Praca zaliczeniowa.doc

Jakość i kwantyfikowanie czynników ryzyka

w działalności logistycznej jednostek badawczo-rozwojowych.

              Termin ryzyko (risk) wywodzi się z języka włoskiego (wł. Risico), w którym oznacza przede wszystkim przedsięwzięcie, którego wynik jest nieznany albo niepewny, lub możliwość, że coś się uda albo nie uda[1], czy też inaczej jako stan, w którym rezultat osiągnięty w przeszłości jest nieznany, ale można zidentyfikować jego przyszłe alternatywy, przy założeniu, że szanse wystąpienia możliwych alternatyw są znane.[2]

              Ryzyko jest stowarzyszone z wszelką działalnością ludzką i wszelkimi formami egzystencji. Instytucja ubezpieczeń została stworzona w celu ochrony człowieka lub jego działalności przed skutkami niepomyślnych zdarzeń jako konsekwencji ryzyka.[3]

W najszerszym ujęciu ryzyko definiowane jest jako: możliwość zmniejszenia bądź zwiększenia (możliwość zrealizowania innej niż oczekiwana, zaplanowana, zamierzona) rynkowej wartości kapitału własnego podmiotu gospodarczego (przedsiębiorstwa bądź banku, instytucji finansowej itp.) w określonym momencie w przyszłości w wyniku niekorzystnych bądź korzystnych zmian czynników wewnętrznych lub czynników zewnętrznych. Idąc tym tokiem rozumowania ryzyko można zdefiniować jako możliwość zmian wartości powodowaną zmiennością strumieni pieniężnych oraz zmiennością kosztu kapitału w przyszłości.[4]

              W literaturze jest wiele definicji ryzyka, w zależności od tego czego to ryzyko dotyczy. Dla przykładu ryzyko, które wpływa na działalność przedsiębiorstwa, może być zdefiniowane jako niepewność co do przyszłych skutków prowadzonej działalności gospodarczej. Angielski ekonomista F. Knight uważa, że w praktyce gospodarczej występują zdarzenia niepowtarzalne – których jest więcej i zdarzenia powtarzalne i nazywa je ryzykiem. W polskiej literaturze naukowej V. Jog, C. Suszyński, J. Kowalczyk odnoszą się do ryzyka w kontekście jego skutków i definiują je nie tylko jako ewentualność nieosiagnięcia zamierzonego celu, ale także możliwość dodatniego odchylenia od zamierzonego celu. Według innych autorów ryzyko jest zagrożeniem nieosiągnięcia zamierzonych celów. Definiując ryzyko jako zagrożenie nieosiągnięcia zamierzonych celów, należy rozważyć czy zaplanowanie celów nierealnych i nieosiągnięcie ich może być racjonalnie uzasadnione.
W takim wypadku można mówić o błędzie prognozowania, niewiedzy lub innych podobnych przyczynach.[5]

Według definicji podanej przez Instytut Zarządzania Projektami (PMI - Project Management Institute) w jego publikacji "Guide to Project Management Body of Knowledge (PMBOK)", ryzyko to: "niepewność co do wystąpienia zdarzenia lub warunku, które jeśli wystąpią, będą miały istotnie negatywny lub pozytywny wpływ na przebieg projektu".

Interpretując słowo „ryzyko” można powiedzieć, iż:

ryzyko jest to "możliwość",
ryzyko jest to "niepewność",
ryzyko "jeszcze nie wystąpiło",
ryzyko jest więc "fenomenem z przyszłości",
ryzyko "wisi, jest w stanie zawieszenia",
ryzyko "można odwołać, odwrócić, zatrzymać".

Te cechy powodują, że możemy stworzyć całą strukturę, która by była niemożliwa i nie miała sensu w sytuacjach, które już wystąpiły. Dzięki temu możemy, jako menedżerowie, kierownicy projektów, wyzwolić postawy i działania proaktywne. Możemy zapobiegać negatywnemu ryzyku, a ryzyko pozytywne (okazję) wspierać. Podejmując ryzyko należy zadać sobie pytanie jakie będą koszty, straty, zysk ryzyka. Ryzyko ma wymiar finansowy, można dokonać jego pomiaru, istnieją dostępne informacje umożliwiające ocenę strat lub zysków związanych z daną decyzją.

              Identyfikacja i weryfikacja ryzyka jest konieczna ze względu na możliwość uzyskania korzyści lub poniesienia strat finansowych. Wzięcie pod uwagę ryzyka jest zatem konieczne przy podejmowaniu różnego rodzaju decyzji. W teorii decyzji problem ryzyka związany jest z sytuacją, w jakiej podejmuje się decyzje. Można wyróżnić trzy warunki do podjęcia decyzji:

a) warunki pewności, gdy można jednoznacznie określić skutki,

b) warunki niepewności związane z brakiem podstaw do określania szans i zagrożeń w oczekiwaniu określonych skutków,

c) warunki ryzyka określone możliwościami ustalenia oczekiwanych korzyści inwestycyjnych, prawdopodobieństwo wystąpienia określonych konsekwencji można wyliczyć za pomocą modeli matematycznych lub statystycznych.

Podejmowanie decyzji w warunkach niepewności i ryzyka jest dość skomplikowane, podczas gdy w warunkach pewności odbywa się ono na podstawie konkretnej i pełnej wiedzy o uwarunkowaniach inwestowania.[6]

Zróżnicowane warunki decydowania są przyczyną powstawania trzech rodzajów nastawienia do ryzyka:

- skłonności do podejmowania ryzyka,

- obojętności wobec ryzyka,

- niechęci do ryzyka i jego pomiaru.

Ważnymi cechami ryzyka są ponadto dynamiczny i ekonomiczny charakter. Ryzyko wzrasta wraz z wydłużeniem się czasu inwestowania. Przy większym ryzyku można więcej zyskać i odwrotnie. Każde ryzyko ma swoja cenę, która decyduje o tym, czy dane przedsięwzięcie jest bardziej czy mniej bezpieczne.

W literaturze znaleźć można różne rodzaje ryzyka, jak np. w obszarze działalności banku:

- cenowe, wynikające ze zmiany cen towarów,

- stopy procentowej, wynikające ze zmiany stóp procentowych,

- kursu walutowego, wynikające ze zmiany kursów walutowych,

- rynkowe, wynikające ze zmiany cen, stóp procentowych, kursów walutowych,

- kredytowe, wynikające ze zmian zdolności kredytowej dłużników,

- płynności, wynikające z braku środków pieniężnych,

- kapitałowe, wynikające ze zbyt niskiego kapitału własnego,

- polityczne, wynikające z posunięć rządowy obcych państw,

- pozabilansowe, wynikające z oddziaływania czynników ryzyka na pozycje pozabilansowe,

- działalności, wynikające z czynników wewnętrznych,

- operacyjne, związane m.in. z błędami w procedurach zarządzania, a także, w węższym znaczeniu, przy rozliczeniach transakcji oraz dokonywaniu płatności,

- technologiczne, wynikające z zawodności np. sprzętu komputerowego, maszyn i urządzeń,

- upłynnienia, związane z koniecznością szybkiego upłynnienia pozycji, np. posiadanych papierów wartościowych przed terminem wykupu,

- otoczenia, związane ze zmianami sytuacji gospodarczej, polityki gospodarczej
   (np. podatkowej), działalnością konkurentów,

- ryzyko zmiany siły nabywczej, wynikające ze zmiany nabywczej pieniądza,

- wojny rewolucji i innych zdarzeń losowych.[7]

              Ważnym elementem bez którego ryzyko nie może zaistnieć jest czynnik ryzyka. Jest to zjawisko, które może wystąpić z wysokim prawdopodobieństwem i będzie oddziaływać na poziom opłacalności przedsięwzięcia. Zidentyfikowane źródło powinno być dobrze scharakteryzowane i opisane. Do podstawowych źródeł ryzyka możemy zaliczyć:

- czynniki makrogospodarcze,

- czynniki mikrogospodarcze,

- czynniki mezogospodarcze.

W literaturze przedmiotu znaleźć można też podział czynników ryzyka na: makroekonomiczne, mikroekonomiczne oraz zewnętrzne i wewnętrzne.[8]

Przyczyny na poziomie makro związane są z analizą ogólnogospodarczą kraju
i stosunków międzynarodowych. Zalicza się do tej grupy: stan gospodarki, czy jest ona
w recesji, czy w fazie dobrej koniunktury; poziom inflacji, politykę monetarna, fiskalną, legislacyjną, celną; sytuację społeczną, itp. Z kolei czynniki mikroekonomiczne odnoszą się do danego sektora, w którym realizowany jest projekt lub inwestycja. Przeprowadza się tu analizę sektorową w celu wykazania wszystkich uwarunkowań lokalnych, stopnia innowacyjności sektora, jego energochłonność i mobilność, szanse wejścia i wyjścia, poziom dywersyfikacji produkcji, itp. Trzecia grupa czynników dotyczy uwarunkowań wewnątrz firmy. Do ukazania specyfiki działalności operacyjno-finansowej, stosuje się analizy sytuacyjno-finansowe przedsiębiorstwa. Te trzy główne źródła ryzyka pozwalają nam na wyróżnienie rodzajów ryzyka w inwestowaniu.

W ramach prognozowania ryzyka wykonuje się prognozowanie rozkładów prawdopodobieństwa i parametry rozkładów dla czynników ryzyka. Dla przykładu prognozy odchyleń standardowych i współczynników korelacji mogą być wyznaczane:

- jako funkcje celu tych parametrów oszacowanych na podstawie szeregów danych
   historycznych,

- jako implikowane wielkości na podstawie aktualnych cen rynkowych oraz modelu wyceny,

- innymi metodami, np. na podstawie scenariuszy.

Zależność celu działania przedsiębiorstwa od czynników ryzyka oznacza ekspozycję.

Jeżeli jest ona określona na ryzyko, a więc dysponujemy równaniem bądź funkcją przedstawiającą zależność celu od czynników ryzyka, wystarczyłoby postawić trafną prognozę dotyczącą kształtowania się czynników ryzyka w przyszłości, aby postawić dokładną prognozę zmiany celu. Jednakże, postawienie trafnej prognozy nie jest łatwe.

              Wpływ czynnika ryzyka może być badany m.in. przy wykorzystaniu metod:

- analiz wrażliwości,

- scenariuszowych,

- probabilistycznych (np. metody drzewa decyzji),

- analitycznych,

- symulacyjnych (w tym np. metody Monte Carlo).[9]

              Przykładowymi czynnikami ryzyka są:

- prognozowane ceny,

- kursy walutowe,

- stopy procentowe,

- ilości produktów,

- koszty i nakłady,

- stawki podatku,

- cła,

- różnego rodzaju zdarzenia, np. wypłacalność bądź brak wypłacalności dłużnika.

              Wyróżnia się trzy elementy ryzyka:

- źródło ryzyka – przykład: przejazd samochodem w zimę na letnich oponach,

- efekt ryzyka – poślizg, w konsekwencji kolizja drogowa,

- rezultat ryzyka – uszkodzenie auta, w całości, w części, w konsekwencji strata finansowa.

Analizując wyżej wymienione elementy ryzyka łatwo zauważyć, iż można je statystycznie zmierzyć. W podanym przykładzie zarządzanie ryzykiem jazdy samochodem w zimę na letnich oponach wiąże się z podjęciem decyzji: tam gdzie znaki nakazują jazdę do 60km/h jadę np. 40km/h. Decyzja prędkości poruszania się pojazdu wyznacza skalę straty finansowej a więc wysokość ryzyka.

Rodzaje ryzyka wynikają z różnych źródeł i można je sklasyfikować według różnych kryteriów. Wyróżnia się:

a)      ryzyko rynkowe,

b)     ryzyko specyficzne,

c)      ryzyko czyste,

d)     ryzyko spekulacyjne,

e)      ryzyko operacyjne,

f)       ryzyko strategiczne,

g)     ryzyko statyczne,

h)     ryzyko dynamiczne,

i)       ryzyko finansowe,

j)       ryzyko pozafinansowe,

k)     ryzyko w inwestycjach,

l)       ryzyko przedsiębiorstwa,

m)   ryzyko bankowe,

n)     ryzyko działalności gospodarczej,

o)     ryzyko bezpieczeństwa,

p)     ryzyko dostawców,

q)     ryzyko braku kompetencji,

r)       ryzyko ochrony środowiska,

s)      ryzyko dla relacji z klientami,

t)       ryzyko IT,

u)     i inne.

Najpopularniejszymi miarami ryzyka są:

- Var (wartość narażona na ryzyko),

- Par (zysk narażony na ryzyko),

- CFaR (przepływy pieniężne narażone na ryzyko),

- EaR – (dochód narazony na ryzyko),

- Mierniki zabezpieczenia pozycji,

- Analiza scenariusza,

- Analiza wrażliwości,

- Stress testing.[10]

W logistyce jednostek badawczo – rozwojowych (JBR) przykładowymi grupami ryzyka są:

1. Ryzyko związane z niepewnością przyszłych wydarzeń lub wynikami decyzji. Wyniki decyzji prowadzą do wystąpienia niespodziewanej wysokości samej straty lub zysku.

2. Ryzyko związane z jego źródłem – dotyczące niepełności informacji lub nieoptymalnej podjętej decyzji.

3. Ryzyko jako odchylenie od wartości oczekiwanej założonego celu.

4. Ryzyko jako prawdopodobieństwo subiektywne zdarzeń jednorazowych lub takich, które
     w ogóle niemiały miejsca.

5. Ryzyko właściwe (np. zdarzenia losowe – klęski).

6. Ryzyko subiektywne (przewidywania decydentów w firmie).

7. Ryzyko obiektywne (zdarzenia, których nie da się przewidzieć).

Zarządzanie ryzykiem staje się jednym z ważniejszych obszarów zainteresowań nie tylko banków i instytucji finansowych, lecz także przedsiębiorstw oraz indywidualnych inwestorów. Zarządzanie ryzykiem jest zespołem umiejętności precyzyjnego definiowania ryzyka, określenia czynników ryzyka, określenia ekspozycji i odporności na ryzyko, mierzenia ryzyka, podejmowania decyzji w warunkach ryzyka, optymalizowania korzyści
w warunkach ryzyka, oceny decyzji w warunkach ryzyka.[11]

              Zarządzanie ryzykiem rozumie się jako podejmowanie działań mających na celu:

- rozpoznanie rodzaju ryzyka, na jakie narażona jest dana instytucja,

- pomiar ryzyka,

- kontrola ryzyka,

- informacja o ryzyku.[12]

              Celem zarządzania jest ograniczenie ryzyka oraz zabezpieczenie się przed jego skutkami. Celem rozpoznania – identyfikacji jest określenie rodzajów, które wiążą się
z rozważaną decyzją. Ich prawidłowe rozpoznanie jest o tyle istotne, że umożliwia decydentowi podjęcie działań mających na celu zabezpieczenie się przed nimi lub ich redukcję. Oceny ryzyka dokonuje się stosując różne mierniki. Ich wybór zależy od rodzaju ryzyka jakie podlega ocenie. Dzięki kwantyfikacji możliwe jest wskazanie tych czynników ryzyka, na które należy zwrócić szczególną uwagę. Sterowanie rozumie się jako podejmowanie działań mających na celu ograniczenie ryzyka do dopuszczalnych rozmiarów.[13]

              W zarządzaniu ryzykiem wyróżnić można dwa zasadnicze podejścia:

- aktywne polegające na oddziaływaniu na przyczyny ryzyka oraz

- pasywne, koncentrujące się na zabezpieczeniu przed ewentualnymi stratami.

W ramach podejścia aktywnego decydent może podejmować następujące działania:

- unikanie ryzyka – wiąże się z zaniechaniem realizacji zadania, gdy jest ono obarczone zbyt dużym ryzykiem;

- działania prewencyjne – mające na celu zapobieganie zdarzeniom losowym;

- przenoszenie ryzyka na inne podmioty – wiąże się z transferem odpowiedzialności za pokrycie ewentualnych strat. Może ono przyjmować takie formy, jak np.: ubezpieczenie, gwarancje, poręczenia, transakcje terminowe;

- dywersyfikacja – ma na celu zmniejszenie ryzyka przez podejmowanie różnych działań dążących do realizacji jednego głównego celu.[14]

Podejście pasywne w sterowaniu ryzykiem przejawia się najczęściej tym, że decydent tworzy określone rezerwy finansowe/ zapasowe – awaryjne możliwości działania, które umożliwiają mu pokrycie ewentualnych strat/ wykonanie założonych zadań.

Głównym celem kontroli jest badanie efektywności podejmowanych działań, mających na celu ograniczenie ryzyka. Do głównych zadań wykonywanych na tym etapie powinny należeć oceny: dokładności zastosowanych metod redukcji ryzyka, efektywności podjętych działań w zakresie sterowania ryzykiem, stopniem zgodności działań z odpowiednimi programami itp.[15]              Proces zarządzania logistyką składa się z: planowania, organizowania, sterowania – przepływami produktów (usług) i informacji. W przyjętym modelu zarządzania logistycznego poszczególne składowe są ściśle związane z ryzykiem wynikającym z podejmowanymi działaniami poszczególnych zadań tegoż modelu.

Zarządzanie ryzykiem w działalności logistycznej, będącej w strukturze JBR powinno mieć charakter planowy i celowy, to znaczy działania w tym kierunku nie powinny być podejmowane bardziej lub mniej sporadycznie, lecz systematycznie i długofalowo. Proces ten wymaga także integracji przedsięwzięć realizowanych w ramach kompleksowego systemu zarządzania logistyką.

Prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka jest bardzo wysokie. Wynika to przede wszystkim z:

- błędów powstałych z niewłaściwego skonstruowania procesów,

- świadomych działań i nieświadomych pomyłek pracowników,

- wad lub uchybień w działaniu sieci informatycznych i telekomunikacyjnych,

- czynników zewnętrznych, niezależnych od przedsiębiorcy.[16]

Przez ryzyko w działalności logistycznej należy rozumieć prawdopodobieństwo nieodpowiedniej strategii, błędnych decyzji, nieoptymalnej konfiguracji systemu logistycznego. Podatność działalności logistycznej na ryzyko to jej wrażliwość na zagrożenia występujące wewnątrz organizacji ją tworzących, jak i również między nimi. Źródłami implikującymi ryzyko są:

- procesy zachodzące w działalności logistycznej,

- dostawcy,

- usługobiorcy,

- klienci.

Reasumując, proces zarządzania ryzykiem działalności logistycznej można scharakteryzować jako: identyfikację i sterowanie ryzykiem w komórkach tworzących pion logistyczny i ryzyka realizowanych w nim procesów wewnętrznych związanych z przepływem realizowanych towarów/usług i informacji poprzez zintegrowane działania innych pionów organizacyjnych danego JBR. W procesie zarządzania ryzykiem niezbędne jest tworzenie funduszu na realizację skutków. Każdy poziom działalności logistycznej a tym samym całej JBR powinien otrzymać limit strat. Wartość tych strat powinna być zabezpieczona odpowiednimi źródłami finansowania tych strat. Dla przykładu zastosowanie mogą mieć:

- premia za ryzyko dla odpowiedniej klasy ryzyka,

- rezerwy celowe – finansujące oczekiwane straty,

- kapitał ekonomiczny – finansujący nieoczekiwane straty.

Rysunek 1. Rodzaje ryzyk w działalności logistycznej jednostek badawczo-rozwojowych
                          (JBR).

Źródło: Opracowanie własne.

...