgięte i nieco
rozchylone na boki - ach, jak on się unosi na tych swoich paluszkach, jaki z niego
baletmistrz. Odprowadzam go wzrokiem i widzę, jak z kocią zwinnością wskakuje na
łóżko, bez żadnego odbicia, jak gdyby ciążenie nie istniało, po czym zwija się w kłębek
i znów zasypia.
Przynoszę z kuchni miseczkę, nalewam do niej wody i stawiam obok łóżka. Potem idę
wytrzeć podłogę w łazience, chociaż w głowie mi dudni.
Co te trolle, u diabła, jedzą?
Idę do pracowni. Zostawiam drzwi otwarte, budzę komputer, odpalam Netscape'a i w
okienko wyszukiwarki wpisuję słowo TROLL.
B3 15
www.przyroda.finska.org BIES, in. TROLL (dawn. także „licho, kaduk, chyłek"), Felipi-thecus trollius. Rodzina kotomałpy
(Felipithecidae).
Występujący w całej Skandynawii gatunek drapieżnika, spotykany także na północ od Morza Bałtyckiego i w
zachodniej Rosji. W środkowej części Europy wyginął całkowicie z powodu stopniowego trzebienia lasów,
ale mitologia i źródła historyczne pozwalają sądzić, że jeszcze w średniowieczu występował tam dość
powszechnie. Oficjalnie został odkryty i naukowo sklasyfikowany dopiero w 1907 roku, przedtem uważany za
stworzenie mityczne, występujące tylko w bajkach i folklorze.
Dorosły samiec waży od 50 do 75 kg, w postawie wyprostowanej osiąga wysokość od 170 do 190 cm. Zwierzę
dwunożne o chwytnych przednich kończynach, choć w ruchu wykazuje wiele cech zwierząt palcochodnych.
Tylne łapy mają cztery, a przednie pięć palców zaopatrzonych w długie pazury; jeden z palców przypomina
kciuk. Ogon długi, z kitą. Język szorstki. Oczy żółto-czerwone, o wąskiej, pionowej źrenicy. Najczęstsze
ubarwienie to smolista czerń. Sierść gęsta, gładka, samce mają na głowie gęstą, czarną grzywę. Porusza się
wyłącznie nocą. Główne pożywienie stanowi drobna zwierzyna, padlina, gniazda ptasie i pisklęta. Zapada w sen
zimowy. Przypuszcza się, że samica zachodzi w ciążę na jesieni przed zapadnięciem w sen; na wiosnę lub na
początku lata rodzi 1-2 młode. Niewiele jest jednak sprawdzonych informacji o tym nadzwyczaj płochliwym,
unikającym człowieka drapieżniku. Jest niezwykle rzadki; przypuszcza się, że w Finlandii żyje około 400
osobników. Uznany za gatunek ginący.
B 16
www.wirtualne.zoo.org/~ssaki/drapiezniki
Początkowo, z powodu dużego podobieństwa do człowieka czy małpy, błędnie uważano
trolle za bliskich krewnych człowieko-kształtnych, dokładniejsze badania pozwoliły
jednak ustalić, że mamy do czynienia z ewolucją konwergentną. Trolla uważano za
przedstawiciela naczelnych i to błędne rozumienie sprawiło, że jego pierwszą oficjalną
nazwą gatunkową była „małpa jaskiniowa północna", po łacinie Troglodytas borealis.
Później stwierdzono, że gatunek należy do zupełnie odrębnej rodziny z rzędu drapieżnych,
nazwanej Felipithecidae, ale skojarzenia z małpą zachowały się jeszcze przez jakiś
czas w nazwie Felipithecus troglodytas. Obecnie ugruntowana nazwa łacińska gatunku
- naukowo ścisła i jednocześnie czyniąca zadość tradycji ludowej - brzmi Felipithecus
trollius. Ciekawostką historyczną jest stanowisko szacownego towarzystwa Societas pro
Fauna et Flora, które zaproponowało - również odwołując się do mitologii i znanego z
folkloru pojęcia „bies" - nazwę Felipithecus satanus.
Z rodziny Felipithecidae poza gatunkiem trollius znane jest jeszcze tylko jedno
zwierzę: chodzi o już niemal wymarłą koto-małpę żółtą z Indonezji (Felipithecus
flavus), która rozmiarami zbliżona jest do rysia i żyje w środkowej warstwie
deszczowych lasów tropikalnych. Analiza znalezisk kopalnych pozwala przypuszczać,
że wspólny przodek tych dwóch gatunków żył w Azji południowo-wschodniej.
Mimo że tryb życia i uzębienie trolla wyraźnie wskazują na to, że jest on drapieżcą,
zdaniem wielu naukowców rząd Carnivora nie jest dla Felipithecidae właściwy.
Przedstawiano teorie, że troll
E 18
jest bliżej spokrewniony z owadożernymi i naczelnymi niż z właściwymi kotami
drapieżnymi, czego potwierdzeniem są także niektóre cechy anatomiczne.
Pojawiły się twierdzenia, że niektóre gatunki zwierząt, których istnienia nie udało się
potwierdzić naukowo (jak występujący w bajkach i opowiadaniach tybetański człowiek
śniegu, czyli Yeti, i mityczny północnoamerykański Sasąuatch, czyli Wielka Stopa),
mogą być również unikającymi ludzi przedstawicielami rodziny Felipithecidae.
Przekonujące dowody istnienia gatunku Felipithecus trollius uzyskano dopiero w roku
1907, gdy na wydział nauk biologicznych i zoologicznych Cesarskiego Uniwersytetu
Aleksandra w Helsinkach przywieziono znalezione przypadkiem ciało dorosłego trolla.
Świadectwa osób twierdzących, że widziały trolla na własne oczy, spisywano już dużo
wcześniej, ale zwierzę to, często występujące w bajkach i innych tradycyjnych
przekazach takich jak Kalevala, uważano w kręgach naukowych za stworzenie baśniowe.
Jest też prawdopodobne, że mity o skrzatach i podziemkach przetrwały dzięki
odnajdywanym czasem na niezamieszkanych terenach pojedynczym młodym trollom.
Ten pogląd wspiera teoria, że trolle mogą regulować przyrost populacji, porzucając
młode.
Niezwykła zdolność maskowania się w otoczeniu, trudno dostępne siedziby,
płochliwość oraz fakt, że troll porusza się bardzo cicho i tylko w nocy, a zimą w zasadzie
nie zostawia śladów, gdyż zimuje w jamach, mogą być częściowym wyjaśnieniem tak
późnego odkrycia tego gatunku. Zoologiczna historia trolla bardzo przypomina zatem
historię żyrafy okapi, którą nauka odkryła dopiero około 1900 roku, warana z Komodo
(1912) i pandy wielkiej (1937). Choć wszystkie te zwierzęta były znane z bogatej
ustnej tradycji ludowej, a ich istnienie zostało potwierdzone przez tubylców, naukowcy
przez długi czas wkładali te świadectwa między bajki. Warto w tym miejscu
przypomnieć, że ocenia się,
B 19
iż ...
lid7op.pl