TEMAT:
CELE KSZTAŁCENIA. TAKSONOMIA CELÓW KSZTAŁCENIA. FORMUŁOWANIE CELÓW KSZTAŁCENIA. OPERACJONALIZACJA CELÓW KSZTAŁCENIA.
Postęp społeczny i naukowo-techniczny sprawia, że solidne wykształcenie ogólne i oparte na nim gruntowne wykształcenie zawodowe stało się nie tylko pierwszoplanową potrzebą społeczną, ale i potrzebą jednostki - jako norma jej uczestnictwa w życiu społeczno-kulturalnym kraju czy w pracy zawodowej, tudzież jako fundament wszelkiego dalszego kształcenia, które stopniowo staje się kształceniem ustawicznym, kształceniem przez całe życie. Potrzeby te wynikają również z procesu demokratyzacji życia społecznego. Proces demokratyzacji, stawiający jednostki i grupy ludzi wobec nowych zadań społecznych, wymaga coraz solidniejszego przygotowania do tych zadań, zwłaszcza odpowiedniego przygotowania społeczno-ekonomiczno-prawnego i zawodowego, a także ukształtowania postaw obyczajowo-moralnych, odpowiadających warunkom współżycia w społeczeństwie.
Przygotowanie to staje się jednak wtedy szczególnie efektywne, gdy już w czasie pobytu w szkole młodzież zaczyna wiązać swe osobiste kariery i losy z losami i rozwojem własnego kraju, gdy stopniowo w miarę dojrzewania umysłowego i społeczno-politycznego zaczyna być współodpowiedzialna za prawidłowe funkcjonowanie szkoły, to jest tej cząstki ogólnonarodowej rzeczywistości, która została przez społeczeństwo przekazana pod jej opiekę. Tylko w tej atmosferze można rozwijać prawdziwe wychowanie patriotyczne, które się bierze nie z wyciągania ręki po wszystko, lecz ze współodpowiedzialności za wspólne dobro.
Spośród wielu rodzajów kształcenia wyróżnić należy dwa podstawowe:
- ogólne – zapewnienie wszystkim uczącym się (odpowiednio do ich możliwości) optymalnego rozwoju intelektualnego;
- zawodowe – wyposażenie uczących się w wiedzę i umiejętności zawodowe podstawowe, dotyczące całej grupy zawodów pokrewnych, oraz specjalistyczne, niezbędne w przyszłości do wykonywania konkretnego zawodu, a także rozwijanie u uczniów zainteresowań związanych z danym zawodem i wdrożenie ich do stałego podnoszenia kwalifikacji.
Wszelkie kształcenie (w tym ogólne i zawodowe) jest ukierunkowane na cele. Od zrozumienia tych celów oraz umiejętności posługiwania się nimi zależy wartość pracy nauczyciela i uzyskane efekty.
Cele kształcenia odnoszą się do uczniów (wychowanków) i opisują zmianę, jaką chcemy w nich uzyskać. Ponieważ punkt wyjścia tej zmiany jest różny w odniesieniu do każdego ucznia, zwykliśmy - upraszczając - ograniczać się do scharakteryzowania stanu końcowego.
Cele kształcenia określamy jako zamierzone właściwości uczniów, wymieniając główne rodzaje opanowanych wiadomości i umiejętności, uformowanych działań i postaw. To, że cele kształcenia odnoszą się bezpośrednio do uczniów, wymaga podkreślenia, nie mówi się o osiągnięciu celu, gdy uczniowie nie uzyskali przewidzianych wyników lub, gdy nie wiemy czy je uzyskali.
Cele kształcenia są formułowane w rozmaity sposób. Ze względu na sposób formułowania wyróżniamy dwa rodzaje celów: ogólne i operacyjne.
Cele ogólne wskazują kierunki dążeń. Na przykład jeden z celów ogólnych kształcenia zawodowego studentów przygotowujących się do pracy fizjoterapeutycznej mógłby brzmieć: „Kształtowanie indywidualnych uzdolnień fizjoterapeutycznych i trwałego zainteresowania nowatorstwem w pracy zawodowej”.
Takie formułowanie celów kształcenia ma wiele zalet:
1. Jest bogate znaczeniowo.
2. Akcentuje ważne wartości społeczne.
3. Jest perswazyjne.
4. Jest zwięzłe.
Lista wad ogólnego formułowania celów kształcenia jest równie długa:
1. Wieloznaczność, nieokreśloność.
2. Założenia idealizujące.
3. Deklaratywność.
4. Niejasny adresat.
Obok celów ogólnych spotykamy w dokumentach oświatowych cele operacyjne — zwykle węższe i bardziej sprecyzowane. Cele operacyjne stanowią opis wyników, które mają być uzyskane. Opis ten powinien być na tyle dokładny, by umożliwić rozpoznanie, czy cel został osiągnięty, a przynajmniej — określenie sposobu dokonania operacji sprawdzenia wyniku. Na przykład jeden z celów operacyjnych kształcenia zawodowego studentów mógłby brzmieć następująco:
„Umiejętność przygotowania i przeprowadzenia ćwiczenia na wskazany temat z przedmiotu specjalizacji”.
Rozważmy zalety takiego formułowania celów kształcenia:
1. Jest — praktycznie biorąc — jednoznaczne.
2. Wskazuje sposób zademonstrowania, iż cel został osiągnięty.
3. Odnosi się wprost do ucznia.
4. Mobilizuje ucznia i nauczyciela.
Oto niewątpliwe wady operacyjnego formułowania celów kształcenia:
I. Względne ubóstwo znaczenia.
2. Rozłączenie poznania i motywacji.
3. Poszatkowanie przedmiotu.
4. Pracochłonność.
Rozłączenie poznania i motywacji a także odłączenie sprawności ruchowych — utrudnia nam intuicyjne projektowanie i pojmowanie celów kształcenia. Przynosi wszakże istotne korzyści. W każdej z tych dziedzin cele mogą być dalej klasyfikowane, a wyodrębnione kategorie mogą być uporządkowane hierarchicznie. Hierarchiczną klasyfikację celów będziemy nazywać taksonomią celów.
Taksonomia – (gr. taksis – układ, porządek, nomos – prawo) , względnie ścisły zespół zasad jakiejś klasyfikacji i opis wyodrębnionych jej członów.
Taksonomia celów kształcenia – zespół zasad porządkujących cele dydaktyczne. Najbardziej popularną taksonomię celów kształcenia opracował zespół amerykańskich psychologów pod kierownictwem B.S. Blooma. Obejmuje ona trzy dziedziny: poznawczą, emocjonalną i praktyczną, a w ich obrębie wiele szczegółowych celów. (W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, 1998)
Hierarchiczność taksonomii polega na tym, że wyższe kategorie mieszczą w sobie kategorie niższe, a więc osiągnięcie celu wyższego mówi nam, że cel niższy został także osiągnięty.
Zajmiemy się najpierw taksonomią celów dziedziny poznawczej, inaczej: taksonomią celów nauczania. Najpopularniejszą w Polsce ramową taksonomią celów nauczania jest taksonomia ABC (zob. tablica 1).
Tabl. 1.
Kategoria
Wychowanek zapamiętuje pewne terminy, fakty, prawa i teorie, zasady działania, wykazuje się elementarnym poziomem ich zrozumienia, nie myli ich ze sobą i nie zniekształca
Wychowanek potrafi własnymi słowami opisać, streścić przyswojone wiadomości
Umiejętność praktycznego posługiwania się wiadomościami według podanych mu uprzednio wzorów
Opanowanie przez wychowanka umiejętności formułowania problemów, dokonywania analizy i syntezy nowych dla niego zjawisk, formułowania planu działania, tworzenia oryginalnych przedmiotów, wartościowania przedmiotów według pewnych kryteriów.
Źródło: pod red. K. Kruszewskiego, 1991, Sztuka nauczania. Czynności
nauczyciela, Warszawa 1991.
Taksonomia ABC jest ponadprzedmiotowa. Jej terminologia jest neutralna, nie związana z żadną grupą przedmiotów szkolnych. Pozwala to na szerokie wykorzystanie taksonomii, ale nie zapewnia dostatecznej precyzji klasyfikowania celów poszczególnych przedmiotów nauczania. Dlatego pojawiły się liczne taksonomie przedmiotowe, bardziej rozwinięte i dostosowane do danego materiału.
Do jakiej kategorii taksonomii ramowej ABC należy poprzednio przytoczony cel operacyjny kształcenia zawodowego studentów: „Umiejętność przygotowania i przeprowadzenia ćwiczenia na wskazany temat z przedmiotu specjalizacji”?
Nie ma wątpliwości, że jest to dla typowego studenta (tzn. dla studenta bez dłuższej praktyki zawodowej) „stosowanie wiadomości w sytuacjach problemowych”, a więc kategoria D celu nauczania. Przesądza o tym nie tyle przypadkowa zbieżność nazewnictwa (problemowa metoda nauczania - problemowa sytuacja studenta), ile nowość i złożoność zadania. Student ma wykorzystać różnorodne wiadomości merytoryczne i pedagogiczne, a także swoje elementarne umiejętności kierowania ćwiczącymi. Ma sformułować oryginalny plan działania i zastosować go w sposób możliwie elastyczny. Wchodzi tu w grę obserwacja czynności ćwiczących i wnioskowanie o skuteczności własnego działania.
Cel operacyjny: „Umiejętność zaplanowania ćwiczenia powtórzeniowego dla wskazanego działu programowego przedmiotu specjalizacji” może mieścić się w kategorii C taksonomii, jeżeli ogólny schemat takiego ćwiczenia jest ustalony i przewidziane są odpowiednie ćwiczenia.
Przejdziemy teraz do dziedziny motywacyjnej. Tradycje hierarchicznego klasyfikowania celów są tu wyraźnie mniejsze. W Polsce zaproponowano dotychczas tylko jedną taksonomię celów tej dziedziny. Jej układ przedstawia tablica 2.
Tabl. 2.
Poziom
Wychowanek ani nie unika danego rodzaju działania, ani też go nie podejmuje z własnej woli, natomiast chętnie dostosowuje się do sytuacji – nie przejawia inicjatywy
B. Podejmowanie działania
Wychowanek nie tylko dostosowuje się do sytuacji, w jakiej się znalazł, ale i organizuje ją w pewien sposób, samoistnie podejmuje działanie
CZARNA0309