str. 04-07_maruszewski.pdf

Badania nad pamięcią

Okruchy pamięci

TOMASZ MARUSZEWSKI

Instytut Psychologii, Warszawa

Polska Akademia Nauk

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

tmarusze@swps.edu.pl

pamięciowego najpierw jest bardzo szybki,

a potem stopniowo się zmniejsza. Można żar-

tobliwie powiedzieć, że początkowo zapomi-

namy bardzo szybko, a potem coraz wolniej:

zapominamy coraz wolniej dlatego, że niewie-

le zostało już do zapomnienia.

Z badań Ebbinghausa wynikało, że czas

jest głównym sprawcą destrukcji śladów pa-

mięciowych. W tej chwili wiadomo, że zapo-

minanie zależy od wielu innych czynników.

Ebbinghaus starał się badać pamięć w czystej

postaci, bez udziału np. różnych technik po-

prawiających szybkość opanowywania mate-

riału czy wydłużających czas przechowania.

Ta decyzja miała wielki wpływ na psycholo-

gię pamięci i dopiero po kilkudziesięciu la-

tach stała się przedmiotem krytyki.

Tomasz Maruszewski jest

profesorem zwyczajnym

w Instytucie Psychologii

PAN oraz w Szkole Wyższej

Psychologii Społecznej,

gdzie kieruje Zakładem

Psychologii Procesów

Poznawczych Katedry

Psychologii Ogólnej

Czym jest pamięć? Dlaczego coś

zapamiętujemy lepiej, a o czymś

innym zapominamy? Rozwijające się

współcześnie badania psychologiczne

próbują odpowiedzieć na te pytania

Współczesna psychologia pamięci wywo-

dzi się z dwóch źródeł i kultywuje dwie tra-

dycje. Pierwsza została zapoczątkowana pra-

cami Hermana Ebbinghausa, a w szczególno-

ści jego dziełem O pamięci (1885). Druga tra-

dycja wywodzi się z prac Galtona pochodzą-

cych z podobnego okresu i skoncentrowa-

nych na badaniu pamięci w warunkach życia

codziennego. Obie tradycje są bardzo żywe.

Ebbinghaus opracował metodę badania

pamięci, która uwzględniała fakt, że siła

śladu pamięciowego zmienia się w sposób

ciągły – jest to metoda „zaoszczędzenia”

przy ponownym uczeniu się. Polega ona na

tym, że badany uczy się (Ebbinghaus był jed-

nocześnie eksperymentatorem i osobą bada-

ną, później badacze nie byli tak ofiarni i cier-

pliwi) listy kilkunastu bezsensownych zgło-

sek aż do uzyskania pewnego kryterium, np.

pierwszej pełnej poprawnej reprodukcji.

Schemat śniadań

Drugi nurt badań nad pamięcią został za-

początkowany przez Francisa Galtona. Jego

podejściu brakowało laboratoryjnej czystości

eksperymentów Ebbinghausa, ale było ono

znacznie bliższe temu, co potocznie okre-

ślamy mianem pamięci; podejście to cecho-

wała znacznie wyższa trafność ekologiczna.

Przytoczmy jedno z badań Galtona. Poprosił

on swoich badanych, by opisali wygląd stołu

podczas śniadania wczorajszego lub śnia-

dania sprzed dwóch dni. Każdy z nas może

wykonać podobne zadanie. Jesteśmy prze-

konani, że pamiętamy wszystko dokładnie.

Faktycznie wszystko pamiętamy lepiej, ani-

żeli wynikałoby zkrzywej zapominania.

Z badań Ebbinghausa wynika, że po 24 go-

dzinach powinniśmy pamiętać około 34% in-

formacji, a pamiętamy znacznie więcej.

Pamiętamy, co jedliśmy na śniadanie, kto

siedział przy stole, jakie miejsce zajmował itd.

Możemy oczywiście nie pamiętać tego, czy

na stole były serwetki białe, czy ciemnożółte,

czy masło stało po lewej, czy po prawej stro-

nie. Skąd zatem bierze się ta dobra pamięć?

Wynika ona stąd, że dysponujemy pewnym

schematem śniadania, który stanowi „podsu-

mowanie” wielu śniadań i zawiera informacje

o powtarzających się elementach śniadania.

Siła śladu

Rejestruje się czas uczenia się. Po przerwie

badacz sprawdza, jak dobrze pamięta opano-

waną wcześniej listę. Oczywiście nigdy nie

jest pamiętana w całości. Następuje wtedy

faza ponownego uczenia aż do uzyskania tego

samego kryterium biegłości. Zabiera to mniej

czasu aniżeli za pierwszym razem – stopień

„zaoszczędzenia” przy ponownym uczeniu

się traktowany jest jako wskaźnik siły śladu

pamięciowego. Im ślad pamięciowy był sil-

niejszy, tym „zaoszczędzenie” było większe.

Ebbinghaus stwierdził, że spadek siły śladu

Odtwarzanie materiału

w postaci, w jakiej został

zapisany, zdarza się

wówczas, gdy czas jego

przechowywania jest

bardzo krótki, oraz wtedy,

gdy człowiek wie, że

musi być on odtworzony

w dosłownej postaci

– np. przy uczeniu się

wiersza na pamięć

Galton nie znał takiego wyjaśnienia, ale w la-

tach 30. za sprawą Fredericka Bartletta zaczę-

to rozumieć, jak ważne są schematy.

Współczesna psychologia pamięci jest

dyscypliną bardzo żywo rozwijającą się.

O liczbie i różnorodności prac poświęconych

pamięci można przekonać się, zaglądając do

głównych periodyków poświęconych temu

procesowi umysłowemu. Należą do nich uka-

zujące się od 1972 r. Memory and Cognition ,

Memory (od 1992) oraz seria Journal of

Experimental Psychology. Learning, Memory

and Cognition (od 1975).

wego albo liczbę atomową wapnia. Natomiast

pamięć niedeklaratywna nie musi być do-

stępna świadomości, a jej ujawnienie nastę-

puje w specyficznej sytuacji. Przykładem

może być jazda na łyżwach: nie wiem i nie

potrafię uświadomić sobie, co należy zrobić,

by jeździć na łyżwach.

Ostatnio dużą wagę przykłada się do badań

pamięci utajonej. Pamięć ta może być okre-

ślona jako wpływ uprzednich doświadczeń

na zachowanie, gdy jednostka nie zdaje sobie

z tego sprawy. Przykładowo można pokazać

pacjentom cierpiącym na amnezję listę takich

słów, jak „kajak”, „pióro”, „belka”. Kiedy po

jakimś czasie poprosimy ich o przypomnie-

nie sobie tych słów, mogą napotykać poważ-

ne trudności. Kiedy jednak poprosi się ich, by

podali pierwsze słowa zaczynające się na k, p,

b, to wymieniają słowa z powyższej listy.

Nowym nurtem w badaniach nad pamię-

cią deklaratywną są badania nad pamięcią

epizodyczną. Odróżnienie od siebie pamięci

faktów (semantycznej) od pamięci zdarzeń

(epizodycznej) pochodzi od Tulvinga. Pamięć

epizodyczna dotyczy zdarzeń cechujących

Pamięć deklaratywna i niedeklaratywna

Najważniejsze współczesne osiągnięcia

psychologii pamięci można podsumować

w kilku punktach. Istnieją dwa rodzaje pa-

mięci: pamięć deklaratywna i niedeklaratyw-

na. Ta pierwsza przypomina to, co potocznie

nazywamy pamięcią. Jej zawartość dostępna

jest świadomości i może być przywoływana

w różnych sytuacjach. Pamięć deklaratyw-

ną jednostka uruchamia na przykład wtedy,

kiedy przypomina sobie datę zamachu majo-

Badania nad pamięcią

się rozciągłością czasową i ma zdecydowanie

bardziej spersonalizowany charakter aniżeli

pamięć faktów. Tulving sformułował zasadę

asymetrii kodowania i wydobycia w pamię-

ci epizodycznej. Zgodnie z nią za zapisywa-

nie informacji epizodycznych odpowiedzial-

na jest lewa kora przedczołowa, natomiast za

ich wydobywanie prawa kora przedczołowa.

Pamięć z reguły nie jest procesem o cha-

rakterze reproduktywnym, choć wwielu

przypadkach za taki proces jest uznawana.

Odtwarzanie materiału w takiej postaci, w ja-

kiej został on pierwotnie zapisany, zdarza się

wyjątkowo rzadko. Taka sytuacja następuje

przy bardzo krótkim okresie przechowania

oraz wtedy, kiedy człowiek wie, że informacja

musi zostać odtworzona w dosłownej posta-

ci. Wynika z tego, że dawna metafora pamię-

ci jako mechanizmu przypominającego dzia-

łanie magnetofonu, magnetowidu czy kompu-

tera dawno straciła aktualność. Kuszące może

wydawać się twierdzenie, że – podobnie jak

komputery – dysponujemy pamięcią opera-

cyjną i pamięcią trwałą; jednak porównanie

pojemności naszej pamięci operacyjnej z po-

jemnością pamięci operacyjnej współczesnych

komputerów liczoną w gigabajtach wypada

zdecydowanie na naszą niekorzyść. Z drugiej

jednak strony potrafimy wykorzystywać ją

– pomimo widocznych ograniczeń – w sposób

bardziej twórczy i elastyczny. Zarysowane tu

sprzeczności sugerują, że poszukiwanie podo-

bieństwa między pamięcią ludzką i kompute-

rową może być bardzo zwodnicze.

Od pojawienia się koncepcji rekodowania

rozumianego jako modyfikowanie zawartości

pamięci przez nowe docierające do niej infor-

macje, co badał Tulving w latach 70., badacze

przyjmują, że bardzo rzadko kodujemy coś

„od zera”. Przypomnijmy, że takie kodowa-

nie występowało w badaniach Ebbinghausa,

w których używał on zgłosek bezsensow-

nych. „Naturalny”, pamięciowy sposób przy-

swajania w codziennych sytuacjach życio-

wych podlega zasadzie „wypracowania” sfor-

mułowanej przez Kihlstroma w 1996 r. Głosi

ona, że informacje przechowywane są lepiej,

kiedy w chwili kodowania włączane są do ist-

niejących wcześniej struktur wiedzy. Zasada

ta pozwala zrozumieć, że pamięć zależy nie

tylko od biologicznie zdefiniowanych mecha-

nizmów, lecz także od treningu edukacyjne-

go oraz oddziaływań kultury. Dobrym przy-

kładem jest przechowywanie informacji na

temat siebie. Badacze Wang i Conway ana-

lizowali niedawno różnice międzykulturowe

w zawartości pamięci. Odkryli na przykład,

że kobiety w kulturze Zachodu mają lepiej

rozbudowane wspomnienia autobiograficzne

niż mężczyźni i sięgają one głębiej w prze-

szłość, co udowodniły badania MacDonald,

Uesiliana i Hayne z 2000 r. Natomiast w kul-

turze chińskiej analogiczne zjawisko wystę-

puje u chłopców, którzy zajmują uprzywile-

jowaną pozycję.

Pewne informacje

są zapisywane w pamięci

wbrew naszej woli,

np. na skutek

ich wielokrotnego

powtarzania przez media

Fałszywe fotografie

Procesy pamięciowe mają charakter gene-

ratywny. Po upływie pewnego czasu ludzie

pamiętają informacje w sposób fragmenta-

ryczny; na podstawie tych fragmentów sta-

rają się zbudować najbardziej prawdopodob-

ny obraz jakiegoś zdarzenia lub odtworzyć

fakt, który wydaje się im również najbardziej

prawdopodobny. Czasami prowadzi to do od-

twarzania informacji o zdarzeniach, których

nigdy nie było. Takie zbiory informacji mogą

pojawiać się w świadomości wskutek działa-

nia sugestii (tego typu przypadki analizowała

przede wszystkim E. Loftus w odniesieniu do

fałszywej pamięci zaszczepianej np. w proce-

sie terapii). Mogą być również efektem wy-

obrażania sobie zdarzeń, których jednostka

faktycznie nigdy nie doświadczała. Badania

te zostały zapoczątkowane przez Loftus i Gar-

ry’ego w roku 1996. Ostatnio zaczęto wyko-

rzystywać celowo sfabrykowane fotografie

do zaszczepiania fałszywych wspomnień.

Zabieg ten okazał się znacznie skuteczniej-

szy aniżeli dawne techniki. Co więcej, oka-

zało się, że równie skuteczne są fałszywe hi-

storyjki sugerowane badanym – po pewnym

czasie takie historyjki mogą zostać uznane za

rzeczywistość. Można przypuszczać, że tego

typu zjawiska wynikają z błędów w monito-

rowaniu źródła informacji. Ludzie zapisują

w pamięci nie tylko informację o jakimś zda-

rzeniu, lecz także o źródle, z którego pocho-

dzi ta informacja. Informacja na temat źródła

zapominana jest dość szybko i wtedy można

traktować jakąś informację z niepewnego lub

niewiarygodnego źródła jako prawdziwą.

Przedmiotem wielu kontrowersji jest zwią-

zek między pamięcią i emocjami. Związek

ten często analizowany jest w odniesieniu do

pamięci zdarzeń traumatycznych. Dyskusje

dotyczą między innymi tego, czy pamięć ta-

kich zdarzeń jest lepsza aniżeli zdarzeń neu-

tralnych emocjonalnie i czy występuje w ta-

kim wypadku zjawisko wyparcia, jak wska-

zuje analiza Brewina z ubiegłego roku. Wielu

badaczy, m.in. Schacter, kwestionuje przy-

datność wyparcia jako wyjaśnienia zjawisk

spotykanych po traumie; z drugiej strony

środowisko psychologów zaintrygowały wy-

niki badań Andersona i Greena, którzy twier-

dzą, że udało się im wywołać zjawisko wypar-

cia w laboratorium.

W przypadku niezwykle ważnych zdarzeń społecznych

ludzie tworzą niemal fotograficzny zapis sytuacji,

w której się o nich dowiedzieli

Współcześnie problem psychologii pamię-

ci nabiera w coraz większym stopniu wymia-

ru społecznego. Wynika to stąd, że z jednej

strony ludzie dysponują coraz większą ilo-

ścią środków wspomagających pamięć (te-

lefony komórkowe, palmtopy), mają dostęp

do dużych zbiorów informacji (internet), in-

formacji, które mają bardzo zróżnicowa-

ną wiarygodność; wreszcie pewne informa-

cje są zapisywane w ich pamięci wbrew ich

woli – media, powtarzając bez końca niektóre

wiadomości, stwarzają u ludzi fałszywe prze-

konanie, że osobiście uczestniczyli w danym

zdarzeniu i przeżywają związane z nim emo-

cje (przeciętny mieszkaniec naszego kraju

kilkadziesiąt, jeśli nie kilkaset razy widział

zapadające się w płomieniach wieże World

Trade Center). Zawartość pamięci kształto-

wana jest zatem nie tylko przez osobiste do-

świadczenia, lecz także przez spreparowane

przekazy kulturowe.

Efekt lampy błyskowej

Rola elementów obrazowych w pamię-

ci jest obecnie przedmiotem wielu dyskusji

związanych z tzw. efektem lampy błyskowej,

który omawiam w innym miejscu. Badania

nad tym efektem wskazują, że ludzie tworzą

niemal fotograficzny zapis sytuacji, w któ-

rej dowiedzieli się o jakimś zdarzeniu, nie-

zwykle ważnym dla danego społeczeństwa

czy narodu. Przykładami takich sytuacji,

które stały się przedmiotem zainteresowa-

nia wielu badaczy, były m.in. śmierć Olofa

Palme, śmierć księżnej Diany czy atak na

wieże World Trade Center. Ludzie, u których

występowało takie zjawisko, byli przekonani

o prawdziwości swoich wspomnień. Jednak

dokładna analiza przypadków efektu lampy

błyskowej pokazała, że naoczność wspomnie-

nia nie jest wcale gwarancją jego wierności.

Analizy Neissera z początku lat 80. pokazały

również, że naoczność może być pozorna i że

jednostka może często sięgać do schematów

odwołujących się do tego, co w danej sytuacji

mogło i powinno się zdarzyć.

■

Chcesz wiedzieć więcej?

Maruszewski T. (2002). Inflacja wyobraźni jako źródło

zniekształceń pamięci autobiograficznej. Studia

Psychologiczne, 40 , 5–29.

Schacter D. (2003). Siedem grzechów pamięci . Warsza-

wa: PIW.

Wang Q., Conway M. (2005). Autobiographical memory,

self and culture . [W:] Nilsson L-G., Ohta N. (Red.).

Memory and society. Psychological perspectives .

Hove: Psychology Press.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: