Dżihadyzm jako globalny zbrojny ruch społeczny.pdf

Ryszard M. Machnikowski

Dżihadyzm jako globalny zbrojny ruch społeczny

Jak zauważa Marc Sageman, “globalny dżihad (…) [j]est dynamicznym ruchem

społecznym , który tworzy i rozbija więzi miedzy różnymi salafistycznymi grupami

terrorystycznymi;” 1 . Globalny dżihad , czyli zbrojny ruch radykalnych muzułmanów na rzecz

odbudowy Kalifatu, przykuł uwagę opinii publicznej, mediów oraz władz państwowych 11

września 2001 r. wraz z atakiem terrorystycznym jednej z jego organizacji na WTC i

Pentagon. Mimo, iż zachodnie władze i społeczeństwa były szczerze zaskoczone zarówno

skalą, jak i śmiertelną skutecznością tego ataku, trzeba zauważyć, że nie wziął się on tak

całkiem z powietrza. Lider Al Kaidy otwarcie wypowiedział wojnę Ameryce 23 sierpnia 1996

r. 2 , powtarzając to, w większym towarzystwie, dokładnie półtora roku później 3 , a cele

amerykańskie i zachodnie były obiektem ataków, początkowo propagandowych, a później

także zbrojnych, już o wiele wcześniej.

W tym artykule przedstawiam zbrojny dżihad jako przykład niezwykle interesującego

współczesnego globalnego ruchu społecznego, który da się opisać i zrozumieć przy

wykorzystaniu koncepcji dość dobrze rozpoznanej w piśmiennictwie socjologicznym . Termin

dżihadyzm rezerwuję zatem dla opisu ruchu społecznego , którego wiodącą ideologią jest

islamizm ; terroryzm jest natomiast jedną z metod walki , którą ten ruch wykorzystuje (obok

walki partyzanckiej i propagandowej ). Ponieważ dżihadyści nie dysponują środkami

prowadzenia „klasycznej” wojny (armia, lotnictwo, marynarka wojenna), stosują taktyki

partyzanckie i terrorystyczne – których efekt jest zwielokrotniany propagandowo dzięki

światowym globalnym mediom.

Masowe ruchy społeczne stosujące przemoc, takie jak dżihadyzm trzeba poddawać

bacznej obserwacji i uważnej analizie, gdyż były one, jak wskazuje na to najnowsza historia,

sprawcami najpoważniejszych zbrodni przeciwko ludzkości – przykładem może być ruch

bolszewicki, faszystowski czy nazistowski. W każdym z tych przypadków zarówno sam ruch,

jak i jego liderzy byli u swych początków lekceważeni, a często nawet wyśmiewani. W

każdym z tych przypadków ideologiczne podstawy tych ruchów otwarcie zakładały

konieczność odwoływania się do niczym nie skrępowanej przemocy i zakładały fizyczne

1 Marc Sageman, Understanding Terror Networks. University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2004 , s. 151.

2 Dodatek 1A w: Yonah Alexander, Michael S. Swetnam Siewcy śmierci: Osama bin Laden i inni szefowie al-

Qaidy , Bellona, Warszawa 2001, str. 85

, Dodatek 1B , w: Yonah Alexander, Michael S. Swetnam Siewcy śmierci: Osama bin Laden i inni szefowie al-

Qaidy , Bellona, Warszawa 2001, str. 107

likwidowanie zarówno realnych, jak i domniemanych wrogów – stosowanie przemocy było

niezmiernie istotnym elementem, wręcz koniecznym dla osiągnięcia postulowanej przez nie

zmiany społecznej . W każdym z tych przypadków na ich czele stali charyzmatyczni liderzy,

którzy początkowo ograniczali się do tworzenia niewielkich organizacji kadrowych , by

później pociągnąć za sobą masy. W przypadku bolszewizmu, faszyzmu i nazizmu przemoc

stosowana była zarówno przed, jak i po zdobyciu władzy - jednak po jej przejęciu była ona

znacząco zwielokrotniona, dzięki przejęciu państwowego aparatu represji. W tym sensie

dżihadyzm wciąż czeka na swoją wielką szansę, choć trudno nie zauważyć, że tam, gdzie

znalazł swoje instytucjonalne oparcie w państwie – przykładem może być Sudan po przejęciu

władzy przez islamistów czy Afganistan po opanowaniu przez talibów – przemoc nie tylko

nie została ograniczona, lecz zwielokrotniona dzięki zasobom organizacyjnym dostarczanym

przez aparat państwowy. Zrozumienie natury i dynamiki tego ruchu jest dziś w moim

przekonaniu niezbędne, jako że stanowi on stale rosnące zagrożenie dla spoistości i

bezpieczeństwa państw europejskich – wraz z zanikiem granic wewnętrznych w Unii

Europejskiej problem ten może także stać się kiedyś naszym udziałem.

Socjologia ruchów społecznych.

Jak zauważa Piotr Sztompka: „(…) ruchy społeczne (…) wyróżniają (…) dwie

właściwości. Po pierwsze , są one ukierunkowane na poszczególny cel , jakim jest

zrealizowanie jakiegoś rodzaju zmiany społecznej . Po drugie , przebiegają w ramach nie

zinstytucjonalizowanych i niesformalizowanych (a w każdym razie nie w pełni

zinstytucjonalizowanych i sformalizowanych). W tym sensie są czymś pośrednim między

zachowaniami zbiorowymi (np. w tłumie), a działalnością zawodową (np. w urzędzie).” 4

Współczesny dżihadyzm doskonale wpisuje się w te dwa wyróżniki – jego ostatecznym celem

jest fundamentalna i głęboka zmiana społeczna – odtworzenie idealnego społeczeństwa

muzułmańskiego (jakie miało istnieć w czasach narodzin ich wiary) i jego „polityczna”

instytucjonalizacja pod postacią odrodzonego Kalifatu – początkowo na terenach

muzułmańskich, a później na całym świecie. Celem taktycznym zaś jest osłabienie państw

zachodnich i zasadnicze ograniczenie ich wpływów w świecie muzułmańskim. Dżihadyści są

więc rewolucyjnym ruchem reakcyjno-wyzwoleńczym – chcą cofnąć ludzkość do czasów

Proroka i wyzwolić ją spod opresji niesprawiedliwych systemów społeczno-politycznych

stworzonych przez ludzi, by poddała się sprawiedliwemu i doskonałemu panowaniu jedynego

Piotr Sztompka, Od działań masowych do ruchów społecznych, w: Piotr Sztompka „Socjologia. Analiza

społeczeństwa”, Znak, Kraków 2002, str. 157 - 158

prawdziwego Boga, który jasno wyraził swoją wolę w Koranie . U podstaw społeczeństwa

musi zatem stać prawo koraniczne, czyli szaria , które reguluje stosunki międzyludzkie w

każdym ich wymiarze – w tym sensie dżihadyz m ma, podobnie jak komunizm , charakter

totalitarny . Idee leżące u podstaw dżihadyzmu są uniwersalne i globalne – woli Allaha może

poddać się każdy, niezależnie od wieku, płci, koloru skóry, przynależności do warstwy

społecznej, narodowości czy wcześniej wyznawanej religii (możliwość konwersji jest jak

najbardziej dopuszczalna). Jest on także głęboko antymodernistyczny , czyli sprzeciwiający się

modernizacji społeczeństw mimo, iż chętnie i często korzysta z narzędzi dostarczonych przez

zachodnie nowoczesne społeczeństwa.

Ponadto, ruch dżihadystyczny ma, tak jak sugeruje Sztompka, charakter nie w pełni

zinstytucjonalizowany i sformalizowany – obok zarejestrowanych organizacji społecznych

takich jak fundacje czy stowarzyszenia, działają luźne związki i sieci, włączając w to

(nielegalne) siatki terrorystyczne. Najistotniejsze elementy socjologicznego opisu tego ruchu

zostaną przedstawione poniżej.

1. Klasyfikacja ruchów społecznych.

Traktowanie dżihadyzmu jako współczesnego globalnego zbrojnego ruchu

społecznego wymaga jego zakwalifikowania, ze względu na „(…) wielką różnorodność

ruchów społecznych występujących obecnie” 5 . Biorąc pod uwagę kryteria socjologiczne,

można stwierdzić, że dżihadyzm jest ruchem nowym , radykalnym , zorientowanym na

wartości , reakcyjnym , rewolucyjnym i otwarcie odwołującym się do przemocy. Jest ruchem

nowym , gdyż, mimo iż jego podstawy ideologiczno – organizacyjne sięgają końca lat 20. XX

wieku, to nie ma on charakteru partykularystycznego, klasowego, lecz uniwersalistyczny –

odwołuje się do ludzi o różnej pozycji społecznej, materialnej i zawodowej, których ma

połączyć wspólna interpretacja muzułmańskich idei religijnych. W odróżnieniu od „starych”

ruchów społecznych, które miały korporacyjny lub klasowy charakter, nowe są otwarte na

szeroką rekrutację, zdecentralizowane, mają luźna strukturę organizacyjna i przeważają w

nich ochotnicze formy aktywności.

Ruch ten jest radykalny i zorientowany na wartości , gdyż zmierza do „(…) zmian

najbardziej fundamentalnych, dotyczących podstawowych zasad porządku społecznego.” 6 Jest

też ruchem rewolucyjnym i otwarcie odwołującym się do przemocy, gdyż jego celem jest

dokonanie zmiany na drodze zbrojnej rewolucji – obalenie władzy i zastanego porządku

Ibidem , str. 161

6 Ibidem ,

społecznego w państwach muzułmańskich i zastąpienie ich „nowym-starym” może zostać

osiągnięte, jak zakładają dżihadyści , tylko z użyciem przemocy. Przemoc jest mocno

uwypuklona w jego ideologii – stąd bierze się jego „terrorystyczny” charakter - zabijanie i

zastraszanie oponentów tego ruchu, w tym ludzi określanych jako „cywile”, jest nie tylko

dopuszczalne, ale często wręcz konieczne.

2. Ogólne warunki formowania się ruchów społecznych .

W swoim eseju poświęconym opisowi współczesnych ruchów społecznych Sztompka

prezentuje szereg elementów charakteryzujących warunki formowania się ruchów

społecznych oraz ich dynamikę. Wyróżnia on osiem właściwości nowoczesnego

społeczeństwa, umożliwiającego powstanie i działalność różnorakich ruchów społecznych.

Pierwszym jest urbanizacja , gromadząca masy ludzkie na ograniczonym terenie

miejskim, co intensyfikuje kontakty międzyludzkie i zmienia ich charakter. Ludność

zamieszkująca miasta traci oparcie w stabilnych i powoli zmieniających się strukturach

społecznych charakterystycznych dla wsi, które zastępuje dynamika wielkich skupisk

ludzkich z ich anonimowością oraz spłyceniem więzi społecznych. Przyczynia się to do stale

rosnących frustracji, szczególnie u tych, którzy nie potrafią się odnaleźć w tym środowisku,

co sprawia, że zaczynają oni poszukiwania nowych form tożsamości społecznej . Alienacja i

kryzys tożsamości, zjawiska związane z przekształceniami społecznymi spowodowanymi

urbanizacją, sprzyjają szerzeniu się radykalnych idei, które dają jednostce poczucie

przynależności grupowej i nową, silną tożsamość. Urbanizacja nasiliła się w tradycyjnych

społeczeństwach muzułmańskich, w przeszłości w przeważającej mierze typowo rolniczo-

koczowniczych, wraz z opanowaniem terenów północnej Afryki i Bliskiego Wschodu przez

europejskie potęgi kolonialne, i znalazła swe dopełnienie w czasach post-kolonialnych po

boomie naftowym, który spowodował nagły napływ nieprzebranego bogactwa do tych

społeczności, czego efektem był zwiększony napływ ludności ze wsi do miasta. Bractwo

muzułmańskie, czyli organizacja odpowiedzialna za odrodzenie współczesnej myśli

fundamentalistycznej w islamie, rozwinęła się i znalazła oparcie głównie w arabskich

ośrodkach miejskich , zyskując dużą popularność szczególnie w kręgach studenckich, wśród

miejskiej inteligencji a także wśród miejskiej biedoty. Powstanie wielkich miast z ich sieciami

komunikacyjnymi i węzłami skupiającymi tłumy ludzi ułatwiło także zadanie terrorystom –

chyba nigdy dotąd tak mała liczba osób nie mogła tak szybko zabić tak wielu ludzi i

zastraszyć miliony następnych – trudno nie zauważyć, że ataki terrorystyczne dokonywane

przez dżihadystów zawsze miały miejsce w wielkich miastach lub ośrodkach turystycznych.

Drugim warunkiem sprzyjającym tworzeniu się i działaniu ruchów społecznych jest

industrializacja. Bez nowoczesnego przemysłu nie byłoby samolotów, broni, telefonów

komórkowych, komputerów, anten satelitarnych i telewizorów, wody utlenionej, wybielaczy,

nawozów sztucznych i wszystkich innych materiałów i urządzeń wyprodukowanych w

fabrykach i wykorzystywanych przez dżihadystów w ich walce z „niewiernymi”. Cała

infrastruktura, materiały i urządzenia używane przez muzułmańskich terrorystów powstały w

przeciągu ostatniego stulecia i są dowodem wpływu, jaki świat Zachodu ciągle wywiera na

cały glob – choć dżihadyści zdecydowanie odrzucają westernizację i modernizację, którą ze

sobą niesie, muszą wykorzystywać narzędzia wyprodukowane lub zaprojektowane przez

Zachód.

Jest to związane z rozwojem nowoczesnych technologii, czyli trzecim elementem

wymienianym przez Sztompkę, charakterystyczny dla nowoczesnych i ponowoczesnych

społeczeństw industrialnych. Terroryści nie byliby w stanie przeprowadzić zamachu

podobnego do tego z 11 września sto lat wcześniej – nie istniały wówczas samoloty, które z

takim skutkiem można byłoby rozbić o wysokie budynki właśnie rozbudowywanego Nowego

Jorku; nikt nie mógłby też obejrzeć na żywo momentu upadku dwu wież na ekranach

telewizorów. Tylko dzięki rozwojowi nauki i techniki, które umożliwiły zasadniczą

transformację społeczną i utworzenie światowej „globalnej wioski”, współcześni terroryści

mogą propagować swoją działalność na cały świat. Dzięki globalnej sieci transportu mogą

szybko się przemieszczać, dzięki telefonii komórkowej oraz łączom internetowym mogą

komunikować się ze sobą, dzięki globalnym instytucjom finansowym są w stanie

transferować środki pieniężne z kontynentu na kontynent, dzięki telewizji satelitarnej,

Internetowi i globalnym mediom mogą czynić swe komunikaty dostępnymi dla milionów

ludzi w czasie rzeczywistym.

Urbanizacja, industrializacja i stworzenie społeczeństwa masowego spowodowało

umasowienie edukacji – czwarty ważny i konieczny dla rozwoju nowoczesnych ruchów

społecznych element wymieniany przez Sztompkę. Współczesny dżihadyzm i jego

dominująca dziś postać strukturalna, czyli Al Kaida , została utworzona nie przez

niepiśmiennych wieśniaków, lecz przez ludzi wykształconych, których cały czas przyciąga i

wykorzystuje (co jest zrozumiałe, biorąc pod uwagę wyrafinowanie zarówno używanej przez

tę organizację broni, jak i stopień skomplikowania jej operacji). Usama Bin Ladin ukończył

wydział inżynierii lądowej (tak jak czołowy strateg tej organizacji, Mustafa Setmariam Nasar)

i studia w zakresie zarządzania, nr. 2 w Al Kaidzie czyli Ajman Zawahiri jest chirurgiem,

Mohammed Atef był egipskim policjantem, a jego następca Saif Adel (a także Ali

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: