Leszek Kolankiewicz - Eleusis - oczy szeroko zamknięte.pdf
(
636 KB
)
Pobierz
339150821 UNPDF
Leszek
Kolankiewicz
Eleusis: oczy szeroko
zamknięte
...dymem pochodni
powiał wiatr jakiś okropnie mistyczny.
Więc przykucnijmy cicho...
...trzeba zachować
spokój, by dobrze się wszystkiemu przyjrzeć.
(Arystofanes:
Żaby,
w. 313-315, 321-322;
przekł. Janiny Ławińskiej-Tyszkowskiej)
1
Eleusis podobno pokazywano wtajemniczonym zżęty kłos zboża. pewnie to prawda. Pozostaje jednak pytaniem, co oni mieli zobaczyć
- i co widzieli.
Misteria eleuzyńskie prowadziły bowiem do zobaczenia czegoś. Inicjowa
nego dopuszczano w końcu do najwyższego stopnia wtajemniczenia,
którym była
epopteia-
zobaczenie, kontemplacja - i odtąd przysługiwało mu mia
no epopty; wyraz
epóptes
znaczy widz. W tym kontekście niemało problemów
przysporzyła badaczom popularna etymologia wyrazu
mysteria
czy wyrazu
mystes
- wtajemniczony w misteria, mysta - wywodząca je od czasownika
myein,
to znaczy 'zamknąć <oczy lub usta >. Czy żeby dostąpić zobaczenia, trzeba było
zamknąć oczy? Chyba najlepiej z tym problemem poradził sobie Karl Kerenyi.
„Wizja może być widziana z zamkniętymi albo otwartymi oczyma. Słowa używa
ne do oznaczenia źródła szczęśliwości uzyskiwanej w Eleusis wystarczająco pod
kreślają widzenie i «zobaczenie». Odcień tych słów w grece nie wskazuje na «wi-
dzenie» w znaczeniu przenośnym, z zamkniętymi oczyma" - zauważa ten wy
trawny znawca mitologii i religii greckiej. Jego zdaniem czasownik
myein
w tym
kontekście „sugeruje element tajemnicy. Oznacza on po prostu 'zamknąć', jak za
mykają się oczy po zobaczeniu. Oczywistym pierwszym dopełnieniem tego cza
sownika jest sam podmiot: to on się zamyka, tak jak robi to kwiat. Ale możliwe jest
jeszcze drugie dopełnienie - coś, co musi być podmiotowi bardzo bliskie, być je
go bardzo osobistą własnością. Takie dopełnienie jest tajemnicą"
1
. Ale odwoływa-
1
C. [K.] Kerćnyi,
Eleusis: Archetypal Image of Mother and Daughter,
transl. by
R. Manheim, Princeton: Princeton University Press 1991 (reprint wyd.: New York:
Pantheon Books 1967), s. 96, 46.
nie się do tej subtelnej interpretacji Kerenyiego nie jest konieczne, gdy się uzna, że
mamy tu do czynienia po prostu z etymologią ludową. Inny czasownik,
myein
-
wtajemniczać, poddawać inicjacji - wskazuje, o co właściwie chodzi. Jego łaciń
ski przekład to
initiare,
tak jak przekładem rzeczownika
myesis,
oznaczającego
pierwszy stopień wtajemniczenia eleuzyńskiego, jest
initiatio,
a rzeczownika
mys
teria -
przekład ustalony w starożytności (na przykład u Cycerona) -
initia,
czyli
wtajemniczenia. Ten sens jest prawdopodobnie najstarszy; badacze domyślają się
go w mykeńskim wyrazie
mu-jo-me-no,
zapisanym w piśmie linearnym B (PY
Un03), wskazującym na inicjację jakiegoś urzędnika, być może intronizację
władcy. Wyraz
mysteria,
jak stwierdza Walter Burkert, „pasuje do powszechnie
przyjętego typu formacji wyrazowej stosowanej zarówno w świecie mykeńskim,
jak i później w greckim na oznaczenie określonych świąt. Dla Ateńczyków miste
ria były i pozostały jednymi z wielkich świąt w roku"
2
. Jak wiadomo, misteria -
ustanowione w Eleusis mniej więcej w XV wieku przed Chr. - obchodzono rok
rocznie nieprzerwanie przez ponad tysiąc lat: od VI wieku przed Chr. do V wieku
po Chr. Niezwykła ciągłość i regularność! Święto misteriów odbywało się na jesie
ni: poprzedzone trzema dniami rytuałów odprawianych w Atenach zaczynało się
zgromadzeniem i procesją do Eleusis 19., kończyło 23. dnia miesiąca Boedro-
mion, kulminując Świętą Nocą z 20. na 21., czyli w jedną z ostatnich nocy wrze
śnia. „Tę zaś uroczystość" - powiada Herodot o świętych obrzędach eleuzyńskich
(VIII 65; przekł. Seweryna Hammera) - „obchodzą Ateńczycy co roku na cześć
Matki i Córki, i kto z nich oraz z reszty Hellenów sobie życzy, ten otrzymuje świę
cenia", inaczej: zostaje wtajemniczony. Synonimy wyrazu
mysteria
to
orgia
i
tele-
taf,
oznaczające w ogóle obrządki religijne, w szczególności zaś - w kontekście
świąt eleuzyńskich - obrządki tajemne i/lub wtajemniczenia. Ale te obrządki były
nietypowe: i jako doroczne święta, i jako rytuały inicjacyjne. Udział w nich był bo
wiem dobrowolny, niewymuszony przez obowiązujący wszystkich kalendarz
świąteczny. Inicjacja też nie była tu wymaganą przez społeczeństwo procedurą
zmiany statusu jednostki, lecz - społecznie wypracowaną i utrwaloną w tradycji,
ale stosowaną fakultatywnie - techniką przemiany wewnętrznej. Ta przemiana do
konywała się dzięki zobaczeniu czegoś.
Obrzędy były, jak wiadomo, tajemne i nie zdradzono, też to wiadomo,
ich sekretu. Znamy jednak garstkę szczegółów rytuałów eleuzyńskich, głównie
dzięki autorom chrześcijańskim. W III wieku święty Hipolit Rzymski przytoczył
w swym
Odparciu wszystkich herezji
jakiegoś gnostyka z sekty naaseńczyków,
który donosił: „Ateńczycy podczas inicjacji w <misteria> eleuzyńskie tym,
którzy stali się epoptami, ukazują w ciszy wielką, podziwu godną, przeznaczo
ną dla epoptów tajemnicę
[mysterion] -
zżęty kłos zboża"
(Refutatio
V 8 39).
I dalej (V 8 40): „W Eleusis nocą hierofant [= najwyższy kapłan eleuzyński, 'ten,
który ukazuje rzeczy święte'] celebrujący wielkie, niewysłowione tajemnice
pod wielkim ogniem wykrzykuje donośnym głosem: Pani urodziła świętego sy
na, Brimo <urodziła> Brimosa! to znaczy: Potężna <urodziła> Potężnego". Ten
sam autor utrzymywał (V 7 34), że „wielka, niewysłowiona
[arreton]
tajemnica
2
W. Burkert,
Starożytne kulty misteryjne,
przeł. K. Bielawski, Bydgoszcz: Wydaw.
Homini 2001, s. 47-48.
eleuzyńska" to okrzyk
„Hye, kye!".
Mniej więcej w tym samym czasie, na prze
łomie II i III wieku, święty Klemens Aleksandryjski w swym
Słowie zachęty dla
pogan
przekazał
synthema,
czyli umówione hasło wtajemniczonych w misteria
eleuzyńskie: „Pościłem, piłem kykeon, wyjąłem przybory z kosza
[kfste]
i, wy
konawszy pracę, odłożyłem je do koszyka, skąd przełożyłem je z powrotem do
kosza"
(Protrepticus
II 121 2).
Chyba nigdy dość podkreślania, że do świadectw autorów chrześcijań
skich, zwalczających zabobonne kulty pogańskie - świadectw późnych i z dru
giej ręki - należy podchodzić z ostrożnością. Kerenyi uważa przekazane przez
nich wiadomości na temat misteriów greckich za szczególnie tendencyjne.
„Wychodzą wprost ze skóry, wyliczając pospolite, niegodne żadnej czci
przedmioty, ponoć składające się razem na owo
«mysterion».
Tym samym da
ją dowód, że pogańskie
arreton
jako takie przestało dla nich istnieć. Ich miste
ria są z gruntu różne"
3
. Podobnie Mircea Eliade, który jednak nie odrzuca po
danych detali jako czystych wymysłów, chociaż zaleca - i sam stosuje - ich
krytyczną interpretację. „Jeśli chodzi o informacje na temat inicjacji w misteria,
jakie przekazują Ojcowie Kościoła, to nie ulega wątpliwości, że ujawniają je
oni w wyraźnym celu: aby zaatakować i zdyskredytować pogaństwo" - stwier
dza. Ale zaraz zauważa: „Ojcowie Kościoła nie pozwalali sobie jednak na zmy
ślenia, mogliby się bowiem narazić na to, że pisarze pogańscy zadadzą im
kłam"
4
. Zresztą ponieważ brak właściwie świadectw z pierwszej ręki, nie tylko
źródła chrześcijańskie, również pogańskie - nawet jeśli nie są polemiczne -
wymagają ostrożności i krytycyzmu.
Jak mętne są przekazy i jakim wyzwaniem może być próba ich interpre
tacji, pokazuje właśnie pewien tekst pogański powstały w tym samym okresie,
3
K. Kerenyi,
Misteria Kabirów. Garść uwag wstępnych do badań nad misteriami
starożytnymi,
[w:] K. Kerenyi,
Misteria Kabirów; Prometeusz,
przeł. I. Kania, War
szawa: Czytelnik 2000, s. 18.
4
M. Eliade,
Histoire des croyances et des idees religieuses,
t. 1,
De \'age de la pierre
aux mysteres d'Eleusis,
Paris: Payot 1976, n. 98 na s. 465. Fragmenty tej pracy
Eliadego, poświęcone misteriom eleuzyńskim, przytaczam we własnym przekła
dzie, ponieważ w jej wersji polskiej jest dużo opuszczeń, nieścisłości i pomyłek
tłumacza, który na przykład kłos zboża (grecki
stachys)
skonkretyzował jako kłos
pszenicy, z wyobrażenia kobiecego sromu
(kte(s)
zrobił kopię macicy itp. Nota
bene w
Hymnie homeryckim do Demeter
ani razu nie pada nazwa pszenicy, na
tomiast dwukrotnie (w. 309, 452) pojawia się wzmianka na temat
knleukón,
bia
łego jęczmienia; oprócz tego mówi się tam o kaszy jęczmiennej (w. 208:
alphi).
Tyle że dylemat: pszenica czy jęczmień, jest w tym kontekście stały. Ale już sir
James George Frazer rozstrzygał go na korzyść jęczmienia, który „ma więcej
praw do tytułu jej [= Demeter] najstarszej materii, ponieważ był nie tylko po
wszednią strawą Greków w czasach homeryckich, ale istnieją również podstawy
pozwalające przypuszczać, że był jednym z najstarszych, jeśli nie wręcz najstar
szym gatunkiem zboża uprawianym przez Aryjczyków"
(Złota gałąź,
przeł.
H. Krzeczkowski, wyd. 5, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1978,
s. 333). Swego czasu przywołując Hipolita, popełniłem tę samą synekdochę -
z kłosu zboża zrobiłem kłos pszenicy
(Dziady. Teatr święta zmarłych,
Gdańsk:
Wydaw. słowo/obraz terytoria 2000, s. 309) - co tutaj ze skruchą poprawiam.
co doniesienia Klemensa i Hipolita -
Hymn do Izydy
Mesomedesa z Krety,
nadwornego muzyka cesarza Hadriana w 1. połowie II wieku. Na pozór hymn
ten nie ma związku z misteriami eleuzyńskimi. Jednak co najmniej od czasów
Herodota, który egipskiego Ozyrysa utożsamiał z Dionizosem (II 42; 144),
a Izydę z Demeter (II 59; 156), i który Tesmoforie, święto ku czci Demeter, wy
wodził z misteriów egipskich (II 171), przeświadczenie o związku genetycznym
i podobieństwach strukturalnych między misteriami egipskimi i eleuzyńskimi
było w świecie starożytnym ustalone. Z hymnu Mesomedesa można wyłowić
aluzję do Anaktoronu - centralnego pomieszczenia w Telesterionie, czyli sali,
gdzie odbywały się najwyższe wtajemniczenia eleuzyńskie. Tekst sprawia wra
żenie poszarpanego szeregu napomknień, jakiegoś kalejdoskopu obrazów,
które miałyby być „przedstawiane przez anaktora [!] w tańcu dla Izydy". Stano
wiły one kolejno aluzje do „podziemnych zaślubin" i „narodzin roślin upraw
nych", do „pragnień Afrodyty i narodzin dzieciątka", do „doskonałego, niewy-
słowionego ognia", do „Kuretów Rei" i „żniw Kronosa", do „miast [inna lekcja:
gwiazd] dla powożących rydwanami" (Hymn 5, wyd. Ernsta Heitscha). Na po
zór jest to wyliczanka bez ładu i składu, jednak badacze, którzy przeniknęli do
ukrytego sensu poszczególnych obrazów, dojrzeli tu „błyskawiczne
resume"
5
mitologicznego scenariusza obrzędów eleuzyńskich.
Z tych samych czasów cesarza Hadriana pochodzi fragment papirusu,
którego znaczenie dla rekonstrukcji kulminacyjnego momentu tego scenariusza
podniósł Walter Friedrich Otto i nad którego odcyfrowaniem i przekładem po
tem Kerenyi biedził się, prosząc o pomoc Samsona Eitrema. Fragment stanowi
nawiązanie do znanego wątku mitologicznego - do bodaj najtrudniejszej
z dwunastu prac Heraklesa: wyprawy do świata podziemnego i sprowadzenia
stamtąd psa Cerbera. Aby móc wrócić z królestwa umarłych do żywych, heros
musiał zostać uprzednio wtajemniczony w misteria eleuzyńskie. Ale w owych
czasach misteria nie były jeszcze dostępne dla obcych, toteż Heraklesa, który
pochodził z rodu argiwskiego a z urodzenia był Tebańczykiem, miał adopto
wać jakiś eleuzyńczyk o znaczącym imieniu Pylios, 'ów od Bramy <do świata
podziemnego'. Heraklesowi zależało przede wszystkim na rytuałach oczy
szczających, nie chciał bowiem urazić bogów świata podziemnego krwią
swych ofiar, zwłaszcza własnych synów, których pomordował w szale zesła
nym nań przez Herę. Podobno oczyszczeń dokonał osobiście pierwszy hiero-
fant, Eumolpos, któremu jeszcze sama bogini Demeter, przed swym odejściem
z Eleusis,
wskazała...
Jak wypełniać ofiary i pięknie odprawiać misteria
(Hymn homerycki do Demeter,
w. 473, 476; przekł. Włodzimierza Appela).
Ale fragment papirusu, o którym mowa, przedstawia zgoła inną wersję
wydarzeń. Oto bowiem Herakles zwraca się ze swą prośbą do kapłanów eleu
zyńskich nie przed, lecz już po swej udanej wyprawie do Hadesu. Jego prośba
zostaje jednak odrzucona. „Mowa Heraklesa, którego nie chcą poddać inicja-
W. Burkert,
op.
c/f., s. 167.
5
cji w misteria eleuzyńskie: «Zostałem wtajemniczony dawno temu [inna lekcja:
gdzie indziej]. Zamknij Eleusis<, hierofancie,> i zgaś ogień, daduchu [= drugi ka
płan eleuzyński, 'ten, który nosi pochodnię']! Zabroń mi Świętej Nocy! Ja już
zostałem wtajemniczony w prawdziwsze misteria»." Zdanie, w którym Hera
kles odkrywa treść wtajemniczenia, jest niestety zdefektowane, mimo to pozo
staje wymowne: „<Ujrzałem> ogień, skąd... <i> widziałem Korę"
(Papiri delia
R. Universita di Milano,
wydanie Achilla Vogliano, nr 20, w. 31).
Analizę tych szczątkowych i niejasnych doniesień dobrze będzie za
cząć od hasła
synthema,
które zdradził Klemens i które najwyraźniej odnosiło
się do wtajemniczenia wstępnego.
Wtajemniczenie to - zwane Małymi Misteriami - odbywało się nie
w Eleusis, lecz na przedmieściu Aten nad brzegiem rzeki llissos, w miejscu
zwanym Agra, dosłownie 'łupy polowania', lub Agraj, 'tereny Łowczyni': obie
nazwy wskazujące na Artemidę lub jakąś boginię do niej podobną. „Poeta eleu
zyński, Ajschylos, dobrze wiedział o tożsamości Artemida = Persefona"
6
, a sko
ro on, to pewnie i inni Ateńczycy, nie dziwi więc, że takie miano nosił święty
okrąg bóstw, które tam zwano po prostu Matką i Córką - Demeter i Persefony.
Źródła (Plutarchus:
Demetrius
26;
Inscriptiones Graecae
I
2
6 76) podają tylko,
nie uściślając dat, że Małe Misteria odbywały się w tym samym miesiącu, co
Antesterie (święto ku czci Dionizosa, obchodzone w Atenach od 11. do 13.
dnia miesiąca Antesterion, a więc w ostatnich dniach lutego). Wstępne wtaje
mniczenie w wiosenne Małe Misteria -
myesis -
było warunkiem koniecznym
dopuszczenia mysty do
teletaf,
tajemnych obrządków jesiennych Wielkich Mi
steriów, u których kresu dokonywała się
epoptefa,
wtajemniczenie najwyższe.
Wtajemniczeniem wstępnym kierowali
mystagogof,
przewodnicy mystów; chy
ba rzadko zajmował się tym - jak w przypadku Heraklesa - sam hierofant, Plu-
tarch
(Alcibiades
34) wymienia bowiem tych oficjantów jako uczestników je
siennej procesji mystów z Aten do Eleusis; prędzej więc było to zajęcie dadu-
cha i/lub którejś z kapłanek eleuzyńskich. Co składało się na rytuały
myesis,
ujęte zostało w tajemnym haśle mystów.
Dwie czynności rytualne: post i picie kykeonu, znajdują uzasadnienie
w micie, jakim go znamy w wiarygodnej - i pięknej - wersji przekazanej w
Hy
mnie homeryckim do Demeter,
źródle starym, może nawet z VIII, najpewniej
jednak z połowy VII wieku przed Chr.:
Przez dziewięć dni wtedy [= po porwaniu Persefony]
Deo [misteryjne imię Demeter], pani czcigodna, po ziemi
Wędrowała na oślep z głowniami płonącymi w rękach
I w żałobie ambrozji ani słodkiego nektaru
Nie spróbowała, nawet wodą ciała nie obmyła.
Gdy jednak po raz dziesiąty nadeszła świetlista Jutrzenka...
6
Studium Kerenyiego
Das góttliche Madchen
z - napisanej wspólnie z Jungiem -
książki
Einfuhrung in das Wesen der Mythologie
cytuję za przekładem francu
skim. Ch. [K. ] Kerenyi,
La jeune filie divine,
[w:] CG. Jung, Ch. Kerśnyi,
Intro-
duction a l'essence de la mythologie. Uenfant divin; La jeune filie divine,
trąd.
H.E. Del Medico, 2*
m
e
eU revue, Paris: Petit Bibliotheque Payot 1968, s. 199.
Plik z chomika:
morefaya2006
Inne pliki z tego folderu:
The Origins of the World’s Mythologies by EJ Michael Witzel (2011).pdf
(14620 KB)
Curious Myths of the Middle Ages by S Baring-Gould MA (1901).pdf
(37644 KB)
The Pale Fox by Marcel Griaule & Germaine Dieterlen - Tr from the French by Stephen C Infantino PhD (1986).pdf
(44482 KB)
Halina Ogarek-Czoj - Pradzieje i legendy Korei.pdf
(893 KB)
Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan by John Day (2002).pdf
(15631 KB)
Inne foldery tego chomika:
AAAA KUP TO!!
AAAA LISTA BESTSELLERÓW!!!
Abû Muhammad al-Qâsim ibn Alî ibn Muhammad ibn Uthmân al-Ḥarîrî al-Basrî
Abû-Saîd bin Abu'l-Khayr (Abusaeed Abolkhayr)
Ahmed Bosnić
Zgłoś jeśli
naruszono regulamin