Redaktor serii: Psychologia Zofia Ratajczak Recenzent Adam Bida Redaktor Ma�gorzata Pog��dek Redaktor techniczny Alicja Zaj�czkowska Korektor Lukrecja Wawrzyczek Copyright � 1991 by Uniwersytet �l�ski Wszelkie prawa zastrze�one 7') Wydawca Uniwersytet �l�ski ul. Bankowa 14, 40-007 Katowice Wydanie I. Nak�ad: 500 + 30 cgz. Ark. druk. 11,75. Ark. wyd. 11,75. Przekazano do drukami w lutym 1991 r. Podpisano do druku i druk uko�czono w listopadzie 1991 r. Papier offset, kl. ISSN 0239-6432 TRESC Wst�p . . . 5 f ROZDZIA� I pracyf*Uwagi o jej rozwoju i stanie aktualnym ;:$'. . . 9 O kszta�towaniu si� zapotrzebowania na psychologi� pracy 11 Okres �naukowego zarz�dzania" 11 Okres �stosunk�w mi�dzyludzkich" 14 Okres �zhumanizowanej organizacji" 16 / Koncepcja �wzbogacania zada� pracy" 21 Kr�tki zarys historii psychologii pracy 24 Pocz�tki psychologii pracy za granic� 24 Psychologia pracy w Polsce 26 ' � O znaczeniu teorii czynno�ci i teorii sytuacji T. Toraaszewskiego dla rozwoju i" \ polskiej psychologii pracy 33 i ROZDZIA� II ^^Czlowick w �rodowisku pracy 36 Charakterystyka cz�owieka jako elementu wyr�nionego sytuacji (subiektywne wa- n runki wykonywania pracy � dyspozycje) 41 j j Mo�liwo�ci cz�owieka 42 Zdolno�ci i uzdolnienia zawodowe 47 Zainteresowanie prac� 50 Poj�cie przydatno�ci do pracy i zawodu jako podstawa doboru zawodowego . 53 A Motywacja do pracy 54 v G��wne teorie motywacji do pracy 55 G��wne mechanizmy motywacji do pracy o charakterze zinstytucjonalizowanym . 65 Zwi�zek mi�dzy mo�liwo�ciami cz�owieka i motywacj� do pracy .... 69 ROZDZIA� III Wi�zi poziome (procesy grupowe) 85 Komunikacja i jej znaczenie w utrzymywaniu efektywno�ci i zapewnianiu bez- piecze�stwa pracy 89 Konflikty mi�dzy lud�mi. Przyczyny i sposoby ich rozwi�zywania .... 94 -W. -�Klimat psychologiczny w miejscu pracy 99 Fizyczne �rodowisko pracy i jego adekwatno�� funkcjonalna 101 Charakterystyka technicznych i organizacyjnych warunk�w pracy � wymaga� t otoczenia 105 ;' . Adekwatno�� funkcjonalna warunk�w pracy 109 ' ' Przyczyny i konskwencje zak��ce� adekwatno�ci funkcjonalnej warunk�w pracy . 115 v->' Diagnoza nieadekwatno�ci funkcjonalnej warunk�w pracy 118 Optymalizacja warunk�w pracy 122 ROZDZIA� IV Cz�owiek wobec zagro�e� zdrowia i �ycia w �rodowisku pracy ... 126 O strategiach radzenia sobie w sytuacjach trudnych 128 Radzenie sobie jako tw�rcze rozwi�zywanie problem�w 133 Patologiczne sposoby radzenia sobie 136 Psychologiczne koszty aktywno�ci cz�owieka w sytuacjach trudnych .... 140 ROZDZIA� V Podmiotowo�� cz�owieka w pracy 147 .�- Poczucie sprawstwa w pracy zawodowej 148 �wiadomo�� uczestnictwa w spo�ecznym systemie przedsi�biorstwa . . . . 152 Podmiotowo�� cz�owieka a kszta�towanie warunk�w pracy 157 ROZDZIA� VI Psychologia pracy jako system dzia�a� . 163 Dzia�ania profilaktyczne 164 Poradnictwo zawodowe i doradztwo organizacyjne w sytuacji zmian i przeobra�e� gospodarczych 167 O trzech koncepcjach poradnictwa 171 Doradztwo organizacyjne ;.. 174 Zako�czenie 175 Bibliografia \ \ 178 f Wst�p Psychologia pracy Jest obecnie obszerne dziedzin� wiedzy nauko- wej i zastosowa� praktycznych. Coraz wyra�niej przenika ona do in- nych dyscyplin stosowanych, jak ekonomia, ergonomie, ekologia,a tak- ggjj^oedycync^pracy.� To przenikanie znalaz�o wyraz w ukszta�towaniu si� nowych, pogranicznych dyscyplin psychologicznych, np.^psycholo-j ?^^"^S^^SS^t^SfeifeSMftCflon^f^nf^ a takze medycznej psy- chologii pracy, zajmuj�cej si� zagadnieniami ochrony zdrowia pra- cownik�w. Ka�da z wymienionych nowych dyscyplin stosowanych zajmuje Si� problemasi cz�owieka pracuj�cego, wykorzystuj�c zar�wno wyniki. Jak i metody bada� wypracowane w ranach psychologii pracy. Trzeba r�wnie� doda�, �e rozw�j psychologii pracy Jest �ci�le uwarunkowany rozwojem psychologii jako nauki o cz�owieku aktywnym i �wiadomy*, st�d nowe koncepcje psychologiczne, zajmuj�ce si� problematyka cz�o- wieka aktywnego znajduj� swoje konkretyzacj� w�a�nie w praktyce od- nosz�cej si� do pracy. Ma ona najcz�ciej charakter zinstytucjona- lizowany, stanowi�c zar�wno fizyczne. Jak i spo�eczne �rodowisko cz�o- wieka. Niniejszy skrypt na na celu zapoznanie student�w trzeciego roku podana Jednak w spos�b umo�liwiaj�cy studentom dokonanie wyboru spe- cjalizacji psychologicznej-w spos�b bardziej przemy�lany, a tych spo�r�d nich, kt�rzy wybior� inne specjalno�ci, wyczulaj�cy na bo- gactwo problem�w, kt�rych - Jako wchodz�cych w obr�b psychologii pra- cy - nie spos�b rozwi�za� bez udzia�u psycholog�w wychowawczych czy klinicznych (problematyka poradnictwa wychowawczo-zawodowego, psychoterapia dla ludzi normalnie funkcjonuj�cych w pracy itp.). Skrypt sk�ada si� z sze�ciu rozdzia��w. Pierwszy z nich traktuje o problematyce psychologii pracy z perspektywy historycznej. Chodzi- �o tu o ilustracj� tezy, �e - podobnie jak inne dyscypliny stosowa- ne - psychologia pracy rozwija�a si� zgodnie z logik� rozwoju psy- chologii Jako nauki oraz zgodnie ze wzrostem zapotrzebowania na kon- kretne us�ugi psychologiczne, Jakich oczekiwali przedstawiciele prak- tyki przemys�owej. W rozdziale drugim om�wiono zagadnienia zwi�zane z cz�owiekiem Jako wykonawc� pracy, kt�ry wykazuje okre�lone kompetencje, b�d�ce wynikiem uczenia si�, nabywania wprawy i do�wiadczenia, a tak�e go- towo�� przekazywania swoich umiej�tno�ci oraz �wiadczenia us�ug na korzy�� instytucji. Mowa wi�c w tym rozdziale o zdolno�ciach i za- interesowaniach cz�owieka, o Jego przydatno�ci do pracy z Jednej strony oraz o jego ch�ci do pracy, czyli motywacji - z drugiej. Aktywno�� cz�owieka nie ujawnia si� w pr�ni i zale�y nie tylko od Jego cech i w�a�ciwo�ci, zwanych subiektywnymi warunkami wykony- wania pracy, lecz r�wnie� od warunk�w obiektywnych, dlatego rozdzia� trzeci po�wi�cono zagadnieniom zwi�zanym z fizycznym i spo�ecznyn �rodowiskiem pracy. To �rodowisko r�wnie� nie Jest wyizolowane lecz wchodzi w interakcje z otoczeniem zewn�trznym, z instytucjami apo- �ecznyni, grupami nacisku, lokalnymi w�adzami itp., a tak�e ze �ro- dowiskiem rodzinnym pracownika. Te zagadnienia, cho� wa�ne - zosta- W rozdziale czwarty* zaj�to si� problematyk� radzenia sobie w sytuacjach trudnych, gdy cz�owiek spostrzega, �e al�dzy Jego ?ozll- wo�ciaml a warunkaai otoczenia rodzi si� dyshanaonia, kiedy nast�- puje zak��cenie r�wnowagi, prowadz�ce do zaburze� zachowania b�d� do pogorszenia samopoczucia cz�owieka w pracy. Zrozumienie natury tych zak��ce� pozwala sprecyzowa� praktyczne zadania psycholog�w. Formu�owanie owych zada� powinno jednak prze- biega� zgodnie z humanistyczne koncepcj� u�yteczno�ci wiedzy psycho- logicznej. Oznacza to, �e psychologowie powinni jasno u�wiadomi� so- bie fakt podmiotowo�ci cz�owieka w pracy, a wi�c znale�� odpowied� na pytanie: Oek on Jako pracownik widzi znaczenie swojej pracy i Jak J� ocenia w kontek�cie w�asnego rozwoju? Zagadnienia zwi�zane z podmiotowo�ci� cz�owieka w pracy zosta�y om�wione w platyn rozdzia- le skryptu. Dwa s� filary, na kt�rych wspiera si� owa podmiotowo�� pracownika: w pracy zawodowej - poczucie, �e wyniki jego pracy za- le�� od niego, oraz poczucie uczestnictwa w sprawach wykraczaj�cych poza Jego bezpo�rednia obowi�zki zawodowe. Aspiracje zwi�zane z po- szerzaniem w�asnego wp�ywu i kontroli nad otoczeniem realizowane s� za po�rednictwem organizacji samorz�dowych w zak�adzie pracy. Ostatni rozdzia� skryptu zawiera rozwa�ania dotycz�ce dzia�alno- �ci praktycznej psycholog�w pracy. Przedstawiono koncepcj� szeroko poj�tej profilaktyki psychologicznej, czyli takich dzia�a�, kt�re zapobiega�yby powstawaniu owych stan�w dysharnonii, zak��caj�cych normalne funkcjonowanie cz�owieka w pracy, oraz koncepcj�, szeroko rozumianego poradnictwa udzielanego pracownikom. Mo�e ono dotyczy� spraw �ci�le zwi�zanych z aktywno�ci� zawodowe, � przekwalifikowywa- nlem si�, przechodzeniem do innej pracy itp., no�e te� przybiera� formy poradnictwo �yciowego z wykorzystaniem technik psychoterapeu- tycznych. Wspomniano tak�e o doradztwie organizacyjny*), kt�re Jest U�yteczna technika. wsoonaaalaca kadr� kinrnmniczA w 1A1 zmannnlnch Lektura skryptu powinna ukierunkowa� dalsze zainteresowania stu- dent on psychologii, pozwalaj�c im zrozumie� fakt, �e w praktyce wie- le no�na zmieni� i ze zmienia� warto, i Psychologowie mog� zmieni� w�asne sposoby uprawiania zawodu,w��- cza� si� w nurt aktywno�ci zwi�zanej z prywatyzacj� gospodarki, prze- kszta�ceniami w�asno�ciowymi, budow� gospodarki rynkowej, oddzia�u- j�c na pracownik�w, ich postawy i zachowania w trudnym okresie prze- obra�e�. Pomoc w tworzeniu technik partycypacyjnych u�atwiaj�cych proces przyswajania zmian by�aby tu nieoceniona. Jednocze�nie w sy- tuacji rosn�cych zagro�e� Cbezrobocie, relatywne obni�anie si� p�ac, poziomu korzystania ze �wiadcze� socjalnych i urz�dze� rekreacyj- nych ) nale�a�oby wzmacnia� postawy i zachowania obronne, pozwalaj�- * ce chroni� zdrowie i �ycie pracownik�w, a nie nara�a� na owe zagro- �enia. Wa�ne domen� pracy psycholog�w w obecnych czasach by�aby pomoc w budowaniu zr�b�w prawdziwej demokracji przemys�owej, kt�ra w gos- podarce sprywatyzowanej Jest nawet wa�niejsza ni� w uspo�ecznionej. W takiej demokracji ro�nie znaczenie klimatu spo�ecznego, respekto- wania zasad lojalno�ci, uczciwych zasad gry interes�w*oraz zaufania w relacjach interpersonalnych. W tym tak�e mo�e i powinna pomaga�, wsp�czesna psychologia, dysponuj�ca konkretnymi wynikami bada� nad rol� zaufania w komunikacji mi�dzy ludimi w rozwi�zywaniu konflik- t�w oraz we wprowadzaniu innowacji. ROZDZIA� I Psychologia ...
irq65