HISTORIA FILOZOFII T- II.pdf

Władysław Tatarkiewicz

Historia filozofii

Tom II

Filozofia nowoŜytna do 1830 roku

SPIS RZECZY

FILOZOFIA NOWOśYTNA

PIERWSZY OKRES FILOZOFII NOWOśYTNEJ

Humaniści

Humaniści-filologowie i odnowienie filozofii staroŜytnej; Montaigne i humaniści psychologowie;

Franciszek Salezy i teologowie-humaniści

Bruno i renesansowa filozofia przyrody

Paracelsus; Telesio; Campanella

Franciszek Bacon

Naturalny system kultury

Herbert of Cherbury; Hugo de Groot

Suarez i modernizacja scholastyki

Polska filozofia Odrodzenia

Humanizm; Arystotelizm popularny; Stoicyzm; Kopernik; Teorie polityczne

Zestawienia

Zagadnienia filozofii renesansowej; Pojęcia i terminy; Chronologia; Wyda-rzenia współczesne;

Kwestie sporne

DRUGI OKRES FILOZOFII NOWOśYTNEJ

Galileusz

Kartezjusz

Metafizyka; Teoria poznania i psychologia; Szkoła kartezjańska; Współ-zawodnik: Gassendi

Pascal

Malebranche (okazjonaliści)

Hobbes

Spinoza

Leibniz

Metafizyka; Zasady logiczne

Newton

Filozofia w Polsce w wieku XVII

Scholastyka wileńska; Innowiercy; Nauki przyrodnicze

Zestawienia

Zagadnienia filozofii XVII wieku; Pojęcia i terminy; Chronologia; Wydarzenia

Współczesne; Kwestie sporne

TRZECI OKRES FILOZOFII NOWOśYTNEJ

Początek stulecia: Filozofia Oświecenia w Anglii

Locke i podstawy empiryzmu

Berkeley

Hume

Shaftesbury

Etycy i estetycy angielscy w XVIII w.; Początki utylitaryzmu

Środek stulecia: Filozofia Oświecenia we Francji

Wolter i filozofia Oświecenia

Fontenelle; Bayle; Encyklopedyści

La Mettrie i materializm

Condillac i sensualizm

D'Alembert i pozytywizm

Helvetius i etyka Oświecenia

Rousseau

Reid i szkoła szkocka

Koniec stulecia: Filozofia krytyczna w Niemczech

Wolff i filozofia XVIII wieku w Niemczech

Kant

Poprzednicy; Zagadnienie i metoda filozofii; Teoria poznania; Krytyka meta-fizyki; Etyka i

estetyka ; Zwolennicy; Przeciwnicy; Sceptycy (Schulze); Irracjonaliści (Jacobi)

Oświecenie i kantyzm w Polsce

Oświecenie; Jan Śniadecki; Staszic i Kołłątaj; Kantyzm; Szaniawski; Filozofia zdrowego

rozsądku; Jędrzej Śniadecki

Zestawienia

Zagadnienia filozofii XVIII wieku; Pojęcia i terminy; Chronologia; Wyda-rzenia współczesne;

Kwestie sporne

CZWARTY OKRES FILOZOFII NOWOśYTNEJ

Radykalizm filozoficzny

Fichte

Schelling

Hegel

Szkota Hegla; Przeciwnicy idealizmu

Schopenhauer

Maine de Biran i spirytualizm francuski

Cousin; Ravaisson

Filozofia mesjanistyczna w Polsce

Hoene-Wroński; Gołuchowski; Trentowski; Libelt; Kremer; Cieszkowski; Towiański;

Mickiewicz

Zestawienia

Zagadnienia filozofii w początku XIX wieku; Pojęcia i terminy; Chronolo-gia; Wydarzenia

współczesne

PERSPEKTYWA NA DALSZY ROZWÓJ FILOZOFII

FILOZOFIA NOWOśYTNA

1. Wkraczając w erę nowoŜytną filozofia europejska miała juŜ za sobą długie dzieje setki teorii i

doktryn, dziesiątki systemów i dwa przynajmniej poglądy na świat, staroŜytny i średniowieczny.

Spośród myślicieli nowoŜytnych jedni patrzyli na świat w sposób podobny do średnio-

wiecznego, inni powrócili do sposobu staroŜytnego. Jeszcze inni zajęli nową postawę wobec

świata. Tylko Ŝe ta postawa nie prowadziła do wytworzenia nowego poglądu na świat; nie wiodła

do nowych rozwiązań starych zagadnień, lecz raczej powstrzymywała się od ich rozwiązywania.

Gdzie staroŜytność mówiła „tak", a średniowiecze „nie" (lub odwrotnie), tam nowa filozofia

częstokroć nie odpowiadała wcale. Ta postawa wstrze-mięźliwa, rzadka w poprzednich epokach,

rozpowszechniła się w filozofii nowoŜytnej; metafizyka nie wygasła, ale wytworzył się silny

prąd, który wyrzekał się metafizyki, mnie-mając, iŜ zadania jej nie mogą być rozwiązane

naukowo.

Z tego samego źródła wypłynęło drugie jeszcze zjawisko charakterystyczne dla nowo-Ŝytnej

myśli: dąŜność do rozgraniczenia zagadnień. NowoŜytni myśliciele usiłowali wyodrębnić w

pracy filozoficznej dziedzinę doświadczenia i dziedzinę spekulacji, oddzielić pytania, na które

moŜna odpowiedzieć ściśle, i te, na które takiej odpowiedzi dać niepo-dobna. Przedmiotem

sporów było, gdzie przebiega owa granica, a takŜe - czy filozofowi wolno ją przekraczać;

natomiast faktem powszechnie uznanym przez nowoŜytnych myśli-cieli było, iŜ istnieje granica

rozdzielająca naukę i metafizykę. Ściślejsze pojęcie nauki, odróŜnionej od metafizyki, było

dziełem myśli nowoŜytnej.

I inne jeszcze przekonanie o najogólniejszym znaczeniu wywalczyła filozofia nowo-Ŝytna:

przekonanie o czynnej naturze umysłu ludzkiego. Umiała wykazać, Ŝe poznanie nie jest

procesem biernym, Ŝe umysł rozwiązuje zagadnienia nie tylko zgodnie z naturą rzeczy, ale teŜ i

ze swą własną naturą. Taki sam połoŜyła nacisk na oddzielenie teorii myśli od teorii bytu, jak na

oddzielenie nauki od metafizyki.

Filozofia nowoŜytna w najwaŜniejszych sprawach przeciwstawiała się średniowiecznej. Gdy

tamta była na wskroś transcendentna i twierdziła, Ŝe poza światem doczesnym istnieje świat inny,

wieczny, boski, którego ten jest tylko odblaskiem, to ta chciała mieć postawę doczesną! mówiła,

Ŝe jest tylko ten jeden świat, Ŝe nim jednym ma się zajmować filozofia. Gdy filozofia

średniowieczna była konstrukcyjna, systematyczna, to ta objawiała upodo-banie do czystych

faktów bez konstrukcji i systemów. WszakŜe powszechna ta postawa nie była. I właśnie ten,

który uchodzi za „ojca nowoŜytnej filozofii", mianowicie Kartezjusz, miał transcendentny pogląd

na świat i budował racjonalny system filozofii.

2. Kiedy rozpoczęła się filozofia nowoŜytna? W XV wieku, gdy na wszystkich polach zaczął

tworzyć się nowy stosunek do świata,' nowa kultura artystyczna i moralna, społecz-na i religijna,

wówczas i filozofowie przejęci byli pragnieniem stworzenia nowej filozofii i Ŝyli w przekonaniu,

Ŝe ją rzeczywiście tworzą. Temu subiektywnemu poczuciu niezupeł-nie odpowiadał rzeczywisty

stan rzeczy. Dla filozofii wiek XV nie był przełomowy: jeśli chodzi o zaczątki nowych idei

filozoficznych, to pojawiły się były juŜ wcześniej; jeśli zaś o dojrzałą ich postać, to wystąpiła

dopiero później. Mianowicie zaczątki powstały wśród okhamistów w XIV wieku, a dojrzała

postać nowej filozofii dopiero w XVII wieku. Fi-lozofia XV w. posiadała tylko część tych cech,

które są charakterystyczne dla nowych czasów, a cechy tak waŜnej, jak owa postawa

wstrzemięźliwa, brakło jej jeszcze zupełnie.

Zresztą filozofia XV i XVI w., nawet w przekonaniu swych twórców, była tylko względnie

nowa: nowa wobec średniowiecza, ale nie wobec staroŜytności. Mieli oni siebie nie tyle za

twórców, ile za odnowicieli filozofii. Podpowiadało im tę koncepcję zarówno uwiel-bienie dla

antyku, jak i potrzeba poparcia własnych poglądów autorytetem staroŜyt-nych. Przez to pojęli

filozofię nową jako odnowienie staroŜytnej i całe dzieje filozofii przed-stawili jako ciągły rozwój

od czasów staroŜytnych aŜ po nowoŜytne, z jedną tylko wielką przerwą: całe wieki średnie były

dla tej koncepcji tysiącletnim epizodem, przerywającym ciągłość rozwoju.

Koncepcja ta jest fałszywa: zbyt silnie przeciwstawia nowoŜytność i średniowiecze i zbyt silnie

zbliŜa staroŜytność i nowoŜytność. Filozofia nowoŜytna usiłowała powrócić do tradycji

staroŜytnej, ale takŜe kontynuowała tradycję chrześcijańsko-średniowieczną. Pierwsi filozofowie

nowej ery byli istotnie oŜywieni nastrojem opozycyjnym wobec scho-lastyki i demonstracyjnie

podkreślali łączność swą z antykiem. Ale gdy pierwszy zapał minął, metafizyka nowoŜytna stała

się bardziej podobna do średniowiecznej niŜ do antycz-nej. W końcu zaś wzięła górę owa

postawa wstrzemięźliwa w myśli, która nie była ani staroŜytna, ani średniowieczna, lecz swoiście

nowoŜytna.

3. Filozofia nowoŜytna przeszła przez okresy analogiczne do okresów filozofii staro-Ŝytnej i

średniowiecznej: miała swój okres przygotowawczy, swój okres oświecenia i kry-tyki i aŜ dwa

okresy budowania systemów.

A) Pierwszym okresem było Odrodzenie, obejmujące wieki: XV i XVI, a stano-wiące dla

filozofii czas przejściowy i przygotowawczy.

B) Okres systemów nowoŜytnych, obejmujący w przybliŜeniu wiek XVII.

C) Okres Oświecenia i krytyki w XVIII wieku.

D) Ponowny okres systemów w pierwszej połowie XIX wieku. - Potem od połowy XIX wieku

(ściślej mówiąc: od 1830 roku) nastąpił okres najnowszej filozofii, nacecho-wany znów

dąŜeniami krytycznymi.

PIERWSZY OKRES FILOZOFII NOWOśYTNEJ

(ODRODZENIE, WIEK XV-XVI)

1. WŁASNOŚCI OKRESU ODRODZENIA. Pierwszy okres dziejów nowoŜytnych znany jest

pod nazwą Renesansu, czyli Odrodzenia. Dzięki temu, Ŝe leŜał na pograniczu dwóch wielkich

epok, Ŝe stanowił świecką reakcję po kilkunastu wiekach pochłonięcia umysłów przez cele

zaświatowe, wytworzył kulturę o szczególnych własnościach. Filozofia Odrodze-nia była

typowym wyrazem tej kultury.

A) Przede wszystkim chciała zerwać z przeszłością bezpośrednio minioną. Stąd jej ton

polemiczny. Wielu było filozofów Odrodzenia, których Ŝycie przeszło w walce ze scholastyką i

których dorobek naukowy pozostał negatywny. Renesans w polemicznym zapale potępiał w

czambuł scholastykę nie bacząc, Ŝe w ostatnim okresie głosiła juŜ idee podobne do nowoŜytnych.

Wiele poglądów, które w XIV wieku wytworzyła scholastyka, wiek XV podawał jako

przezwycięŜenie scholastyki; wiek XIV usiłował ukrywać swe odstępstwa od tradycji, a XV

umyślnie je wyolbrzymiał. Bolączką tej akcji renesansowej było, Ŝe bojownicy zwalczali

tradycję, ale sami nie umieli jej się wyzbyć. Olbrzymią, roz-rośniętą wiedzę scholastyczną mieli

za niepotrzebny balast, ale zrzucić balastu nie umieli; nie przestawali myśleć scholastycznymi

kategoriami. Niejeden filozof renesansowy więcej głosił poglądów średniowiecznych niŜ

staroŜytnych, choć uwaŜał myślicieli staroŜytnych za swych sprzymierzeńców.

B) W Odrodzeniu, będącym reakcją przeciw surowym formom średniowiecznego Ŝycia, hasłem

musiała stać się wolność. Odrodzenie głosiło ją we wszystkich dziedzi-nach: w religii

wytworzyło Reformację, w polityce hasło wolności jednostek i narodów, godzące w powszechną

monarchię średniowieczną - a podobnie było w nauce i filozofii. Teraz dopiero, a nie w wiekach

średnich, częste stały się konflikty między przekonaniami filozofa a poglądami przyjętymi przez

Kościół, państwo i opinię; teraz dopiero nastąpiła epoka „ofiar nauki": Bruno został spalony,

Galileusz zmuszony do odwołania swych poglądów, Campanella spędził 27 lat w więzieniu.

Miejsce dawnego przekonania o ponadindywidualnym charakterze prawdy zajęło poczucie, Ŝe

jednostka ma sama moŜność i prawo rozstrzygać o prawdzie. Autorytety straciły swe dawne

znaczenie; powoływano się wprawdzie na staroŜytnych filozofów, ale widziano w nich nie

wyŜszą instancję, lecz sprzymierzeńców. Tradycję przestano cenić - a wszystkie dobre i złe

skutki wyzbycia się związków z przeszłością nie omieszkały objawić się w filozofii. Uczeni

przestali występować jako przedstawiciele szkół i przemawiali jako indywidualni badacze.

Wytworzyły się w związku z tym nowe formy zewnętrzne filozofii, indywidualny styl pisarski.

C) Upragniona była w Odrodzeniu większa prostota myśli: reakcja przeciw subtel-nościom

scholastycznym. Upragniona była teŜ większa naturalność myśli: reakcja przeciw schematom i

zawiłym rozumowaniom scholastyki. Typowymi myślicielami Odro-dzenia byli Ramus i ramiści,

chcący zbudować „naturalną" logikę, opartą na zdrowym rozsądku. Upragniona była takŜe,

przynajmniej przez niektórych, większa realność myśli: reakcja przeciw formalnym

zagadnieniom i apriorycznym spekulacjom scholastyki. Upragniona była wiedza, która z Ŝycia

wyrasta i Ŝyciu słuŜy: reakcja przeciw ksiąŜkowej wiedzy scholastycznej, obcej sprawom

aktualnym. Upragniona była wiedza o przyrodzie: reakcja przeciw ześrodkowaniu myśli w

pozaświatach. Upragniona wreszcie była wiedza mająca znacznie praktyczne i mogąca ulepszyć

Ŝycie: reakcja przeciw czysto teoretycz-nej postawie scholastyki. Nie wiedza dla wiedzy, lecz

wiedza jako potęga, jako środek wyzyskania i opanowania przyrody, stanowiła program

Odrodzenia. Wynikiem zaś Ŝądzy szybkiego opanowania przyrody było krzewienie się wiedzy

tajemnej: magii, al-chemii, astrologii, które zakwitły teraz bujniej niŜ w wiekach średnich.

2. FILOZOFIA i RELIGIA. Filozofia średniowieczna była związana z religią, z chrześci-

jaństwem, ale i filozofia Odrodzenia nie była od religii całkowicie niezaleŜna. Utworzyły się w

niej wprawdzie prądy antychrześcijańskie, ale właśnie one w chrześcijańskich wytwo-rzyły

postawę obronną. Reformacja nie ograniczyła, lecz spotęgowała zainteresowania, dyskusje i

spory religijno-filozoficzne. Podzieliły się pierwiastki myśli chrześcijańskiej: protestanci

utrzymali w swej doktrynie nieufność do rozumu, fideizm, wywyŜszanie woli, przekonanie o

nieograniczonej wolności woli BoŜej, katolicy zaś właśnie wiarę w rozum, przekonanie o

racjonalności świata. Reformacja wiodła do pochłonięcia filozofii przez teologię, katolicyzm do

utrzymania filozofii. A zarówno stanowisko katolickie, jak i pro-testanckie miały swe źródła w

średniowiecznej myśli: stanowisko katolików przede wszyst-kim w Tomaszu z Akwinu,

stanowisko protestantów w Ockhamie i innych nominalistach: od nich wywodziła się ideologia

Wiklefa, Husa, Lutra.

3. ZWIASTUNI FILOZOFII ODRODZENIA. Zasadniczy dla Odrodzenia zwrot ku przyrodzie

został juŜ na progu epoki zapowiedziany przez dwóch myślicieli: Mikołaja Kuzańczyka i

Leonarda da Vinci.

A) Kardynał Mikołaj Kuzańczyk (1401-1464) pochodził z Północy (z Kues nad Mozelą, w

łacińskiej transkrypcji: Cusa), gdzie za jego czasów panowała jeszcze scho-lastyka, ale większą

część Ŝycia spędził jako dostojnik Kościoła w renesansowej Italii; stał teŜ na pograniczu

średniowiecza i Renesansu. NaleŜał do prądu neoplatońskiego, który krzewił się w

średniowieczu, ale na jego tle dał wyraz nowemu sposobowi myślenia.

Głosił mianowicie doskonałość przyrody (tłumaczył ją religijnie i emanacyjnie tym, Ŝe przyroda

jest wypływem Boga, cxplicatio Dei), a zarazem indywidualność (wbrew uniwersalizmowi

dawnej filozofii), względność (wbrew dawnemu absolutyz-mowi) i irracjonalność bytu. (W

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: