SPINOZA.pdf

BENEDYKT DE SPINOZA (1632-1677)

Spinoza pochodził z rodziny Ŝydowskiej, jego matka umarła, gdy miał 6 lat, pomagał trochę ojcu w handlowaniu, uczył się nieco w szkole

Franciszka van den Enden, wolnomyślicielsko nastawionego holendra. W roku 1656, wkrótce po śmierci ojca, Spinoza został wykluczony z gminy

Ŝydowskiej za nieortodoxyjne poglądy, których nie chciał odwołać, i obłoŜony straszliwą klątwą, „którą Jozue rzucił na Jerycho”. Nie przystąpił potem

do Ŝadnego z kościołów, więc był jednym z pierwszych oficjalnych bezwyznaniowców (ale przeŜył). Opuścił Amstedram i mieszkał skromnie w

wynajętym mieszkaniu w Rijnsburgu, Ŝyjąc ze szlifowania szkieł. Po pracy zaś zasiadał do pisania Etyki w porządku geometrycznym dowiedzionej ,

swego głównego działa, udostępnianego jedynie bliskim przyjaciołom, a wydanego dopiero pośmiertnie. Za Ŝycia Spinozy wyszły tyko dwa dziełka,

Zasady filozofii Kartezjusza sposobem geometrycznym dowiedzione (1663) i Traktat teologiczno-polityczny (1670). Traktat , mimo tego, Ŝe został

wydany anonimowo, szybko ściągnął na autora oburzenie i popularność. Spinoza umarł na gruźlicę, do czego najpewniej przyczyniło się szlifowanie

soczewek; tuŜ po śmierci jego przyjaciele wydali Opera posthuma (1677), wśród których znalazła się Etyka , niedokończony Traktat polityczny , liczna

korespondencja i kilka mniejszych rozprawek.

monizm: Istota implikująca istnienie, doskonałość, wieczność – cechy te prowadzą Spinozą do utoŜsamienia substancji z Bogiem. Bóg jako

substancja ogarnia całość rzeczywistości, „cokolwiek istnieje, jest w Bogu, nic bez niego nie moŜe istnieć, ani zostać pojęte”.

* panteizm: Konsekwencją monizmu jest panteizm. Jeśli Bóg jest wszystkim, co istnieje, musi być takŜe tą częścią rzeczywistości, którą zwiemy

przyrodą. ToŜsamość z przyrodą jest implikacją nieskończonej natury Boga; gdyby Bóg był transcendentny wobec świata, nie mógłby być

nieskończony. Natura Boga znosi podstawy do realnego odróŜnienia stwórcy i stworzenia, uzasadnia jego immanencję.

3. Modusy i atrybuty substancji, natura naturans i natura naturata.

* Wszystkie rzeczy skończone są sposobami bycia jednej substancji – Spinoza nazywa je modyfikacjami (modi), podkreślając iŜ są one przejawami

substancji, nie zaś jej częściami składowymi. (Nieskończoność nie ma sumy części; Spinoza podaje tu przykład relacji między punktem a linią:

punkt nie jest częścią lini, choć linia składa się z punktów.) Substancja nieskończona ma nieskończenie wiele modi, zaleŜnych od niej bytowo.

* Istotne i niezbywalne cechy substancji wyraŜają się w jej atrybutach, których jest nieskończenie wiele. Substancja nie jest ich podłoŜem, jak trady-

cyjnie, ale w pełni się w nich zawiera i wyczerpuje, moŜe istnieć tylko w ich aspekcie. KaŜdy atrybut jest jednym z moŜliwych sposobów adekwat-

nego pojmowania substancji. W kaŜdym modusie występuje z koniecznością cała nieskończona wielość atrybutów, lecz człek moŜe poznać tylko

dwa z nich – atrybut rozciągłości i myślenia. Poza naszym poznaniem rozciąga się zaś nieskończona ilość sposobów, na jakie istnieje kaŜda rzecz. O

Bogu transcendentnym moŜna mówić tylko w sensie niepoznawalności Jego atrybutów prócz owych dwóch (nieskończoność minus 2 = ¥.)

* Uczynienie rozciągłości i myślenia atrybutami tej samej substancji jest spinozjańską próbą przezwycięŜenia kartezjańskeigo dualizmu.

wiele, bo sama jest nieskończona. Ale jeśli

atrybuty mają być ¥, to nie moŜe być ich więcej niŜ jeden. Dokładnie z tego samego powodu, dla którego nie ma dwóch ¥ substancji.

* Jedność substancji i wielość modi daje podstawę do rozróŜnienia na naturę tworzącą i naturę tworzoną. Substancja ujęta w swej jedności, jako

całość determinująca sama siebie, pojmowalna sama przez siebie i wyznaczająca swą immanentną naturą kształt modi w taki, a nie inny sposób – to

natura tworząca . Zaś system modi połączonych bezkresnym łańcuchem przyczynowym, będący przejawem substancji – to natura tworzona . Ale

naleŜy pamiętać Ŝe natura tworząca nie jest substancją róŜną od natury tworzonej. Istnieje jeden nieskończony system, który rozwaŜać moŜna z

dwóch punktów widzenia. Z góry, jako Boga czyli przyrodę, całość jedną i konieczną, oraz z dołu, jako nieskończony szereg skończonych rzeczy.

4. Modusy nieskończone

* Pomiędzy naturą tworzącą (Bogiem) a naturą tworzoną (skończonymi modi) Spinoza umieszcza modi nieskończone i wieczne. Immanentna

przyczynowość Boska w stosunku do stworzenia nie jest bezpośrednia, lecz działa poprzez owe modi. W porządku logicznym Bóg jest przyczyną

bliŜszą modi nieskończonych, które są przyczyną bliŜszą modi skończonych. Wyodrębnił 4 modi nieskończone, po dwa dwa kaŜdego atrybutu:

1. Modus ¥ atrybutu rozciągłości bezpośredni: jest nim stała ilość ruchu we wszechświecie. Ruch i spoczynek są podstawowymi stanami

substancji w zakresie atrybutu rozciągłości; ruch jest pierwotną właściwością rozciągłej natury (nie ma nic poza nią, co mogłoby jej ruchu

udzielić), a proporcje ruchu i spoczynku są stałe, pomimo Ŝe zmieniają się w indywidualnych przypadkach

2. Modus ¥ atrybutu rozciągłości pośredni: jest nim nieskończony szereg wszystkich bytów jednostkowych, który składa się na „oblicze

wszechświata”. Jednostki złoŜone są z jednostek, te z innych jednostek, „a gdy tak będziemy się posuwać w nieskończoność, pojmiemy Ŝe cała

przyroda jest jedną jednostką, której części na nieskończenie wiele sposobów zmieniają się bez jakiejkolwiek zmiany całej jednostki”.

3. Modus ¥ atrybutu myślenia bezpośredni: jest nim „wieczny rozum” przysługujący kaŜdej rzeczy. Analogicznie do punktu 1, pojmowanie jest

podstawowym stanem substancji w zakresie atrybutu myślenia. Wcześniej rozumiano to w duchu hylozoistycznym, jako obdarzenie kaŜdego

bytu pierwiastkiem duchowym. Kołakowski podał nowszą interpretację, Ŝe ów wieczny rozum to inteligibilność kaŜdej rzeczy, zdolność do

stania się przedmiotem poznania i wiedzy. W tym ujęciu „poznawalność świata nie jest cechą umysłu. ale osobną własnością całego świata”.

4. Modus ¥ atrybutu myślenia pośredni: niezbyt jasno Spinoza wyraŜa się, co miałoby nim być. Poprzez analogię do modusu rozciągłości, czyli

„oblicza wszechświata”, całościowego i nieskończonego systemu ciał, byłby to nieskończony zbiór umysłów.

5. Konieczność modi i wolność Boga

* „W przyrodzie nie ma nic przypadkowego, ale wszystko z konieczności Boskiej natury jest zdeterminowane do tego, aby istniało i działało w

określony sposób.” Modi są powodowane z konieczności przez Boga, a przypadkowymi moŜna nazwać je tylko w tym sensie, Ŝe ich istota nie

pociąga istnienia. To zaś, Ŝe wydają nam się przypadkowe (niezdeterminowane), wynika z nieznajomości sposobu, w jaki Bóg jest ich przyczyną.

* Bóg działa tylko z konieczności swej natury, a przypisywanie mu przyczynowania celowego jest urojeniem człowieka, przenoszącego własną

zdolność wyobraŜania sobie celów działania na naturę konieczną i doskonałą. Lecz mimo tego Ŝe Bóg nie posiada wolnej woli i nie kieruje się w

swym działaniu względem na jakieś cele, Spinoza nazywa go wolnym. W spinozjańskim rozumieniu „wolną nazywa się rzecz, która istnieje jedynie

METAFIZYKA

1. Substancja

* Fundamentem spinozjańskiej metafizyki jest substancja. Spinoza charakteryzuje ją, wyciągając konsekwencje z tradycyjnej definicji – „tego, co

istnieje samo w sobie i pojmowane jest samo przez siebie”. Byt istniejący sam przez się jest samoistny, nie ma Ŝadnej przyczyny zewnętrznej, czyli

jest przyczyną samego siebie. W związku z tym do natury substancji naleŜy istnienie, gdyŜ niemoŜliwe jest, by przyczyną jej istnienia było co

innego niŜ ona sama. Wszystko to wynika z przyjętych definicji „substancji”, oraz „przyczyny samego siebie” (def. 3 i 1 księgi I Etyki ).

* Jeśli do natury substancji naleŜy istnienie, istnieje ona z koniecznością i nie moŜna pojąć jej jako nieistniejącej (rozumowanie to jest wersją dowodu

ontologicznego i poddaje się jego krytyce). Z tego zaś Spinoza wyprowadza dalsze cechy substancji. Wieczność – bowiem przy trwaniu

ograniczonym naleŜałoby substancję pojmować jako nieistniejącą poza tym trwaniem. Nieskończoność – gdyŜ będąc skończoną czyli ograniczoną,

poza tymi granicami naleŜałoby pojmować substancję jako nieistniejącą. Prostota – gdyŜ złoŜoność jest złoŜonością z części, które muszą być

pierwotne w stosunku do tego, co złoŜone; to zaś nie moŜe zachodzić w wiecznej substancji. Niepodzielność – gdyŜ będąc podzielną, mogłaby ulec

podziałowi na części, czego w substancji być nie moŜe. Doskonałość – gdyŜ „wszystko, co zawiera w sobie konieczne istnienie, nie moŜe mieć w

sobie Ŝadnej niedoskonałości, jedynie czystą doskonałosć”. Jedyność – gdyby istniały dwie substancje, Ŝadna z nich nie byłaby nieskończona.

2. Bóg czyli przyroda

Z atrybutami wiąŜe się problem, albo czegoś nie rozumiem. Spinoza mówi, Ŝe substancja ma ich

z konieczności swej natury i sama siebie tylko determinuje do działania; konieczną zaś lub raczej przymuszoną taka, którą inna determinuje do

istnienia i oddziaływania w sposób .ścisle określony”. Bóg jest wolny, bo nie podlega Ŝadnej determinacji zewnętrznej (nie ma bytu, który mógłby

go zdeterminować, gdyŜ poza nim nie ma Ŝadnego bytu w ogóle) i musi być wolny z konieczności własnej natury.

* Ludzie działają w przekonaniu, Ŝe dąŜą ku realizacji jakiegoś celu, co daje im złudzenie wolności. Nie znaczy to jednak, Ŝe są wolni. „Ludzie

poczytują się za wolnych gdyŜ są świadomi swych chceń, o przyczynach zaś które te chcenia powodują, ani w śnie nie pomyślą, bowiem ich nie

znają”. Wiara w wolność jest wynikiem nieznajomości przyczyn determinujących pragnienia i wybory, a wiara w celowość przyrody jest

wynikiem nieznajomości przyczyn naturalnych. KaŜda wiara w celowość płynie więc z ignorancji.

* Przyczyna kaŜdego zdarzenia moŜe być rozpatrywana z dwóch stron. Gdy pojmujemy substancję jako naturę tworzoną, kaŜdy modus jest ogniwem

nieskończonego łańcucha przyczynowych oddziaływań zachodzących między poszczególnymi modusami. Łańcuch ten jest bezkresny i wieczny,

Bóg zaś nie jest pierwszą przyczyną która go zamyka. W przełoŜeniu na metodę badań, ujęcie to skłania się do empirycznego tłumaczenia zdarzeń w

kategoriach przyczynowości sprawczej. Rozpatrując zaś substancję jako naturę tworzącą, jest ona zaleŜna sama od siebie i sama siebie

determinująca. KaŜde zdarzenie więc ma więc przyczynę bezpośrednią, bliŜszą – czyli poprzedzające je zdarzenie, oraz dalszą – leŜącą w naturze

wszechświata. Przyczyna dalsza jest racją, dla której taka, a nie inna przyczyna bliŜsza staje się przyczyną takiego, a nie innego zdarzenia. To ujęcie

jest bardziej zakorzenione w metafizycznych systemach przeszłości, tradycyjnej idei Boga doskonałej i ostatecznej przyczynie świata.

6. Atrybut rozciągłości i myślenia.

* Człowiek moŜe rozwaŜać substancję od strony atrybutu rozciągłości, bądź myślenia. Są to dwa sprzęŜone korelacją systemy, w jakich Bóg ukazuje

się człowiekowi – system ciał i system idei. KaŜdemu ciału, (modus atrybutu rozciągłości) musi odpowiadać idea (modus atrybutu myślenia).

Powiązanie przyczynowe ciał rozwija się ściśle równolegle do logicznego powiązania idei, bo oba systemy są przejawem jednej i tej samej

substancji. Jej modi przejawiają się jednocześnie w nieskończenie wielu atrybutach, ale tylko te dwa dostępne są poznaniu człowieka. „Porządek i

związek idei jest taki sam jak porządek i związek ciał”. Nie ma dwóch porządków, a jeden, pojmowalny na dwa sposoby.

* Związki przyczynowe między rzeczami mają charakter implikacji logicznej, badając więc przyrodę, badamy prawa logicznych zaleŜności.

Człowiek takŜe jest modusem substancji, w aspekcie atrybutu rozciągłości nazywany ciałem, w aspekcie atrybutu myślenia duszą. Poza tymi dwoma

atrybutami istniejemy, tak jak wszystko inne, na nieskończenie wiele sposobów, których nie moŜemy sią nawet domyślać.

* kwestia psychofizyczna: Dusza i ciało to ten sam modus ujęty od strony atrybutu myślenia i rozciągłości. Dualizm duszy i ciała zostaje zniesiony

poprzez ujęcie ich jako modus dwóch atrybutów tej samej substancji. Człowiek jest jednym bytem, i choć „składa się z duszy i ciała”, to są one

dwoma aspektami jednej rzeczy. Jest to rozwiązanie oryginalne, nie sprowadzające jednego z członów do drugiego, zachowujące ich odrębność.

Między atrybutami nie ma oddziaływania, ale dwa łańcuchy zmian przyczynowych odbywających się w nich są swymi ścisłymi analogonami.

* świadomość: KaŜda rzecz rozciągła ma swój odbicie w atrybucie myślenia, czyli swoją ideę. Umysł (dusza) jest ideą ciała. Spinoza kładzie nacisk

na związek ciała i duszy, fizyczna doskonałość pociąga doskonałość umysłową i odwrotnie. Idea ciała ma jeszcze szczególną własność –

odzwierciedla takŜe samą siebie. Człowiek wytwarzając ideę własnego umysłu, czyli zwracając reflexję ku sobie, zyskuje świadomość.

* Świadomość ma podstawę fizyczną: „dusza ludzka posiada wiedzę o sobie samej o tyle tylko, o ile poznaje idee pobudzeń ciała”. Dzieje się tak

dlatego, Ŝe odbijając modyfikacje ciała, pośrednio odbija teŜ ciała zewnętrzne, które je spowodowały i moŜe się od nich odróŜnić. Bez tego

znika podstawa oddzielania samej siebie i „swego” ciała od rzeczy zewnętrznych.

Świadomość siebie jest tym dla duszy, czym skończoność czasowo-przestrzenna dla bytów cielesnych. Człowiek w swej samowiedzy róŜni się

od Boga, który nie ma czegoś, od czego mógłby się odróŜnić, zyskując świadmość własnego ja. Umysł Boga jest nieosobowy, nie jest bowiem

związany z Ŝadnym konkretnym ciałem. Znaczy to teŜ Ŝe nie czuje on, nie pragnie, nie ma osobistych upodobań, bo to wszystko stanowi efekt

kontaktów i konfliktów świadomego umysłu z modi zewnętrznymi wobec niego.

* funkcje umysłu: Idee odbijające modyfikacje ciała mają skłonność do trwania, póki coś tego nie przerwie. Zbiór tych idei nazywa Spinoza

pamięcią. KaŜda modyfikacja ciała pozostawia po sobie „ślad”, więc kolejne modyfikacje, działające na ten ślad, wywołają dawną ideę, będącą jego

odbiciem – jest to przypominanie. Gdy dwie modyfikacje zaszły jednocześnie, jedna z nich będzie wywoływać ideę drugiej – to kojarzenie.

nieśmiertelność duszy: Dusza jest ciałem, rozpatrywanym z punktu widzenia atrybutu rozciągłości, więc po śmierci ciała przestaje istnieć. Jednak

Spinoza pisał: „dusza ludzka nie moŜe zostać całkowicie zniszczona wraz z ciałem, lecz pozostaje z niej coś co jest wieczne”. Co to takiego zostaje

z duszy, to niezprecyzowane, podobnie jak u Arystotelesa. MoŜna rozumieć to tak, Ŝe kaŜy byt jednostkowy ma swe niepowtarzalne miejsce w

koniecznym, nieskończonym i wiecznym systemie wszechrzeczy, więc w pewnym sensie sam jest wieczny. Człowiek zaś moŜe poprzez poznanie

wznieść się do świadomości tej wieczności. Ale to chyba naciąganie.

EPISTEMOLOGIA

1. Jak moŜliwe jest poznanie adekwatne

* Ontologiczna toŜsamość duszy i ciała wynikająca z jedności substancji daje moŜliwość adekwatnego poznania przyrody poprzez jej odbicie w

atrybucie myślenia. Cała wiedza wypełniająca duszę (ideę ciała) jest wiedzą o ciele, zarówno „własnym” jak i innych, zewnętrznych wobec niego.

„Im zdolniejsze jest ciało, by jednocześnie wiele działać lub doznawać, tym zdolniejsza jest jego dusza, by wiele poznawać”. Ciało jest gwarantem

sukcesów poznawczych w tym sensie, Ŝe wszystko, co dzieje się z nim, znajduje odbicie w świadomości duszy.

Wiedza składa się z idei, które mogą być mniej lub bardziej adekwatne. Są trzy stopnie poznania i trzy stopnie adekwatności idei. Ogólnym

kryterium adekwatności jest u Spinozy, podobnie jak u Kartezjusza, jasność i wyraźność. Nie potrzeba przy tym porównywać idei z jej przedmiotem

w atrybucie cielesnym, gdyŜ porządek idei jest toŜsamy z porządkiem rzeczy. Sama oczywistość idei, w połączeniu z toŜsamością atrybutów

substancji, jest gwarancją jej adekwatności; idea jasna i wyraźna sama w sobie jest w pełni adekwatnym odbiciem tego, do czego się odnosi. Idee

prawdziwe przypominają twierdzenia matematyczne: jeśli się je rozumie, widzi się tym samym, Ŝe są prawdziwe. „Kto posiada ideę prawdziwą, ten

wie zarazem, Ŝe posiada ideę prawdziwą [dzięki świadomości duszy] i nie moŜe wątpić o prawdziwości rzeczy”. Wszelkie twierdzenia, które zostały

logicznie wywiedzione z prawdziwych axjomatów, z koniecznością właściwą działaniom logicznym, będą prawdziwe.

2. Pierwszy poziom poznania

Traktat o uzdrowieniu rozumu podaje cztery poziomy poznania, z których dwa pierwsze połączone są w Etyce – wiedza ze słyszenia i poplątane

doświadczenie. Wiedza ze słyszenia jest oparta na autorytetach i nieweryfikowalna racjonalnie. Jedynym gwarantem jej prawdziwości jest wiara w

pradomówność głoszących ją osób. Jest to, według Spinozy, mało rozumna gwarancja. Wiara w wszelkie objawienia i proroctwa, o których

opowiada Pismo święte, jest przykładem wiedzy zasłyszanej. Nie ma ona Ŝadnych walorów poznawczych, jedynie moralne: popularyzuje postawę

posłuszeństwa, pokory, wizję sprawiedliwości nagradzającej dobrych i karzącej złych. Biblijne wyobraŜenie Boga nie ma wiele wspólnego z

rzeczywistością, ale jest bardzo praktyczne gdyŜ podaje normy moralne tym, którzy nie wznoszą się na wyŜsze poziomy poznania.

Doświadczenie zmysłowe powoduje, Ŝe nasze ciała ulegają modyfikacji, lecz nie zapewnia wiedzy adekwatnej. Umysł składający się z idei

pochodzących z poznania zmysłowego (Spinoza nazywa je idami wyobraźni) jest bierny, gdyŜ odzwierciedla jedynie zmiany cielesne pochodzące z

zewnątrz, wywołane przez inne ciała jednostkowe. Wiedza płynąca z doświadczenia jest wiedzą o jednostkowych bytach zewnętrznych, które akurat

pobudzają ciało. „Dusza nie posiada ani o sobie samej, ani o swym ciele, ani o ciałach zew. wiedzy adekwatnej, ilekroć poznaje rzeczy w zwykłym

porządku przyrody, czyli ilekroć z zewnątrz, przez przypadkowy zbieg rzeczy, zostaje zdeterminowana do zajęcia się tym, lub owym.”

* Chodzi o sposób ujęcia – umysł jest bierny, gdy poprzez dośwadczenie poznaje byty jako jednostkowe, przypadkowe, bez powiązania ich z

całokształtem przyrody itp. Wtedy idee są mętne i nieadekwatne, bo nie odbijają prawdziwego porządku przyczyn w przyrodzie. Przy okazji

wychodzi nominalizm Spinozy, bo do tego poziomu poznania zalicza on teŜ idee ogólne, jako poplątane odbicie wielu cielesnych modyfikacji.

Jednocześnie trzeba pamiętać Ŝe poznanie doświadczalne jest nieadekwatne, ale niejest nieprzydatne. Podobnie jak wiedza ze słyszenia,

wyobraźnia jest uŜyteczna, a nawet niezbędna w Ŝyciu codziennym, lecz w nauce naleŜy odróŜnić ją od wiedzy rozumowej.

3. Drugi poziom poznania

* Wraz z wiedzą rozumową wznosimy się na wyŜszy poziom poznania, dotyczący juŜ idei adekwatnych. Podstawą poznania rozumowego są pewne

wspólne wszystkim ciałom doznania odbijające ogólne własności atrybutu rozciągłości, np. ruch, przestrzenność itp. Są to własności wspólne

wszystkim ciałom, a ich idee są podstawą uniwersalnych zasad matematyki i fizyki. Nie moŜna owych idei wspólnych mylić z ideami ogólnymi,

które są owocem wyobraźni. Idee wspólne nie są poplątanymi obrazami logicznie nie związanych modyfikacji ciała, ale logicznym wymogiem

zrozumienia rzeczy. Spinoza stosował termin „pojęcia wspólne” do wszystkich jasnych i wyraźnych prawd ogólnych i powszechnych, z których

metodą dedukcyjną moŜna wywodzić kolejne.

* Do tego poziomu poznania naleŜy dedukcyjne odkrywanie związków logicznych między ideami, czyli związków przyczynowych między rzeczami.

Są to jednak twierdzenia abstrakcyjne, ogólne, a nie konkretne własności poszczególnych modi. Uniwersalne prawa przyrody (czyli myśli),

racjonalne odkrywanie kolejnych przyczyn. Aby wyrwać się z nieskończonego ciągu kolejnych przyczyn trzeba wznieść się jescze wyŜej.

4. Trzeci poziom poznania.

Na trzecim poziomie poznanie rozumowe przechodzi w „rozumową intuicję”, podczas której człowiek poznaje istotę rzeczy jednostkowej w jej

powiązaniu z wszechrzeczą. Nie da się ukryć mistycznych rysów intuicji, choć Spinoza podkreśla jednocześnie Ŝe jest ona naturalnym wynikiem

poznania rozumowego. Dedukując logiczny ciąg przyczyn w końcu dochodzimy do ujmowania całej rzeczywistości jako jednej nieskończonej

substancji, a nie nieskończonego szeregu przyczyn. Czyli od natury tworzonej przechodzimy do tworzącej.

Intuicja rozumowa pozwala na powrót do poznawania indywiduów, lecz w perspektywie całości i jedności, nie zaś wielości. Postrzega się rzeczy

jednostkowe w ich koniecznej relacji do Boga.

ETYKA

1. Conatus jako zasada działań człowieka

* KaŜdy modus, w szczególności zaś człowiek, ma tendencję do tego, aby trwać w swym istnieniul. DąŜenie do tego, co sprzyja zachowaniu istnienia

naleŜy do istoty kaŜdej rzeczy; Spinoza nazywa to dąŜenie conatus . Conatus, jako wyraz istoty rzeczy, determinuje jej działalność. Gdy odnosi się

zarazem do ciała i duszy, nazywa się popędem , gdy zaś popęd jest świadomy, co ma miejsce w przypadku człowieka, nazywa się poŜądaniem .

Wszystko, co pomaga człowiekowi realizować ów pierwotne poŜądanie, nazywa się przyjemnością , bądź radością. Wszystko, co temu przeszka-

dza, nazywa się bólem lub smutkiem. KaŜdy z konieczności dąŜy do przyjemności, zarówno w wymiarze cielesnym, jak i duchowym

Działalnością człowieka rządzą więc nie tchnienia Ŝyciowe, lecz afekty, wypływające z afektu pierwotnego, czyli conatusu. Spinoza wyjaśnia w

kategoriach conatusu czym są afekty (uczucia): „to modyfikacje ciała, dzięki którym moc aktywna tego ciała zmniejsza się lub zwiększa, otrzymuje

pomoc lub zostaje powściągnięta, oraz idee tych modyfikacji”. Za pomocą conatusu i uczuć przyjemności bądź bólu opisuje zaś pozostałe afekty

* W kategoriach conatusu, przyjemności i bólu moŜna opisać takŜe inne wartości, jak dobro, piękno. Wartości moralne nie są obiektywne, ale

uzaleŜnione od wymagań conatusu poszczególnej jednostki. W kaŜdym człowieku jest więc indywidualna zasada nadająca sens temu, co dlań dobre,

co złe. „Przez dobro rozumiem wszelkiego rodzaju radość, a nadto wszystko, co ją sprowadza; przez zło zaś rozumiem wszelkiego rodzaju smutek”.

Nie pragniemy rzeczy dlatego, Ŝe jest dobra, gdyŜ właśnie dlatego jest dobra, Ŝe jej pragniemy.

2. Stany bierne i czynne

stan bierny: Przez to, Ŝe wszystkie afekty dają się opisać w kategoriach przyjemności i bólu, kaŜda idea jakiejś rzeczy zewnętrznej kojarzyć się

będzie w umyśle bądź to z przyjemnością, bądź z bólem. Jednak człowiek jest skończony i niedoskonały, więc czasem to, co w istocie mu sprzyja,

kojarzy się z bólem, a to, co nie – z przyjemnością. Dzieje się tak wtedy, gdy rozpatruje siebie jako wyizolowaną jednostkę, w oderwaniu od całości

substancji, a świat tylko w relacji do samej siebie. Nie kieruje się wtedy tym, co naprawdę jest dla niego dobre.

* stan czynny: Gdy ujmując przyjemność i ból człowiek robi to ze względu na całą naturę, najlepiej pojętą w racjonalnej intuicji, nie myli się.

Conatus znajduje prawdziwe urzeczywistnienie. MoŜna to porównać do pierwszego i trzeciego poziomu poznania. W stanie aktywnym umysł nie

odzwierciedla po prostu modyfikacji cielesnych, tak jak się nadarzają, ale ujmuje je w pewnym określonym porządku, rozumując. O ile umysł

posiada idee adekwatne, jest aktywny, o ile zaś nieadekwatne – bierny.

* Aktywność umysłu wzrasta wraz z tym, jak idee z których się składa stają się logicznie powiązanym ciągiem przyczyn, a nie przypadkowymi

odbiciami zewnętrznych stanów ciała. Mniej zwracamy uwagę na atrybut rozciągłości, a bardziej – myślenia. Słowem, idee nieadekwatne zmieniają

się w adekwatne. Postęp moralny idzie w parze z intelektualnym. Przyczyną afektów biernych jest brak wiedzy.

3. Wolność i niewola

* „Niemoc człowieka w opanowywaniu i powściąganiu afektów nazywam niewolą”. Człowiek zaślepiony afektami biernymi poddajeim się i jest ich

niewolnikiem. Zwłaszcza, Ŝe afekty bierne są zazwyczaj silniejsze niŜ czynne, np chęć przyjemności cielesnej tłumi chęć przyjemności rozumowej.

* Wyzwolenie ze stanów biernych przynosi Ŝycie rozumne. „Afekt, który jest stanem biernym, przestaje być stanem biernym, gdy wytwarzamy jego

jesną i wyraźną ideę”. Np. nienawiść – jest stanem biernym, ale gdy się zrozumie, Ŝe ludzie działają z koniecznośi natury, przezwycięŜę ją; a dalej,

gdy zrozumiem, Ŝe ludzie mają wspólną naturę i wspólne dobro, zrozumiem teŜ, Ŝe Ŝyczyć bliźniemu zła jest rzeczą bezrozumną. „O ile rozumiemy

przyczyny smutku, o tyle przestaje być on stanem biernym, czyli przestaje być smutkiem”

Przyczyną wszystkiego jest Bóg, więc o ile poznajemy świat jako wynikający z Boskiej natury, pojmujemy go „z punktu widzenia wieczności” i

widzimy konieczność kaŜdego poszczególnego zdarzenia. Jednak nie wystarczy jedynie zrozumieć konieczności afektów, aby się od nich uwolnić.

„Prawdziwa znajomość dobra i zła nie moŜe pohamować jakiegoś uczucia przez to, Ŝe wiedza ta jest pawdziwa, lecz jedynie o tyle, o ile uwaŜana

jest za uczucie”, gdyŜ „kaŜde uczucie moŜna zniszczyć tylko przez uczucie przeciwne, przy większej mocy”. Więc adekwatna wiedza o tym, co jest

przyjemnością, a co bólem, musi zostać podparta przez uczucie, które skłonia człowieka do działania według jej wskazówek

* To zaś nie stanowi dla Spinozy problemu: „pragnienie wiedzy adekwatnej oraz uczucie, które towarzyszy jej zdobywaniu i stosowaniu w naszym

codziennym Ŝyciu, jest z natury rzeczy nieuchronnie najsilniejszym pragnieniem i najbardziej potęŜnym uczuciem spośród tych, jakimi obdarzona

jest istota ludzka”. „Ostatecznym celem człowieka, powodującego się rozumem, tj. najwyŜszym poŜądaniem, przy pomocy którego stara się opano-

wać wszystkie inne, jest to, które prowadzi go do pojmowania w sposób adekwatny wszystkich rzeczy, mogących być przedmiotem poznania.”

* Czyli chęć poznania Boga i porządku Boskiej konieczności, oraz pragnienie wiedzy adekwatnej jest najsilniejszsym afektem, który sprawia, Ŝe

człowiek staje się wolny. Im bardziej zaś rozumie się Boga, tym bardziej się go kocha. W końcu poznanie zlewa się z kochaniem i mamy coś, co

Spinoza nazywa „miłością rozumową Boga”, która jest „naszą pomyślnością, czyli szczęśliwością, czyli wolnością”. Oczywiście nie jest to miłość

do bytu osobowego, bo Bóg nie jest osobowy. „Kto kocha Boga, ten nie moŜe wymagać, by Bóg odwzajemniał jego miłość”. Miłość owa to raczej

wyjście poza granice własnej świadomości i roztopienie się w jedynej substancji, czy tego typu pierdy.

4. Aporie etyki spinozjańskiej

* Negacja ludzkiej wolności podwaŜa sensowność mówienia o moralności. Wydaje się, Ŝe nie moŜna obwiniać człowieka za czyn, którego nie mógł

nie popełnić, albo pouczać go jak ma czynić, gdy i tak nie będzie mógł postąpić inaczej. NaleŜałoby zrezygnować z etyki noramtywnej na rzecz

opisowej. Spadający kamień będzie spadał dalej, choćby nawet zyskał świadomość, dlaczego spada i nie chciał spadać.

Jednak Spinoza utrzymuje realną róŜnicę między niewolnikami namiętności a ludźmi wolnymi, ocenia ich postawę zachęca do jej zmiany. Zakłada,

Ŝe postęp intelektualny jest moŜliwy dzięki wysiłkom jednostki, a idee adekwatne mogą wydobyć kaŜdego z otchłani niewoli. Uzyskanie wolności

zaleŜy od zmiany punktu widzenia i pojmowania rzeczywistości, ale jak moŜe zrobić to człowiek zniewolony do patrzenia w ten, lub inny sposób?

Spinoza mógłby na to odpowiedzieć tylko, Ŝe niektórzy ludzie są zdeterminowani do zmiany punktu widzenia, inni zaś do przekowywania aby go

zmienili, pisania Etyk w porządku geometrycznym dowiedzionych itp.

Koncepcja prawo naturalnego przypomina nieco pomysły Hobbesa – kaŜdy człowiek kieruje się conatusem, czyli rodzajem instynktu samoza-

chowawczego i ma naturalne prawo podejmować wszelkie środki, które w jego przekonaniu pomagają mu urzeczywistniać conatus. W stanie natury,

nierozumowym jeszcze, przewaga afektów biernych czyni więc z ludzi naturalnych wrogów. Sprawiedliwością jest w stanie natury czynienie

wszystkiego, co sprzyja conatusowi. Człowiek obiera tu perspektywę jednostkową, nie ogląda się na innych i myśli tylko o sobie. Miarą

sprawiedliwości jest moc urzeczywistniania conatusu, „człowiek ma tyle uprawnień, ile siły”.

* W stanie natury moc urzeczywistniania conatusu jest ciągle zagroŜona przez innych. Dlatego ludzka rozumność skłania do zawiązania umowy

społecznej, którą ze wszystkimi jej ograniczeniami moŜna usprawiedliwić w kategoriach racjonalnej korzyści własnej. Człowiek rozumny wie takŜe,

Ŝe „nic bardziej nie zgadza się z naturą jakiejś rzeczy, niŜ inne jednostki tego samego gatunku; dlatego teŜ nie ma nic, co człowiekowi dla

zachowania jego istnienia oraz korzystania z Ŝycia rozumnego byłoby bardziej poŜyteczne, niŜ drugi człowiek powodujący się rozumem.”

* Od stanu natury do stanu społecznego prowadzi więc umowa społeczne, lecz właściwie, towrzenie społeczństwa leŜy w naturze człowieka, o ile

kieruje się on rozumem, czyli afektami czynnymi, czyli ideami adekwatnymi. Jednak, jak wiadomo, ludzie często Ŝyją nie do końca rozumnie,

ulegają afektom biernym i tu pojawia się poństwo, jako czynnik pomagający Ŝyć zgodnie z rozumem. Państwo ogranicza uleganie afektom biernym,

poprzez ustalenie systemu praw, nakazów i zakazów itp. Wprowadza pojęcie sprawiedliwoiści ze względu na rozumną naturę ludzką. Gdyby kaŜdy

człowiek sam był zdolny do swobodnego kierowania się rozumem, bez niewoli emocji, państwo byłoby zbędne.

2. Demokracja i tolerancja.

* Czasem równieŜ w państwie mogą zapanować prawa nierozumne, w przypadku gdy suweren staje się tyranem, zaślepionym afektami biernymi.

Jednak gdy władca rządzi w spoób nierozumny, lud buntuje się i go obala, więc we własnym jego interesie leŜy rządzić rozumnie. Najlepszy ustrój

to demokracja, gdyŜ niemoŜliwe jest, aby większość ludzi opowiedziała się za prawami nieracjonalnymi (jak pokazuje historia, bardzo moŜliwe).

* Inaczej niŜ Hobbes, Spinoza opowiada się za tolerancją w kwestii religii. Religię uwaŜał on za poŜyteczną w kwestiach moralnych, choć odmawiał

jej jakichkolwiek walorów poznawczych. Jeśli postępowanie zalecane przez daną religię nie szkodzi rozumowemu społeczeństwu, nie ma powodów,

aby odmawiać jej całkowitej wolności. Tego rodzaju podejście nie ogranicza się do sfery religii. „prawdziwym celem państwa jest wolność”, więc

gdy ktoś krytykuje władzę, o ile robi to z racjonalnych pobudek, ma do tego pełne prawo. Wolność myśli i wypowiedzi (zwłaszcza filozoficznej)

sprzyja rozwojowi państwa. Z drugiej strony jednak, tolerancja nie moŜe być nieograniczona, musi zawierać się w ramach rozumnego

urzeczywistniania conatusu.

POLITYKA

1. Stan natury i stan społeczny

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: