Lev Semenovi Vygotskij Wybrane prace psychologiczne dokonali wyboru i przet�umaczyli Edda Flesznerowa i J�zef Fleszner red. nauk. Edward Franus]. Warszawa : Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe, 1971. PRZEDMOWA V8? . . mx,nio7lsK Ksi��ka niniejsza obejmuje wybrane prace psychologiczne wybitnego psychologa radzieckiego, zmar�ego przedwcze�nie, w pe�ni rozkwitu si� tw�rczych, Lwa Siemionowicza Wygotskiego (1896 -1934). �mier� przerwa�a jego �ycie w momencie, kiedy snu� plany dalszych rozleg�ych i pog��bionych bada� naukowych, kiedy znalaz� w�a�ciw� drog� i kierunek nie tylko dla swoich prac badawczych, ale i dla rozwoju psychologii radzieckiej w okresie jej przebudowy po Wielkiej Rewolucji Pa�dziernikowej. L. S. Wygotski rozpocz�� swoje systematyczne badania naukowe w r. 1924, a tw�rczo�� pisarsk� uprawia� przez zaledwie dziewi�� lat. W takim oto kr�tkim czasie powsta�y jego liczne i cenne dzie�a. Publikowane w tym zbiorze prace pochodz� z ostatnich trzech lat jego �ycia, przy czym niekt�re z nich ukaza�y si� drukiem dopiero po jego �mierci. S� to niew�tpliwie najcenniejsze pozycje, kt�re po wi�kszej cz�ci nadal zachowuj� swoj� warto�� naukow�. Uwa�ne ich studiowanie pozwoli czytelnikowi pozna� oryginalno�� my�li tego znakomitego psychologa, ogromn� jego erudycj�, kapitaln� intuicj� badawcz�, si�� argumentacji i dowodzenia, konsekwencj� w walce o generaln� przebudow� psychologii radzieckiej na podstawach filozofii marksistowskiej. Co prawda niekt�re jego uj�cia spotka�y si� p�niej z krytyk�, lecz w wi�kszo�ci my�li jego wytrzyma�y pr�b� czasu, po dzisiejszy dzie� zachowa�y swoj� �wie�o�� i mog� s�u�y� za �r�d�o inspiracji do dalszych pog��bionych bada�. Lektura prac L. S. Wygotskiego nie jest jednak �atwa. Trzeba zaznaczy�, �e jego my�li nie zawsze mia�y podstaw� w dostatecznym materiale bada�. To, �e nie by� w stanie sam zgromadzi� odpowiednich fakt�w, zmusza�o go do powo�ywania si� na dane czerpane z r�nych �r�de�, cz�sto bez nale�nego krytycyzmu w stosunku do nich. Trzeba to mie� na uwadze, czytaj�c jego prace. Opr�cz tego liczne wywody krytycznie oceniaj�ce teorie idealistyczne nie zosta�y doprowadzone przez niego do ko�ca, a nawet nie zawsze ukazuj� reakcyjne j�dro tych teorii. Mimo to prace jego zawieraj� bardzo wiele g��bokich my�li, kt�re nie tylko odegra�y decyduj�c� rol� w �wczesnym okresie walki o przebudow� psychologii, ale i dzi� s� dobr� szko�� dla psycholog�w. Lektura dzie� L. S. Wygotskiego nie jest �atwa r�wnie� z innego powodu. Spos�b rozwijania my�li i dowodzenia, tasiemcowe zdania, przeplatane dope�nieniami i dygresjami, por�wnania i liczne powt�rzenia � wszystko to zmusza czytelnika do bardzo uwa�nego �ledzenia toku my�li, aby nie zgubi� nici przewodniej, a nawet nie pomyli� tego, co stanowi przedmiot krytyki, z tym, co jest my�l� autora, my�l� now�, oryginaln� i post�pow�. Kr�tko m�wi�c � to, co cz�sto mo�na uj�� w kilku zdaniach, Wygotski przedstawia na wielu stronach. Odnosi si� wra�enie, �e autor w ten spos�b chcia� ca�kowicie przekona� czytelnika o s�uszno�ci swojego punktu widzenia, rozproszy� wszelkie jego w�tpliwo�ci, podsun�� mu wszystkie argumenty, nie pozostawi� nic, co mog�oby by� zrozumiane nie tak, jak tego chcia� autor. Taki spos�b rozwijania my�li nie jest u Wygotskiego przypadkiem. Trzeba pami�ta�, �e jego koncepcje by�y w�wczas zupe�nie nowe, a jego prace stanowi�y wyraz i or� walki o now� psychologi�. Dlatego zar�wno tre��, jak i form� prac tego autora nale�y ocenia� z punktu widzenia �wczesnej sytuacji, w jakiej pisa� on swoje awangardowe prace, a nie tylko z punktu widzenia dnia dzisiejszego. Po�wi��my wi�c nieco uwagi charakterystyce �wczesnej sytuacji, aby lepiej zrozumie� jego tw�rczo��. W okresie przedrewolucyjnym oficjalna psychologia rosyjska sta�a ca�kowicie na pozycjach idealistycznych. By�o tak mimo post�powych prac rewolucyjnych demokrat�w rosyjskich oraz prac Sieczenowa i Paw�owa. G��wnym rzecznikiem idealistycznej orientacji w psychologii rosyjskiej by� w�wczas G. J. Cze�panow, za�o�yciel i kierownik jedynego w tym czasie w Rosji instytutu psychologii � przy uniwersytecie moskiewskim. Po rewolucji pa�dziernikowej sytuacja zmieni�a si� radykalnie. W latach dwudziestych, idealistycznej psychologii Cze�panowa wypowiedziano ostr� walk�, na czele kt�rej stan�� K. N. Korni�ow z grup� m�odych psycholog�w � po�r�d nich znajdowa� si� r�wnie� L. S. Wygotski. Walka ta stosunkowo szybko doprowadzi�a do rozbicia idealistycznej szko�y Cze�panowa, ale pierwsze pr�by przebudowy psychologii na podstawach marksistowskich ci�gle jeszcze ulega�y wp�ywom starych metafizycznych schemat�w. Ani pr�ba P. P. B�o�skiego, aby potraktowa� psychologi� jako nauk� o zachowaniu (Oczerk naucznoj psicho�ogii, 1921), ani �reaktologia" K. N. Korni�owa, wysuwaj�ca potrzeb� badania reakcji cz�owieka (Reak-to�ogija, 1922), nie przezwyci�a�y definitywnie starych pogl�d�w na spos�b badania zjawisk psychicznych. W pracach tych zabrak�o miejsca dla koncepcji K. Marksa o spo�ecznej naturze �wiadomo�ci cz�owieka. Podstawowym zadaniem w tym okresie by�o zerwanie ze skrajnym behawioryzmem, z jednej strony, i ze skrajnym introspekcjo-nizmem, z drugiej strony. W miejsce tych skrajnych tendencji nale�a�o wprowadzi� koncepcj� obiektywnego badania proces�w �wiadomo�ci i koncepcj� spo�eczno-historycznego podej�cia do rozwoju proces�w psychicznych. Co wi�cej, nale�a�o nakre�li� kierunki bada�, wytyczy� drogi dla rozwoju obiektywnych metod badawczych, pokaza� realne mo�liwo�ci marksistowskiej interpretacji badanych fakt�w. Ot� zar�wno w walce z idealizmem, jak i w konstruktywnej pracy nad przebudow� psychologii radzieckiej w duchu marksistowskim najwi�ksz� rol� odegra� L. S. Wygotski. Jest to g��wny klucz zar�wno do oceny warto�ci prac tego klasyka psychologii radzieckiej, jak i do zrozumienia charakteru jego prac, w kt�rych niemal na ka�dej stronie wida� pi�tno walki. Jak w najog�lniejszym zarysie kszta�towa�y si� pogl�dy L. S. Wygotskiego? L. S. Wygotski by� pierwszym z radzieckich psycholog�w, kt�ry doceni� wa�no�� problemu �wiadomo�ci w psychologii. Problem ten stanowi� centralny punkt jego zainteresowa� i prac badawczych od roku 1925. W roku 1927 wysun�� drug� ide�, ide� historycznego podej�cia do rozwoju psychiki cz�owieka. Z t� chwil� dostrzeg� problem specyficznej formy psychiki cz�owieka, kt�ry powinien by� rozpatrywany w �wietle historycznego rozwoju spo�ecze�stwa. Na czym polega spo�eczno-historyczny rozw�j proces�w psychicznych cz�owieka? W tej kwestii koncepcja Wygotskiego by�a bardzo oryginalna. Wed�ug niego rozw�j psychiki ludzkiej jest upo�redniony (opo-sriedstwowannyj) materialnie i spo�ecznie. Materialnie � przez u�ycie narz�dzi, przez produkcj� d�br materialnych. Spo�ecznie �� przez �rodki komunikowania si� ludzi mi�dzy sob�, g��wnie przez mow�, znaki j�zyka, znaki matematyczne itp., czyli przez wytwory kulturowe, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Oto dlaczego Wygotski swoj� koncepcj� nazywa� pocz�tkowo kulturowo--historyczn� teori� rozwoju psychiki. W�a�nie upo�redniony charakter psychiki sprawia, �e zachowanie cz�owieka jest �wiadome, dowolne, sensowne. Badania Wygotskiego i jego wsp�pracownik�w wykry�y niekt�re og�lne prawid�owo�ci rozwoju psychiki cz�owieka. Pierwsza z nich polega na tym, �e upo�rednione funkcje psychiczne powstaj� tylko w toku wsp�dzia�ania i obcowania ludzi. Struktura proces�w psychicznych kszta�tuje si� najpierw w przebiegu dzia�alno�ci zewn�trznej, w bezpo�rednim kontakcie z rzeczywisto�ci�, a dopiero potem �uwewn�trznia si�" i staje si� struktur� proces�w wewn�trznych. Takie funkcje jak spostrzeganie, uwaga, pami��, my�lenie zaczynaj� si� upo�rednia� stopniowo od dzieci�stwa: poprzez zwi�zki wcze�niejszego do�wiadczenia i s�owne kontakty z otoczeniem, czyli poprzez dzia�anie i obcowanie spo�eczne, a tak�e wchodzi� we wzajemne coraz bardziej z�o�one zwi�zki, tworz�c stopniowo z�o�on� struktur� systemow� �wiadomo�ci. Cech� tej struktury systemowej jest nie tylko to, �e poszczeg�lne procesy psychiczne tworz� z�o�ony zwi�zek, ale i to, �e zwi�zek ten determinuje cechy tych proces�w. Dlatego do zbadania proces�w konieczne jest zbadanie struktury �wiadomo�ci. Chocia� Wygotski nie doszed� do konsekwentnego materialisty-cznego rozumienia proces�w psychicznych jako produktu rozwoju z�o�onych form dzia�alno�ci (twierdzenie to sformu�owano w psychologii radzieckiej p�niej), to jednak jego koncepcje mia�y wa�ne znaczenie dla przezwyci�enia pogl�d�w ujmuj�cych �funkcje psychiczne" jako niezmienne. Teoria upo�rednienia proces�w psychicznych cz�owieka mia�a u Wygotskiego charakter uniwersalny. To sprawi�o, �e p�niej 10 o niej zapomniano. Tymczasem teoria ta zachowuje do dzi� swoj� warto��, poniewa� wskazuje na jedn� z najbardziej specyficznych cech psychiki cz�owieka. Nie mo�na jednak, zdaniem Wygotskiego, zbada� do ko�ca systemowo�ci struktury �wiadomo�ci, nie uwzgl�dniaj�c jej strony tre�ciowej, znaczeniowej. Poniewa� s�owo jest podstawow� form� znaczenia, nic dziwnego, �e w�a�nie ono sta�o si� przedmiotem zainteresowania i bada� Wygotskiego. Czym jest znaczenie s�owa? Jest to swoista forma odzwierciedlenia rzeczywisto�ci, uog�lnione i skrystalizowane do�wiadczenie ludzko�ci, kt�re w gotowej postaci cz�owiek przyswaja sobie od dzieci�stwa w toku obcowania spo�ecznego. W ten spos�b cz�owiek spostrzega �wiat i my�li o nim przez pryzmat tej wiedzy, kt�r� zdobywa w danej konkretnej epoce. S�owo swoim znaczeniem upo�rednia jego spos�b bezpo�redniego odzwierciedlenia �wiata. Jak mo�na bada� funkcj� s�owa w kszta�towaniu si� poj��? , Nale�y podkre�li� ca�� trudno�� tego problemu. Wygotski po�o�y� nacisk na analiz� proces�w umys�owych w uj�ciu genetycznym. W wyniku bada� ustali� etapy rozwoju poj�� u dziecka wed�ug kryterium uog�lnienia i abstrakcji: od uog�lnienia bezpo�redniego � zmys�owego, synkretycznego, poprzez pogl�dowo--sytuacyjne, a� do poj�ciowe...
irq65