Vladimir Nabokov - Przejrzystość rzeczy.pdf - Vladimir Nabokov - morefaya2006

Wstęp

Z perspektywy historycznej, za sto lub więcej lat, wyda

się to zapewne drobną aberracją, wkrótce skorygowaną

1 zrekompensowaną całą serią publikacji — jednak dla

nas, świadków tego wydarzenia, ma ono inny zgoła wy

miar. Choć bowiem wydaje się to prawie niemożliwe.

Przejrzystość rzeczy jest pierwszą publikowaną w Polsce

książką Vladimira Ńabokova — niewątpliwie jednego

z najoryginalniejszych, najwszechstronniejszych i najbar

dziej znaczących umysłów twórczych naszej epoki. Nad

używanie superlatywów nie jest idealną metodą udowad

niania czyjejś wielkości — ale jak inaczej można pisać

o kimś, kogo uważano za czołowego kontynuatora wiel

kiej tradycji literackiej, a kto następnie potrafił, w dru

giej połowie swego życia, wejść w zupełnie nową kul

turę i nie tylko zasymilować się w niej, lecz wręcz stać

się jej artystyczną podporą, ogniwem łączącym tradycję

2 najciekawszymi zabiegami nowatorskimi. I kto zarazem

byl uznanym lepidopterologiem oraz znawcą i twórcą

kompozycji szachowych, a czyje „dzieła zebrane", gdyby

się ukazały, liczyłyby nie mniej niż czterdzieści pokaźnych

tomów?

Vladimir V. Nabokov urodził się w 1899 r. w Petersbur-

gu, w rodzinie arystokratycznej, która wprawdzie plaso

wała się stosunkowo nisko w hierarchii swej k lasy, ale

znana była z działalności publicznej: dziad Vladimira

przez dwanaście lat zajmował stanowisko ministra spra-

wiedliwości (a wcześniej jeszcze jako bliski doradca

Wielkiego księcia Konstantego otrzymał zadanie zrefor-

mowania prawa polskiego), podobny urząd przez krótki

czas pełnił na Krymie również ojciec pisarza, znany i po-

pularny polityk, którego liberalne poglądy przerażały ro-

dzinę, lecz imponowały Yiadimirowi.

Nabokoycwie opuścili Krym w 1919 r. na pokładzie

ostatniego statku, jaki odpłynął z Sewastopola. Na emi-

gracji Vladimir ukończył studia w Cambridge, a w 1923 r.

osiedlił się w Berlinie. Mimo że spędził tam czternaście

lat, nigdy nie złagodził swej niechęci do Niemiec, mani-

festowanej między innymi ostentacyjną nieznajomością

języka niemieckiego; z drugiej strony tam właśnie kon-

centrowało się artystyczne i intelektualne życie emigracji

rosyjskiej i rozpoczynający karierę literacką Nabokov

potrzebował choćby substytutu przedrewolucyjnej atmo-

sfery kulturowej, jaki mógł mu wówczas zapewnić tylko

Berlin.

Pierwociny literackie Nabokova nie rokowały bynaj-

mniej wielkich nadziei; jeszcze przed wyjazdem z Peter-

sburga zdążył wydać kilka tomików poezji i doczekać się

zjadliwych recenzji oraz rad, aby „trzymał się z dala od

literatury". Okres berliński również otwierają wiersze,

wkrótce jednak Nabokov publikuje szereg krótszych i

dłuższych sztuk, a w 1926 r. pierwszą powieść zatytuło-

waną Maszeńka. Drugą powieść „Król, dama, walet"

(Koro!. Dama, Walet.) — jej o wiele późniejsza wersja

filmowa zrealizowana przez Jerzego Skolimowskiego po-

kazywana była i w Polsce — opublikował w 1928 r. Po-

dobnie jak Maszeńka także ten utwór ukazał się wkrótce

w niemieckim tłumaczeniu, co w istotny sposób poprawiło

sytuację materialną pisarza. Choć bowiem coraz po-

wszechniej uważano go za najciekawszego pisarza emi-

gracji rosyjskiej, dochód z książek nie wystarczał na

utrzymanie dwojga ludzi. Dwojga, gdyż w 1925 r. Nabo-

kov poślubił Wierę Słonim. Pochodziła ona z rodziny ży-

dowskiej, co ogromnie wzburzyło liczne ciotki pisarza,

ale zgadzało się z przekonaniami jego ojca. Małżeństwo

to przetrwało aż do śmierci Nabokova w 1977 r.; w 1934

roku urodził się z niego jedyny syn, Dmitri.

Cala trójka bohaterów powieści „Król, dama, walet"

to Niemcy, choć, jak Nabokov pisał we wstępie do wy-

dania amerykańskiego z 1967 r.; „Nie znałem niemieckie-

go, nie miałem przyjaciół wśród Niemców, nie przeczyta-

łem też żadnej niemieckiej książki ani w oryginale, ani

w tłumaczeniu." Zabieg odejścia od doskonale mu zna-

nego środowiska emigracji rosyjskiej i wkroczenia na

teren, z którym nie czuł się związany emocjonalnie, po-

trzebny był pisarzowi do pełnego zdystansowania się od

postaci. Są one świadomie dwuwymiarowe, sprawiają

wrażenie marionetek, którymi Nabokov dowolnie ma-

nipuluje; chwyt ten powtórzony został w wielu później-

szych książkach i z tego względu „Król, dama, walet"

nie będąc powieścią wybitną w istotny sposób pomaga

zrozumieć ewolucję stosowanych przez pisarza technik.

Charakteru „wprawki" nie ma już natomiast następna

powieść Nabokova „Obrona Łużyna" (Zaszczita Łużyna),

opublikowana w 1930 r., utwór nie tylko wybitny, lecz

także zdaniem np. E. Zamiatina najważniejsza powieść

rosyjskiego środowiska emigracyjnego. Doszła w niej do

głosu wielka pasja pisarza, jaką były szachy: Łużyn jest

szachistą, a charakter powieści określa wzajemne nakła-

danie się i współgranie dwóch płaszczyzn — rzeczywi-

stości zewnętrznej i rzeczywistości szachowej. Gdy wy-

mogi „obiektywnej" sytuacji zaczynają kolidować z ko-

niecznością ciągłego doskonalenia technik szachowych,

Łużyn ucieka od niej skacząc z okna —■ posunięcie rów-

nie ostateczne, a zarazem zaprzeczające podstawowym

regułom postępowania, jak paralelny motyw szachowy

prowadzący do „samomata".

Okres berliński okazał się niezmiernie istotny dla

kształtowania się pisarskiej sylwetki Nabokova. W ciągu

mniej więcej dziesięciu lat opublikował on siedem po-

wieści, tyleż dramatów (w tym Wydarzenie, „Sobytje",

wystawione i w Warszawie), trzy tomiki wierszy i jeden

zbiór opowiadań — nie licząc recenzji, artykułów pole-

micznych czy przekładów (wśród jego dokonań w tej

dziedzinie pozycje najbardziej znaczące to Colas Breug-

non ! Alicja w krainie czarów). Z drugiej strony, mimo iż

ani Nabokov, ani jego otoczenie z zasady nie włączali

się w życie polityczne Niemiec, to, co działo się wokoło,

nie mogło pozostać bez wpływu na los emigracji rosyj-

skiej. Wychowany w duchu liberalizmu i tolerancji, Na-

bokov specjalnie ostro reagował na wszelkie przejawy

totalitaryzmu i wyjeżdżając z Niemiec napisał do przy-

jaciela, iż „cokolwiek się stanie, nigdy nie wrócę do

Niemiec. To ohydny i przerażający kraj." Wieie lat póź-

niej wyznał, że chce jednak tam powrócić — ale tylko

po to, żeby zobaczyć na własne oczy obozy i napisać

ich „straszliwe oskarżenie"; nigdy jednak nie zdobył się

na powtórne odwiedzenie tego kraju.

Następne kilka lat Nabokovowie spędzili w Paryżu,

mieście znanym pisarzowi i wcześniej, które jednak nie

mogło zastąpić mu atmosfery kraju ojczystego. Zdając

sobie sprawę z nieodwracalności sytuacji, Nabokov,

powszechnie już wtedy uznawany za najwybitniejszego

rosyjskiego pisarza emigracyjnego, podjął dramatyczną

decyzję: postanowił odejść od języka ojczystego. Kilka

drobnych prac napisał po francusku, ale językiem, ku

któremu zwrócił się i przy którym z pełną konsekwencją

pozostał, był język angielski. Nie był to dla niego język

nowy — nauczył się go jeszcze jako dziecko, a w latach

dwudziestych studiował w Anglii. Czym innym jest jed-

nak biegła nawet znajomość języka, a czym innym tworze-

nie w nim, co związane jest przecież i z głębszymi uwarun-

kowaniami kulturowymi. Nabokov nie wybrał Anglii, choć

bowiem znał jej kulturę, nie czuł się w niej dobrze —

i gdy w 1940 r. musiał wraz z rodzinę opuścić Francję,

postanowił udać się do kraju, którego nigdy przedtem

nie widział, którego nuworyszowska w dużej mierze kultura

ogromnie różniła się od arystokratycznych tradycji ro-

syjskich, ale który zarazem był otwarty dla nowych idei

nieporównanie bardziej niż jakikolwiek kraj europejski:

28 maja 1940 r. Nabokovowie zeszli na iąd w Nowym

Jorku.

Romans Nabokova z Ameryką miał trwać przez na-

stępne osiemnaście lat i był miłością od pierwszego wej-

rzenia: od zetknięcia się z rozbawionymi celnikami, gdy

ci, zamiast wzorem swych europejskich kolegów — aż

nadto dobrze znanych pisarzowi •— drobiazgowo prze-

glądać cały bagaż, zadowolili się znalezieniem dwóch

par rękawic bokserskich i przeprowadzeniem zaimpro-

wizowanego sparringu. Od tamtej pory Ameryko miała

się kojarzyć Nabokovowi przede wszystkim z nastrojem

dowcipu i niewymuszonej zabawy — późniejszym Imi-

grantom zawsze radził, by przebywali wśród Ameryka-

nów, a nie w środowisku urzędowo wręcz napuszonej,

i poważnej emigracji rosyjskiej. Jej gniewu miał zresztą

wkrótce zaznać na własnej skórze, gdy w 1941 r. opu-

blikował pierwszą powieść napisaną po angielsku The

Rea/ Life of Sebastian Knight („Prawdziwe życie Seba-

stiana Knighta"). Struktura książki opiera się na typowe}

dla Nabokova zasadzie ciągłego kwestionowania sposobu

istnienia opisywanej w książce rzeczywistości. Ma

pierwszym planie jest to próba odtworzenia kolei losu

pisarza, Sebastiana Knighta, podjęta przez jego brata,

określanego jedynie jako V. Im bardziej jednak zagłę-

biamy się w książkę, tym bardziej realna staje się moż-

liwość, że mamy tu do czynienia nie z biografią, lecz ze

specyficzną formą autobiografii, pióra Sebastiana. Ca

więcej, jego utwory przypominają książki samego Naboko-

va — lecz z drugiej strony, czy Nabokov to nie V. (jak Vladi-

mir)? Dla kogoś, kto zna choćby tylko anglojęzyczną

część twórczości Nabokova, jest zupełnie oczywiste, dla-

czego upatruje się w nim oraz w Borgesie dwóch wiel-

kich patronów prozy postmodernistycznej. Dla środowi-

ska emigracji rosyjskiej ważny był jednak tylko fakt, iż

pisarz „zdradził" własny język i własną kulturę - smutny

przyczynek do historii zaściankowości.

W czasie pobytu w USA, a później w Szwajcarii Mabo-

kov wydał po angielsku większość swych rosyjskich utwo-

Vladimir Nabokov - Przejrzystość rzeczy.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: