Wprowadzenie do swiadomego snienia.pdf

Wprowadzenie do świadomego śnienia

Ocena empiryczna

WPROWADZENIE

Praktyka śnienia proponowana przez Don Juana związana była z doświadczeniem

polegającym na odnajdywaniu rąk we śnie... na śnieniu, że się podnosi ręce na wysokość

oczu. (Castaneda, 1974, s.18)

Tymi słowy antropolog Castaneda opisuje technikę pozwalającą doskonalić sztukę śnienia.

Poprzez koncentrowanie uwagi na obiektach występujących we śnie można nauczyć się, zgodnie

ze wskazaniami szamana Don Juana, "bycia przebudzonym" i dzięki temu przekraczać

ograniczenia płynące ze świata zmysłów. Podobnymi relacjami o osiąganiu stanu "przebudzonej"

świadomości we śnie i kontrolowaniu siłą własnej woli wydarzeń sennych, usiane są starożytne,

filozoficzne i religijne rozprawy naukowe. (Chang, 1977; de Becker, 1968; Evans–Wentz, 1967).

W pismach tych opisywany jest stan rozwijającej się we śnie świadomości, który przypomina to,

co obecnie nazywamy "świadomym śnieniem".

Wielu ludzi rzadko doświadcza "świadomego śnienia". Nielicznym udaje się świadomie śnić "na

zawołanie", z własnej woli; jednak dla większości ludzi świadome śnienie pozostaje czymś

wyjątkowym, ekskluzywnym. Proces poznawania zjawiska świadomego śnienia dokonywał się

zanim pojawiła się, całkiem niedawno, konieczność naukowych dociekań dotyczących tego

fenomenu. Badania naukowe zapoczątkowały poszukiwania strategii pozwalających

doświadczać tego stanu. By móc wykorzystywać świadome śnienie w psychoterapii, rozwoju

indywidualnym lub działalności naukowej, trzeba najpierw nauczyć się stałego,

niesporadycznego wywoływania jasnego śnienia; co zresztą stanowi podstawę badań nad

technikami inicjującymi doświadczenia tego stanu.

Główne pytanie tego rozdziału brzmi: "Które techniki, jeśli w ogóle jakieś, pozwalają mieć

nadzieję na skuteczne inicjowanie świadomego śnienia?" Postawienie tego pytania pociąga za

sobą konieczność postawienia pytań dotyczących ograniczeń w posługiwaniu się tą

umiejętnością tj.:Jak często osoba biegła w świadomym śnieniu może osiągać ten stan we śnie?

W jakim stopniu można kontrolować zdarzenia senne i jak długo może trwać ów stan kontroli?

Mimo doniesień o zdolności zachowywania ciągłości w świadomym śnieniu (Garfield, 1976;

LaBerge, 1980a,b) pojawia się również pytanie: Czy zdolność rozwijania tej umiejętności jest

czymś wyjątkowym czy powszechnym?

Powyższe pytania muszą towarzyszyć badaniom poświęconym technikom świadomego śnienia.

ZARYS TEORETYCZNY

Odpowiedzi na powyższe pytania powinny wpłynąć na próby włączenia pojęcia

świadomego/jasnego śnienia do teorii śnienia i świadomości. Dobra teoria świadomego śnienia

powinna wzmagać nasze wysiłki na rzecz doświadczania tego stanu. Wysiłek umieszczenia

świadomego śnienia w kontekście śnienia i świadomości będzie związany z podjęciem

następujących kwestii: (1)dualizm myślenia; (2)procesy myślowe i dualizm myślenia;

(3)dualizm w obrębie świadomego śnienia.

Dualizm myślenia

Większość snów charakteryzuje się brakiem refleksji, co Rechtschaffen (1978) nazywa

"sygnałowym brakiem gotowości myślowej". Jest on szczególnie wyraźny "gdy zawartość snów

jest taka, że normalnie, tzn. na jawie, prowokowałaby pojawienie się krytycznej refleksji" (1978,

s. 100). Czemu konfrontując się z odmiennością rzeczywistości snu nie pytamy o nią? Dla

Rechtschaffena (1978) ważniejsze od pytania: Dlaczego doświadczamy świadomego śnienia

sporadycznie? jest pytanie: "Dlaczego wszystkie sny nie są świadome tak, jak świadoma jest

większość doświadczeń?" (s.100)

Odpowiedź na to pytanie można znaleźć w długiej tradycji ujmującej ludzki mózg jako narząd

wykazujący dwa jakościowo różne typy myślenia. Idea dualizmu myślenia pojawia się niczym

echo w historii filozofii, literatury i psychologii. W 1763 r. Jerome Gaub napisał:

Jeśli nigdy nie obserwowałeś swego myślenia w pewnym wewnętrznym sensie, to nie

zgodzisz się z moim wcześniejszym stwierdzeniem, że umysł zawiera w sobie dwie różne

zasady działania... Mam nadzieję, że uwierzysz Pitagorasowi i Platonowi, najmędrszym

filozofom starożytności, którzy zgodnie z tym, co pisze Cyceron, podzielili umysł na dwie

części; jedna z nich bierze udział w myśleniu i druga, zaś jest od myślenia wolna. (Rather,

1965, s. 123)

Najlepiej znaną XXwieczną wersją dualistycznej koncepcji myślenia jest koncepcja Freuda, w

ramach której dokonane jest rozróżnienie między procesami "pierwotnymi" i "wtórnymi".

Dychotomia myślenia zaproponowana przez Freuda powraca często w koncepcjach innych

badaczy: u Varendonck'a (1921) ma postać rozróżnienia między "przedświadomym" a

"świadomym" myśleniem; u McKellar (1957) pojawia się w formie rozróżnienia między

"amyśleniem" i "rmyśleniem"; Hilgard (1962) z kolei myśleniu "popędliwemu" przeciwstawia

myślenie "realistyczne"; Berlyne (1965) myśleniu "autystycznemu" myślenie "bezpośrednie".

Klinger (1978) używa terminologii Skinnera, by dokonać rozróżnienia między myśleniem

"operantnym" i "respondentnym":

W bardzo ogólnym ujęciu, różnica między myśleniem operantnym a myśleniem

respondentnym wyraża się obecnością zmysłu wolitywnego oraz kontroli, która dotyczy

oceny skutków myślenia. Innymi słowy, ocena dotyczy skuteczności osiągania

poszczególnych celów. Myślenie operantne jest myśleniem, które poprzez świadomą

kontrolę zabezpiecza osobę myślącą przed chaotycznością w myśleniu i utratą jego ciągłości.

(s. 235)

Myślenie operantne (OT=operant thought) obejmuje świadomie skoncentrowaną uwagę

kierowaną regułami rzeczywistości i logiki. W odróżnieniu od myślenia operantnego myślenie

respondentne (RT=respondant thought) doświadczane jest jako strumień percepcji tak

wizualnych, jak i słuchowych. Percepcje te przepływają spontanicznie i nie wymagają wysiłku.

Obecne są w śnieniu na jawie i śnieniu wieczornym. Myśleniem repondentnym, wolnym od

kontroli, kierują różne nieświadome motywacje oraz "chwilowe niepokoje, lęki" (Klinger, 1971).

Pojęcia: operantne i respondentne ujmują zasadniczą różnicę między dwoma typami myślenia.

Między myśleniem racjonalnym, świadomie ukierunkowanym na osiąganie celu i

wykorzystującym myślenie o myśleniu, czyli ocenę myślenia (feedback) a myśleniem

bezwiednym, czyli myśleniem oderwanym od świadomych zamierzeń, celów wyznaczanych

przez osobę myślącą. Zamiast wprowadzania innych pojęć opisujących zjawisko dualizmu

myślenia, posłużymy się pojęciami Klingera (1978) jako wygodnym punktem rozpoczynającym

nasze wysiłki na rzecz rozwinięcia modelu świadomego śnienia.

Procesy myślowe i dualizm myślenia

Respondentny aspekt myślenia pojawia się nawet wtedy, gdy jesteśmy zaangażowani w

aktywność o charakterze operantnym tj. czytanie. Często próbując czytać w stanie senności

"przyłapujemy" siebie samych raczej na śnieniu na jawie, na rozbieganiu myślowym, niż na

rzeczywistym wysiłku związanym z rozumieniem tekstu. Skojarzenia, które się pojawiają w

czasie doświadczania takiego stanu powstają automatycznie, niezależnie od tego, co czytamy.

Gdy czujność i motywacja zamierają, to pojawia się coraz częściej charakterystyczne dla

respondentnego myślenia "zbaczanie z drogi" .

W celu wyjaśnienia tej "przerwy" w procesie (Klinger, 1971) myślenia operantnego można

postawić dwie alternatywne hipotezy. W hipotezie wymiany mówi się, że myślenie operantne i

respondentne występują na zmianę; a zatem tylko jeden typ myślenia może być aktywny w

danym momencie. Z drugiej strony w hipotezie represyjnej lub maskującej zakłada się, że

podczas myślenia respondentnego, myślenie operantne uaktywnia się od czasu do czasu

maskując myślenie respondentne; uaktywnienie myślenia operantnego przejawia się obecnością

stanu skupiania, koncentracji uwagi.

Hipoteza maskująca najlepiej wyjaśnia relację zachodzącą między myśleniem operantnym i

respondentnym (Klinger, 1971; Singer, 1975; West, 1975). Myślenie respondentne można w

ramach tej hipotezy postrzegać jako płynący "strumień" świadomości, który obecny jest zarówno

w czasie snu jak i w czasie czujności towarzyszącej działaniu na jawie. Zakończenia

czuciowe/sensoryczne oraz/lub podwyższone pobudzenie aktywności systemu aktywacji

retikularnej stymulują stan przytomności oraz myślenie operantne. Myślenie operantne bowiem

podtrzymuje stan czujnej/uważnej/skupionej świadomości, dominuje w stanach wysoce

podwyższonej czujności. Jednak myślenie respondentne blisko związane z myśleniem

operantnym, lecz nieskrępowane jego regułami logiki, kontynuuje swoje równoległe z

myśleniem operantnym działanie chociaż nie jest postrzegane przez świadomość. Przepływ

respondentnego myślenia uaktywnia powiązane ze sobą wspomnienia i reakcje emocjonalne,

dodając do myślenia operantnego odpowiedni sens. Myślenie operantne przestaje utrzymywać

się na poziomie świadomości, co w konsekwencji prowadzi do ujawnienia się myślenia

respondentnego, jeśli ilość bodźców zewnętrznych i wewnętrznych zmniejsza się, tak jak ma to

na przykład miejsce w stanie senności lub podczas pojawiania się tego stanu.

W czasie okresowo podwyższonej aktywności korowej towarzyszącej fazie REM, obecność

myślenia respondentnego staje się widoczna w formie żywych snów:

Sny podobnie jak gwiazdy istnieją przez cały czas. Często ich jednak nie widzimy, ponieważ

w czasie dnia świeci słońce, a w nocy śpimy. Przypuśćmy, jednak...że budzimy się od czasu

do czasu by popatrzeć na niebo w bezchmurną noc; wtedy gwiazdy, jak nasze sny ... można

by widzieć zawsze... Sen jest doświadczeniem, w czasie którego przez kilka minut mamy

świadomość przetwarzania strumienia danych . (West, 1975, s. 302)

Dualizm świadomego śnienia

Chociaż sny są przede wszystkim tworami myślenia respondentnego, to zawierają częściowo

myślenie operantne na przykład wtedy, gdy śniący wątpi w realność osobliwego zdarzenia. Rossi

(1972) zakładał, że poziom świadomości śniącego i autorefleksji ulega zmianom. Wzrost

samoświadomości może prowadzić do zakwestionowania realności doświadczenia. Sny

zawierające element krytycznego nastawienia, którego ostatnie stadium wyraża się w pytaniu

"Czy ja śnię?" nazywane są "przedświadomymi". (Green, 1968; Tholey, 1983)

Nigdzie dualizm ludzkiego myślenia nie staje się tak oczywisty, jak w stanie świadomego

śnienia. Rzadko śniący wychodzi poza zwykłe podejrzenia i uprzytamnia sobie: "to jest sen!".

Początek świadomego śnienia zostaje odnotowany jako przejście w jakościowo odmienny stan

świadomości. Wraz z nieoczekiwanym uaktywnieniem myślenia operantnego pokrewnego

myśleniu operantnemu towarzyszącemu stanowi świadomości na jawie, śniący może

obserwować i zdumiewać się postrzeganymi we śnie wytworami myślenia respondentnego.

Jednakże stopień myślenia operantnego wydaje się zmienny nawet w czasie świadomego snu,

niekiedy ma charakter "quasilogiczny", np. wtedy, gdy śniący postanawia poczekać ze

zjedzeniem śnionej kanapki do momentu przebudzenia.

Osoba doświadczająca świadomego śnienia, może próbować modyfikować przebieg lub

zawartość snu, jednakże skutki podjętej próby wydają się ograniczone i nie można ich

przewidzieć. Na przykład śniący może spełnić swe pragnienie lotu samolotem, by wywołać

wściekłość u obserwującej go we śnie osoby. Praktyka zwiększania ilości sukcesów podczas

świadomego śnienia, mimo to myślenie respondentne będące "generatorem/sprawcą" snu

utrzymuje ostateczną kontrolę nad tym, co pojawia się we śnie (Dane, 1984). Najwyraźniej

natura myślenia operantnego czyni je niezdolnym do spontanicznej kreacji niezbędnej w

tworzeniu snu w całej jego iluzorycznej złożoności; jest ono ograniczone i służy obserwowaniu i

modyfikowaniu strumienia myślenia respondentnego.

Być może jest to trop, który pozwoli rozstrzygnąć kwestię sygnałowego braku gotowości

myślowej, od której rozpoczęliśmy nasze rozważania. Osoba doświadczająca świadomego snu

jest niczym linoskoczek balansujący pomiędzy brakiem świadomości (jasności) a jej

posiadaniem. Myślenie operantne występujące w mały stopniu sprawia, że śniący traci

jasność/świadomość we śnie. Natomiast zbyt silna obecność myślenia operantnego przerywa sen,

powoduje jego wygasanie i przebudzenie; podobnie rzecz się ma ze śnieniem na jawie, które

rozpływa się, gdy tylko je sobie uświadomimy. Nasilone myślenie operantne mogłoby pociągać

za sobą częste spontaniczne przebudzenia występujące tuż po zainicjowaniu świadomego

śnienia. Świadome śnienie może być raczej wyjątkiem niż regułą ze względu na trudności

związane z uruchamianiem i regulowaniem myślenia operantnego podczas snu.

WARUNKI ZWIĄZANE Z ROZPOCZYNANIEM ŚWIADOMEGO SNU

Być może zbadanie okoliczności towarzyszących osiąganiu świadomości (jasności) we śnie

pozwoli ustalić warunki, które przyczyniają się z największym prawdopodobieństwem do

wywoływania tego stanu. Badane warunki będą obejmowały: (1)warunki z okresu przed snem i

fazy przedREM; (2)zmienność elektrofizjologiczną; (3)zawartość snu.

Warunki okresu przed snem i fazy przedREM

Wysoki poziom aktywności fizycznej w ciągu dnia zdaje się poprzedzać stan świadomości

doświadczany w nocy (Gackenbach, Curren & Cutler, 1983; Garfield, 1976). Ponadto z

osiąganiem tego stanu wydaje się mieć związek podwyższone pobudzenie emocjonalne, choć

brak konsekwencji w danych dotyczących rodzaju emocji (Gackenbach, et al., 1983; Sparrow,

1976).

Kilku autorów odnotowało, że po wybudzeniu się ze snu w nocy i wykonaniu różnych

czynności, w fazie REM, która miała miejsce po zaśnięciu tuż po tych aktywnościach pojawiły

się świadome sny (Grafield, 1976; LaBerge, 1980a,b; Sparrow, 1976). Sugerowane aktywności

obejmują medytację (Sparrow, 1976), stosunek seksualny (Garfield, 1976) oraz czytanie

(LaBerge, 1980b). Różnorodność tych aktywności doprowadziła LaBerge (1980b) do

spostrzeżenia, że ważny jest tu nie typ aktywności, lecz pora w której miało miejsce

przebudzenie. Odkrył, że przebudzenie i towarzyszący mu stan świadomości we wczesnych

godzinach rannych są szczególnie skuteczne w inicjowaniu świadomych snów. Ponieważ

częstość fazy REM wzrasta gdy sen trwa, faza REM mająca miejsce tuż po okresie czuwania

związanego z wcześniejszym przebudzeniem w drugiej połowie nocy, może obniżać próg

konieczny do stymulowania myślenia operantnego mającego postać świadomego snu.

Zmiany elektrofizjologiczne

Elektrofizjologiczne odpowiedniki świadomego śnienia umożliwiają dokonanie trojakiej

klasyfikacji (LaBerge, Nagel, Taylor, Dement & Zacrone, 1981). Polisomnograficzna analiza

dokonana u siedmiu osób w oparciu o oczne sygnały weryfikujące świadome śnienie sugerują, że

świadome sny pojawiają się raczej (1)w ciągu 2 minut od rozpoczęcia fazy REM (21%); (2)w

fazie REM mającej miejsce po chwilowym przebudzeniu (30%); (3)w związku z podwyższoną

fazową aktywnością REM (49%).

LaBerge et.al (1981) przyjmuje, że wszystkie trzy wymienione warunki mają wspólną własność

– podwyższoną aktywację korową – w rezultacie której pojawia się chwilowe pobudzenie

niezbędne do zainicjowania świadomego snu. Wynik ten jest zgodny z interpretacją opartą o

operantne i respondentne myślenie.

Pobudzenie korowe występujące podczas aktywacji fazowej może osiągnąć poziom, który w

fazie REM snu uaktywnia myślenie operantne prowadzące do świadomego snu. Świadome sny

występujące po chwilowym wybudzeniu z fazy REM, tak jak świadomy sen będący

następstwem aktywności mającej miejsce wcześnie rano, mogą być wywołane przez

natychmiastowe pojawienie się czujnego myślenia operantnego (myślenia właściwego byciu na

jawie).

Początek świadomego śnienia odznacza się reakcjami tj. przerwy w oddychaniu, dwufazowe

reakcje w częstości akcji serca, zmianami potencjału skóry (Skin Potencial Responses = SPR)

(LaBerge, Levitan, Gordon, & Dement, 1983). Autorzy odkryli, że początek świadomego snu

związany jest z występowaniem powolnej, o wysokim napięciu (.25.35 Hz; 100150 mV),

dwufazowej fali potencjału reakcji skóry (SPR), co widać na wykresie

elektroencefalograficznym (EEG) (Wykres 1). Wynik oparto o polisomnograficzne badania fazy

REM (szybkiego ruchu gałek ocznych w czasie snu = rapid eye movements) u osoby biorącej

udział w laboratoryjnym doświadczeniu trwającym kolejnych 13 nocy. Potencjał reakcji skóry

występował podczas każdej z 16 świadomych faz REM i w mniej niż w połowie nieświadomych

faz REM. W pierwszym przypadku, ogólnie rzecz ujmując, fala (SPR = potencjału reakcji skóry)

występowała w momencie pojawiania się świadomości/jasności i często (16 razy) w ciągu 1

minuty pociągała za sobą obecność sygnału ocznego. Potencjał reakcji skóry (SPR) często

towarzyszył odbieraniu żywych wrażeń cielesnych. Wrażenia te osoba poddawana

doświadczeniu opisywała jako odrętwienie, paraliż, drgawki ciała, bezbolesny wstrząs

elektryczny lub odczucie unoszenia się na wodzie.

Wykres 1. Polisomnograficzny zapis początkowego potencjału reakcji skóry w momencie

pojawienia się "fali przebłysku świadomości", dokonany w fazie REM snu (widoczny

wyraźnie na wykresach elektroencefalograficznych). Fala zbiega się z początkiem

świadomego snu i doświadczeniem przez śpiącego żywych fizykalnych wrażeń/odczuć.

Po pierwszym zaskakującym doświadczeniu pojawienia się "fali przebłysku świadomości" w

fazie REM, osoba uczestnicząca w laboratoryjnym doświadczeniu po przebudzeniu dokonała

zapisu:

Śniło mi się, że się obudziłem i byłem w laboratorium do badania snu... zacząłem pisać i... i

poczułem silne elektrowstrząsy w całym ciele. ZZZZZZZZZZ.... Straszne... próbując pisać

czułem całym ciałem jakbym ulegał zniszczeniu, paraliżowi, wstrząsom. Zaczynam wypadać

z łóżka, próbuje wstać i iść, krzyczę "Bob, chodź tutaj!". Bob nadbiega, potrząsa mną

próbując mnie obudzić. W końcu siadam i pytam Boba: Czy zanotowałeś to? I wtedy

usłyszałem jak Bob mówi, że takiego wykresu fal mózgowych, jeszcze nie widział.

Podwyższona aktywność fazowa REM snu, fale potencjału reakcji skóry i związane z nimi

odczucia mogą być odpowiednikami stanu pobudzenia związanego z początkiem świadomego

śnienia. Istnieje uderzające podobieństwo między odczuciami towarzyszącymi fali potencjału

reakcji skóry i odczuciom odnotowywanym w czasie "doświadczeń poza ciałem". Podobieństwa

te sugerują, że obydwa typy doświadczenia mogą wyłaniać się ze wspólnego procesu

neurofizjologicznego. Ze względu na potencjał falowy pozwalający rozjaśnić mechanizmy

inicjowania świadomego śnienia dalsze badania nad charakterystyką, powszechnością i

pochodzeniem tego zjawiska zdają się być zagwarantowane.

Zjawisko snu

Co sprzyja natychmiastowemu inicjowaniu świadomego śnienia i czy mogłoby to pełnić funkcję

"uruchamiacza" świadomości/jasności we śnie? Wykryto trzy warunki poprzedzające większość

świadomych snów: (1)narastający niepokój i stres; (2)wykrycie sprzeczności; oraz

(3)rozpoznanie jakości właściwej dla zjawiska snu (Gackenbach, 1982; Green, 1968; Hearne,

1982a).

W pierwszym przypadku, pojawienie się lęku lub niepokoju sprawia, że śniący uświadamia

sobie, że tak przerażający scenariusz może wydarzyć się tylko we śnie. W drugim przypadku

śniący wykrywa pewne elementy snu, które stoją w sprzeczności z prawami rządzącymi

rzeczywistością na jawie, np. latanie bez pomocy żadnego urządzenia. W trzecim przypadku

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: