Wychowanie a rodzina.doc

Wychowanie a rodzina 

Istnieje wiele teorii na temat wychowania. W teorii pedagogicznej często spotykamy się z poglądem, iż wychowanie to swoisty proces zmierzający do ukształtowania pożądanych cech w osobowości jednostki. Kształtowanie osobowości jednostki oznacza "poszerzenie wiedzy i umiejętności, rozwijanie uzdolnień i zainteresowań, potrzeb psychicznych i społecznych, kształtowanie mechanizmów i przeżyć emocjonalnych, kształtowanie postaw społeczno- moralnych i przekonań, aspiracji życiowych opartych na samoocenie" R. Wroczyński zaś określa wychowanie jako system działań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych. Autor ma na myśli dziedzinę poznania, jak i dziedzinę postaw i przekonań wychowanka. H. Muszyński z kolei przez wychowanie rozumie: "świadome i zamierzone urabianie osobowości ludzi według przyjętych wzorców w toku stosunków oraz interakcji społecznych".
   W wychowaniu dziecka ważne jest kto lub co będzie oddziaływać na kształtowanie się u niego określonych cech osobowości, kto będzie zaspokajał wszelkie jego potrzeby. Na ów proces ma wpływ wiele osób czy instytucji takich jak rodzina, szkoła, wspólnoty dziecięce, placówki opiekuńczo wychowawcze, grupy rówieśnicze itp.
   Rodzina niewątpliwie stanowi naturalne środowisko wychowawcze dzieci i młodzieży, tworzy "wspólnotę, w której uczestnictwo jest trwałe lub obejmuje dłuższy okres życia, oparte jest na czynnikach naturalnych, takich jak: urodzenie, zamieszkiwanie w określonym terytorium, spontaniczne potrzeby wieku młodzieńczego itp.". Podobne stanowisko zajął Ojciec Święty upatrując w rodzicach najważniejszych wychowawców, gdyż to oni właśnie "dali życie dzieciom, więc w najwyższym stopniu są obowiązani do wychowania potomstwa i dlatego muszą być uznani za pierwszych i głównych wychowawców i z odwagą kształtować w dzieciach istotne wartości życia ludzkiego".
   To właśnie rodzina uważana jest za niezastąpioną w wychowaniu i stanowi podstawę działań wychowawczych w innych instytucjach. Oznacza to, że prawidłowy rozwój i wychowanie dziecka może przebiegać tylko w rodzinie, nawet w takiej, która nie w pełni rozumie swoje zadania, ale kocha dziecko.

Na podstawie licznych badań poświęconych funkcjonowaniu rodziny, można wskazać kilka grup czynników wpływających na funkcjonowanie rodziny.
R. Wroczyński wymienia następujące:
1) zespół warunków bytowych, które pozwalają rodzinie na zaspokajanie potrzeb biologicznych, rozwojowych i wychowawczych dziecka;
2) czas pracy i czas wolny rodziców;
3) poziom społeczno - kulturalny rodziców i ich umiejętności wychowawcze [wykształcenie, aktywność społeczna i kulturalna oraz stosunek do świata wartości],
4) zgodne pożycie rodziców.
   Prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny z pewnością nie służy rozkład i rozbicie rodziny. Konsekwencje tych sytuacji ponoszą dzieci. Poprzedzone bywają konfliktami, wpływają na ogólną atmosferę życia. Dziecko wzrasta wtedy w ustawicznym zagrożeniu, co może prowadzić do rozmaitych zaburzeń w zachowaniu. Często bowiem, nie znajdując oparcia w rodzinie, szuka akceptacji w środowiskach wykolejonych i zdemoralizowanych.
   Z wychowawczego punktu widzenia najlepiej rokuje rodzina pełna i żyjąca w harmonii. Wzorzec takiej rodziny opracował T. Husen. W takiej rodzinie występuje ciepły klimat emocjonalny, wzbogacony silną tendencją wzajemnych kontaktów, wspólnymi zainteresowaniami, wspólnym spędzaniem wolnego czasu, ustalonymi zwyczajami postępowania wychowawczego wobec dzieci, wzmożoną uwagą ukierunkowaną na potrzeby i możliwości dziecka. Szczególnie organizacja życia rodzinnego zasługuje na wyjątkową uwagę. Ułatwia ona bowiem sprawowanie kontroli społecznej nad dziećmi, ustalenie dla każdego z domowników jego miejsca w rodzinie.
   Przy analizie wychowania rodzinnego ważne jest pojęcie funkcji rodziny. Za podstawowe funkcje uważa się: biologiczno - opiekuńczą, kulturalną, gospodarczą oraz wychowawczą. Należy jednak podkreślić, że funkcje te są sprawowane na różnym poziomie. Zależy to od specyfiki środowiska społecznego, w którym ta rodzina zamieszkuje.
Różnorodność pełnionych przez rodzinę funkcji, ich jakość, decyduje o charakterze wychowania w rodzinie i wywołuje określone skutki wychowawcze. Ważną rolę pełnią tu wzory życia codziennego, konkretne zachowania członków rodziny, nieświadomie wypowiadane komentarze, które mogą się stać zaczątkiem formowania poglądów dziecka na sprawy moralne, polityczne, światopoglądowe, itp. To w rodzinie dziecko poznaje świat, siebie, i innych. Rodzina wychowuje poprzez obecność swoich członków, pozostających ze sobą w relacji miłości, życzliwości. Jej trwanie jako wspólnoty jest uzależnione od spełnienia zadań wobec niej. Realizacja tych zadań tworzy po prostu zwykłe codzienne życie. To właśnie życie codzienne, zachowane w nim proporcje między troską o zaspokajanie potrzeb materialnych a psychicznych i duchowych, emocjonalnych stanowi zarazem treść jak i metodę wychowania. Zaburzenia w sferze emocjonalnej prowadzą do chorób, utrudniają właściwe przystosowanie do życia społecznego, powodują kłopoty w nauce i wykonywanie pracy zawodowej, a więc prowadzą do stanu dysharmonii psychicznej. Rodzina, która prawidłowo wypełnia swe funkcje, może skutecznie przeciwdziałać temu zjawisku zarówno we wczesnym okresie życia dziecka, jak i w okresie dojrzewania młodzieży, kiedy to wzrasta krytycyzm, rozpoczyna się poszukiwanie własnej drogi życiowej. Życie codzienne - jego treść, to o co przede wszystkim się zabiega: o jedzenie, ubranie, o wykonanie zadań czy odpoczynek, o dbałość o siebie - informuje o tym, co jest ważne, cenne, czemu należy poświęcić swoje siły. Prawda życia codziennego, jej poziom, decydują o jakości wychowania i jego rezultatach. Szczególnie znamienne w obecnym czasie są słowa Ojca Świętego, że: "Dzieci winny wzrastać we właściwej wolności wobec dóbr materialnych, przyjmując prosty styl życia w głębokim przekonaniu, że więcej jest wart człowiek z racji tego czym jest niż ze względu na to co posiada".

Bardzo istotną sprawą w dobrym funkcjonowaniu rodziny jest obecność rodziców w domu, dialog między członkami rodziny, współodpowiedzialność wszystkich, wytworzenie obyczajowości.
Obecność to nie problem bycia fizycznego w domu. Chodzi o stałą dyspozycję bycia dla kogoś, dla jego spraw, nawet najbłahszych kłopotów, radości. Chodzi o bycie do dyspozycji w każdej sytuacji, nawet, gdy się jest bardzo zajętym.
W rodzinie nie powinno zabraknąć dialogu. Okazją do niego jest wspólny posiłek, spacer, a nawet prace domowe. Dialog wymaga nauczenia się rozmowy. Ona zaś udaje się wtedy, gdy nie jest niczym ograniczona [np. filmem telewizyjnym], gdy umie się słuchać, a nie tylko mówić. Szczególnie dobrze prowadzi się rozmowę przy wspólnym stole.
Tym, co najbardziej wychowuje, jest podejmowanie odpowiedzialności. W rodzinie nie powinno być podziału na odpowiedzialnych rodziców i nieodpowiedzialne dzieci. Każdy powinien tu być odpowiedzialny na miarę swoich możliwości.
Czynnikiem wspierającym obecność, prowadzenie dialogu, wspólne działanie i odpowiedzialność jest domowa obyczajowość - codzienna i świąteczna. Ona nadaje życiu pewien stały rytm i koloryt, reguluje postępowanie członków rodziny, przypomina o wartościach wytworzonych przez rodzinę lub zaczerpniętych z kultury narodowej czy religijnej.
Pomoc wychowankowi – poprzez obecność, dialog, współodpowiedzialność, świadectwo życia codziennego – powinna doprowadzić do rozwoju w nim samym aktywności samowychowawczej. Tylko kształtowanie samego siebie dokonuje przemiany w osobie wychowanka. Zatem specyfika wychowania w rodzinie polega nie na zorganizowanym procesie wychowania, ale na jakości życia codziennego. Nadawanie mu coraz większej doskonałości jest rękojmią udanego wychowania.
W rodzinie następuje przekazywanie dziecku dziedzictwa kulturowego, tj. wprowadzenie go w normy życia zbiorowego, w elementarne wartości kultury ludzkiej. Każda rodzina bowiem stwarza własne środowisko kulturowe w ramach ogólnej kultury życia społecznego. Przygotowuje ona dziecko do odbioru dóbr kultury poprzez całe swoje życie wewnętrzne – organizację wypoczynku, zabawy, rozrywki, a także poprzez kontrolę i ukierunkowywanie kontaktów dzieci z kulturą we własnym i w szerszym środowisku społecznym. Dziecko przychodząc na świat jako organizm biologiczny wyposażony w pewne zadatki i właściwości psychofizyczne zostaje wchłonięte przez społeczeństwo i wprowadzone do niego drogą socjalizacji kulturowej, dokonującej się głównie w rodzinie. Ów proces zaczyna się od najwcześniejszego okresu życia dziecka i dokonuje się jednocześnie w sferze: biologiczno-popędowej, psychiczno-uczuciowej, społeczno-kulturowej, świadomościowo-moralnej.
W sferze biologiczno - popędowej rodzina wyznacza kształt osobowości dziecka przez niesienie mu opieki i pomocy materialnej od pierwszych chwil jego przyjścia na świat aż do momentu usamodzielnienia się. W toku zaspokajania potrzeb materialnych dziecka kształtowane są jednocześnie określone więzi biologiczne i gospodarcze między nim a rodzicami, co wyzwala w dziecku określone siły twórcze, pobudzające jego aktywności właściwe poszczególnym fazom rozwojowym, łączy je z rodziną.
W trakcie oddziaływań psychiczno - uczuciowych zaś nawiązują się i stale umacniają więzi emocjonalne łączące dziecko z rodziną, nie pozostając bez wpływu na kształtowanie się sfery psychiczno-uczuciowej dziecka.
W sferze społeczno- kulturowej rodzina przedstawia dla dziecka pewną dość specyficzną formę życia społecznego, mniej lub bardziej zorganizowaną, życia opartego na współpracy i współdziałaniu, poszanowaniu praw drugich, wyrzeczeniu i ofiarności. Przystosowanie do tego rodzaju form życia społecznego w rodzinie ułatwia potem przystosowanie do życia w innych grupach i szerszych zbiorowiskach. Rodzina jest zatem środowiskiem decydującym o tym, w jakiej formie dokona się późniejsze wejście człowieka w społeczeństwo.
Rodzice stanowią pierwszy model zachowań moralnych, ważny dla dziecka szczególnie w pierwszych latach jego życia, zanim inne modele nie utkwią w jego świadomości. To oni uosabiają jedynie słuszne wzory postępowania, najwyższe wartości i pod kątem tych wartości kształtują się ich pojęcia etyczne, a także religijne. Systemy wartości reprezentowane przez rodziców stanowią dla dzieci swoisty kodeks norm określających, co dobre, a co złe, co wolno, a czego nie wolno robić.
Rozważając temat "Wychowanie a rodzina" nie sposób nie wspomnieć, jak bardzo zmienia się współczesna rodzina. Życie współczesnej rodziny zdeterminowane jest w znacznym stopniu szybkimi przemianami jakie zachodzą w procesie urbanizacji uprzemysłowienia i zmian demograficznych. Zmiany te nasiliły się szczególnie na przełomie XIX i XX w. Spowodowały one podział na rodzinę tradycyjną i współczesną. Ta tradycyjna to przede wszystkim: wielopokoleniowa, wielodzietna, patriarchalna, oparta na wspólnym gospodarstwie. Z kolei rodzina współczesna jest mała, dwupokoleniowa. Dominuje w niej średnio 2 dzieci. Zazwyczaj szybko uniezależniają się od rodziców, zmniejszają się też więzi pokrewieństwa. Rodzice na ogół pracują poza domem, co powoduje zanik wspólnego gospodarstwa. Rodzina z patriarchalnej ewoluuje w kierunku związku partnerskiego, a kobieta staje się niezależna materialnie i duchowo. Następuje też zmiana pozycji dziecka- dziecko to wartość sama w sobie, w które warto inwestować.

 

   "Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie" – ta myśl oświeceniowa jest nadal aktualna. Nie sposób bowiem, pisząc o wychowaniu i rodzinie w ogóle, nie odnieść się do rodziny polskiej. Czy dzisiejsza rodzina polska pielęgnuje w sobie własne życie? Czy jest podstawą życia społecznego? Jakie elementy z dotychczasowej kultury polskiej powinna pielęgnować i przekazywać młodemu pokoleniu? Na naszych oczach tworzy się nowa kultura europejska, nasila się działalność mediów elektronicznych, głównie telewizji i Internetu, w których dominuje kultura najbogatszych państw. Nowoczesne społeczeństwo polskie także uświadamia sobie wszelkie zagrożenia, toteż musi podjąć działania obronne własnej kultury, jak i rozwijać umiejętność dalszego jej kształtowania. Jedną z dróg w tym kierunku prowadzących jest wzmacnianie rodziny. Zatem jaka rodzina, jaka jej kultura, taki naród taka jego kultura, takie społeczeństwo i państwo. Zdaniem Ojca Świętego Jana Pawła II duszą państwa jest właśnie rodzina. Kto zatem osłabia trwałość rodziny i utrudnia pełnienie przez nią podstawowych funkcji jest wrogiem swojego narodu i państwa.


Bibliografia

1. Wychowanie i środowisko, Pr. zbiorowa p. red. B. Passini i T. Pilcha, WSiP, Wa-wa, 1979.
2. M. Winiarski, Wychowanie integralne a szkoła środowiskowa, K i W, Wa-wa 1975.
3. Mieć taki dom, Ogólnop. Stowarz. Nauczycieli „Warsztaty w drodze” MEN, Wa-wa 2001.
4. Adhortacja Apostolska Familiaris Consortio Ojca Świętego J. P. II o zadaniach rodziny chrz.
    w świecie współczesnym, Częstochowa 1991.
5. Praca zb. Pod red. F. Adamskiego, Miłość, małżeństwo, rodzina, Kraków, 1973.

Opracowała mgr ANNA LEPIARCZYK
nauczyciel w SP w Słomnikach