37. SKRYPT Jerzy Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski.pdf.pdf

Jerzy Gadomski, Gotyckie malarstwo tablicowe Małopolski

TOM I : 1420-1470

1. ZLECENIODAWCA

Fundator: okre ś lał temat, czasem zastrzegał prawo kontroli pracy malarza (osobi ś cie lub przez

pełnomocnika); notarialnie sporz ą dzana umowa z malarzem.

Funkcje obrazów:

memoratywna (epitafia)

wyraz pro ś by o uzyskanie łaski, oznaka wdzi ę czno ś ci za otrzyman ą łask ę (obrazy wotywne)

ozdoba ś wi ą ty ń , przedmiot kultu (nastawy ołtarzowe)

kultowa, przedmiot religijnej kontemplacji (obrazy i ołtarzyki słu żą ce do prywatnej dewocji)

Istotnymi dla fundatora były osi ą gniecie religijnej cnoty i presti ż u.

1) PATRONAT ARTYSTYCZNY – w przybli ż eniu odpowiada mecenatowi.

Popieranie twórczo ś ci artystycznej rzadko ł ą czyło si ę ze sprawowaniem opieki nad artyst ą , zainteresowanie

dziełem wynikało nie z pobudek estetycznych, lecz praktycznych, oboj ę tno ść w stosunku do artysty, a raczej

rzemie ś lnika.

Dzieła malarstwa tablicowego zamawiane były z my ś l ą o ich funkcjonowaniu we wn ę trzach ko ś cielnych. →

Instytucja patronatu (st ą d „patronat artystyczny”) – okre ś lała prawa i obowi ą zki patrona (kolatora), który

dokonywał fundacji na rzecz Ko ś cioła. Do jego obowi ą zków nale ż ała troska o to by ko ś ciół pozostaj ą cy pod

jego opiek ą był wyposa ż ony w przedmioty pozwalaj ą ce na uprawianie kultu.

Prawo patronatu posiadali królowie, duchowni, rycerze i mieszczanie. Fundacje mogły mie ć charakter

indywidualny lub zbiorowy (fundacje rodzin szlacheckich i mieszcza ń skich, rady miejskiej, bractw itd.)

DWÓR KRÓLEWSKI

Rola panuj ą cych jako posiadaczy obrazów zaznaczyła si ę ju ż w XIII wieku. Mał ż e ń stwa ksi ążą t

piastowskich z córkami obcych władców sprzyjały importowi przeno ś nych przedmiotów ozdobnych itp.

(XIII w. - malowidła ofiarowywane przez Salome ę , King ę )

W XIV wieku, pod patronatem Kazimierza Wielkiego, rozwijało si ę przede wszystkim malarstwo ś cienne.

Wiadomo ś ci o malarstwie tablicowym nale żą do rzadko ś ci.

Kilka obrazów dostało si ę do Polski za po ś rednictwem dworu królewskiego w ostatnim trzydziestoleciu

XIV wieku. Przeno ś ne obrazy posiadała i ofiarowywała ró ż nym ko ś ciołom El ż bieta Łokietkówna

(rezyduj ą ca w Krakowie w latach 1370-1375); zapewne była posiadaczk ą MB z Dzieci ą tkiem

(Cz ę stochowskiej), przywiezionej i ofiarowanej klasztorowi Paulinów przez Jadwig ę .

Ze ź ródeł znane s ą tak ż e malowidła okre ś lane jako „picturae Graecae” przechowywane dawniej w katedrze

oraz skarbcu na Wawelu, niezachowane, nieznanego pochodzenia i czasu.

Przed 1400 malarstwo tablicowe to w wi ę kszo ś ci dzieła importowane.

Władysław Jagiełło popierał sztuk ę cerkiewn ą , sprowadzał artystów wschodnich, zajmuj ą cych si ę

malarstwem ś ciennym (malarz Andrzej – dekoracja kaplicy ś w. Trójcy w Lublinie). Przedstawicielem

miejscowego ś rodowiska w tym czasie był Mikołaj „De Cracovia”, twórca sklepie ń ko ś cioła Mariackiego,

nazwany „pictor regius” w latach 1402 i 1403.

Wiadomo ś ci o patronacie królewskim mno żą si ę po 1450 roku: Kazimierz Jagiello ń czyk – opiekun

Stanisława Durinka, Jana z Nysy.

Od pocz ą tku XV w. dwór królewski coraz cz ęś ciej kierował uwag ę na działalno ść rozwijaj ą cego si ę

ś rodowiska cechowego.

Malarze małopolscy okre ś lani jako malarze królewscy nie pobierali z tego tytułu stałej pensji.

DUCHOWIE Ń STWO

Wybitn ą rol ę odegrali:

Zbigniew Ole ś nicki – bp krakowski (od 1423), od 1449 kardynał. Jego wizerunek znajduje si ę na

karcie Liber privilegiorum capituli Cracoviensis nr 2 – jest to wizerunek zgodny z opisem Długosza. Jan

Długosz nie wspomina o fundacjach malarskich Ole ś nickiego, ale wiadomo, ż e bp fundował ksi ę gi z

miniaturami. Przypisuje mu si ę zlecenie namalowania „Chrystusa w tłoczni mistycznej” w

kru ż gankach franciszka ń skich; mogły si ę z nim ł ą czy ć tak ż e portrety biskupów krakowskich tam ż e.

Ole ś nicki odegrał du żą rol ę w walce z husytyzmem, zabiegał o przybycie Jana Kapistrana, który był

propagatorem kultu ś w. Bernardyna ze Sieny, st ą d mo ż na przypuszcza, ż e fundował niektóre

małopolskie wizerunki tego ś wi ę tego (np. tryptyk z Łopusznej).

franciszkanin Jerzy (najpierw gwardian w klasztorze krakowskim, potem bp sufragan krakowski w

latach 1445-1461) Jego wizerunek widnieje na obrazie dla konwentu klarysek w Starym S ą czu.

abp Jan Gruszczy ń ski - był biskupem krakowskim w latach 1463-64. Jego posta ć znajduje si ę na

obrazie Misericordia Domini z Iwanowic, ale by ć mo ż e fundatorem był kto ś z jego otoczenia,

poniewa ż na obrazie przedstawiono ś w. Barbar ę , patronk ę nagłej ś mierci (bp zmarł nagle). Fundacj ą

biskupi ą mógł by ć tak ż e tryptyk w Nowym S ą czu (ko ś ciół ś w. Wojciecha w Nowym S ą czu

pozostawał pod patronatem bpów krakowskich).

Jan Długosz Senior – kanonik krakowski

Maciej z Grod ź ca – ufundował dla katedry dyptyk relikwiarzowi, zamawiał obrazy u Jana z

Krakowa

Funduj ą cymi byli tez przedstawiciele ni ż szego duchowie ń stwa diecezji krakowskiej pozostaj ą cy cz ęś ciowo

anonimowi (np. tryptyk z Tuchowa, dzieło zapewne Jana z Nysy – na ś rodkowym obrazie wizerunki dwóch

zakonników benedykty ń skich). Mniejszy udział w fundowaniu nastaw miało duchowie ń stwo zakonne.

Dwa o ś rodki malarstwa (klasztorne):

krakowski klasztor kanoników regularnych – od ok 1420 funkcjonowała w nim pracownia

miniatorska

zało ż ony w 1453 r. klasztor bernardynów

Po połowie XV wieku imiona malarzy zakonnych pojawiaj ą si ę coraz cz ęś ciej, m. in. Jan z Nysy, (czynny w

latach 1455-1469)

RYCERSTWO

Seri ę rycerskich epitafiów malowanych w Małopolsce otwiera malowidło ś cienne w Olkuszu

(przedstawienie dwóch T ę czy ń skich herbu Topór).

epitafium Wierzbi ę ty z Branic herbu Gryf z ko ś cioła w Ruszczy (wzniesiony kosztem Wierzbi ę ty) –

pierwszy przeno ś ny obraz tego rodzaju

epitafium Jana z Ujazdu herbu Ś reniawa, przeznaczone do ko ś cioła parafialnego w Czchowie

Misericordia Domini z Domosławic (zaginiony) - Jan Melszty ń ski kl ę czy przed Chrystusem w

sarkofagu

skrzydła ołtarzowe w Jurkowie – Jakub z Ro ż nowa (hipotetyczna identyfikacja przedstawionego na

jednym ze skrzydeł rycerza)

Przedstawienia rycerzy w malarstwie ołtarzowym przed 1470 s ą rzadko ś ci ą .

MIESZCZA Ń STWO

Ołtarzy fundacji mieszcza ń skich z lat 1420 – 1460 zachowało si ę niewiele.

tryptyk z Matk ą Bosk ą Tronuj ą c ą – jeden z najwcze ś niejszych zabytków malarstwa tablicowego;

brak herbu, który zawsze towarzyszy rycerzom

obraz wotywny aptekarza Tomasza, przypuszczalnie namalowany przez Jana z Nysy.

Aktywno ś ci ą odznaczało si ę tak ż e mieszcza ń stwo Nowego S ą cza, Biecza, Czchowa.

Fundacyjna aktywno ść mieszcza ń stwa wzrosła w 2 połowie XV wieku.

Obrazy, na których nie ma postaci adorantów – fundacja zbiorowa.

Czasem domalowywano adorantów – inicjatorów odnowienia (przed 1470 w malarstwie małopolskich nie

znamy takich przykładów).

2) MIEJSCE PRZEZNACZENIA DZIEŁ MALARSTWA

W ę drówki obrazów (z miejsca powstania do miejsca przeznaczenia, dewastowanie i burzenie ko ś ciołów,

obdarowywanie ubo ż szych parafii, kasata klasztorów, w XVII i XVIII wieku akcja przenoszenia ołtarzy

gotyckich na prowincj ę w zwi ą zku ze zmian ą upodoba ń estetycznych).

OBIEKTY PRZEZNACZONE DLA KO Ś CIOŁÓW KRAKOWA:

Jedynie jeden zabytek mo ż na zwi ą za ć z Krakowem w sposób pewny – jest to dyptyk relikwiarzowy w

skarbcu katedralnym, ufundowany przez wikariusza katedry krakowskiej, Macieja z Grod ź ca ( z relikwiami

min. śś . Wacława i Stanisława).

Zwi ą zane hipotetycznie:

skrzydła ołtarzowe z Trzebuni

Tryptyk z MB Tronuj ą c ą

Opłakiwanie z Chomranic k. Nowego S ą cza (Adoracja zmarłego Chrystusa) – by ć mo ż e został

przeniesiony do Chomranic dopiero w XVII w., ko ś ciół w Chomranicach dostał si ę w 1555 r. w r ę ce

protestantów i był u ż ytkowany przez zbór przez ok. 50 lat, zniszczyli oni ołtarz; w 1601 r. odebrano

„kalwinom” ko ś ciół

Koronacja MB w Łopusznej – wizytacja z 1608 r. notuje ołtarz mieszcz ą cy w ś rodkowej cz ęś ci

rze ź bion ą figur ę ś w. Antoniego

OBIEKTY PRZEZNACZONE DLA KLASZTORÓW, KO Ś CIOŁÓW I KAPLIC PROWINCJI:

obrazy epitafijne: Wierzbi ę ty z Branic (przeznaczony dla ko ś cioła w Ruszczy) i Jana z Ujazdu (dla

ko ś cioła w Czchowie)

Misericordia Domini w Iwanowicach (dla ko ś cioła w tej miejscowo ś ci)

MB z Dzieci ą tkiem (Maria Immaculata z Dzieci ą tkiem) w klasztorze klarysek w Starym S ą czu

obrazy przeniesione do krakowskiego MN z ko ś cioła ś w. Heleny w Chełmcu k. Nowego S ą cza –

prawdopodobnie wcze ś niej w ko ś ciele klasztornym w Starym S ą czu

tryptyk z Kamionki Małej w tarnowskim Muzeum Diecezjalnym (mógł by pierwotnie przeznaczony

dla ko ś cioła klarysek w Stary S ą czu, Kamionka Mała nale ż ała do klasztoru staros ą deckiego)

· Misericordia Domini z Domosławic (zaginiony); kilkakrotnie zmieniał miejsce przechowania -

pierwotnie ko ś ciół podwy ż szenia Krzy ż a Ś w. w Melsztynie lub kaplica Ś w. Jana Ewangelisty na

zamku melszty ń skim

Argumentem ś wiadcz ą cym o pierwotnym przeznaczeniu jest zgodno ść tematów niektórych obrazów z

wezwaniem ko ś ciołów.

OBIEKTY O NIEZNANYM MIEJSCU PRZEZNACZENIA:

MB z Dzieci ą tkiem w Cerekwi (ob. Muzeum Diecezjalne w Tarnowie)

skrzydła tryptyku w kaplicy p.w. Przemienienia Pa ń skiego w Jurkowie

3) TEMATY OBRAZÓW

Inspiratorem tematu był fundator, powszechne było wskazywanie wzoru przez zleceniodawc ę .

na obrazie epitafijnym głównym tematem był przewa ż nie przedmiot szczególnego kultu

przedstawianego adoranta, cz ę sto umieszczano te ż posta ć ś wi ę tego patrona

sceny z ż ycia ś wi ę tych – przewa ż nie podporz ą dkowane wezwaniu ko ś cioła lub dostosowane do

wezwania ołtarza

wyraz kultu lokalnego

niektóre tematy i sposób ich interpretacji nawi ą zywały do aktualnych wydarze ń z ż ycia religijnego,

np. problematyka teologiczna o nastawieniu antyhusyckim (1 połowa XV wieku) – sztuka jako

narz ę dzie agitacji, np. malowidło Chrystus w tłoczni mistycznej w kru ż gankach franciszka ń skich

TEMATY CHRYSTOLOGICZNE:

Tematyka chrystologiczna najpełniej uwidoczniła si ę w wielokwaterowych cyklach pasyjnych , np.

awersy skrzydeł w Ptaszkowej - cało ść zamykało by ć mo ż e rze ź bione lub malowane Ukrzy ż owanie

lub Opłakiwanie (w ś rodku tryptyku).

cykl pasyjny na skrzydłach z Pu ń cowa (tak ż e zdekompletowany)

cykl pasyjny na awersach 2 skrzydeł z Muzeum Narodowego w Warszawie pochodz ą cych z

Małopolski

Fragmentem skróconego cyklu pasyjnego była zapewne scena Biczowania ( ś lady rytu) na awersie

skrzydła z Korzennej

cykl dominika ń ski w Krakowie (zło ż ony z 11, a pierwotnie z 12 lub 13 scen pasyjnych)

We wszystkich małopolskich cyklach ołtarzowych przed 1470 sceny pasyjne umieszczano na awersach

skrzydeł. W XV wieku cykle pasyjne pojawiały si ę równie ż na ś cianach, przypuszczalnie wtedy na

nastawach nie powtarzano tych tematów.

Charakter historyczny miały tez pojedyncze sceny pasyjne: Ukrzy ż owanie z Korzennej (centralna

cz ęść obrazu albo samodzielny obraz ołtarzowy) – z postaciami centuriona i pora ż onego ś lepot ą

Longinusa.

Temat Opłakiwania – przewa ż nie temat samodzielnych obrazów ołtarzowych:

Opłakiwanie z Ż ywca (w tle arma passionis; arma passionis pojawiaj ą si ę równie ż na obrazie

Misericordia Domini - zaginiony obraz z Biecza)

Opłakiwanie z Czarnego Potoku (wyodr ę bniono grup ę Pieta)

Opłakiwanie z Chomranic – pojawiaj ą si ę ukrzy ż owani łotrzy, tło stanowi ą sploty winnej latoro ś li,

ofiara na krzy ż u – eucharystyczna ofiara Mszy, moment adoracji przez Mari ę ciała Chrystusa.

W 2 i 3 ć w. XV wieku wysun ę ły si ę na czoło tematów po ś wi ę conych Chrystusowi przedstawienia

typu dewocyjnego, zwi ą zane z symbolik ą Eucharystyczn ą - s ą to wizerunki Chrystusa Um ę czonego

(Chrystus Bolesny, Chrystus w sarkofagu).

1 typ: Chrystus Bolesny (Vir Dolorum) w całej postaci - pojawił si ę w Małopolsce w latach 1440 –

1460 w ró ż nych odmianach, zawsze na rewersach, w poł ą czeniu z postaci ą MB Bolesnej po prawej

stronie Chrystusa. Nieco wcze ś niej przedstawienia Chrystusa Bolesnego rozeszły si ę na Ś l ą sku,

gdzie ł ą czyły si ę z programem agitacji antyhusyckiej. U stóp Chrystusa pojawiał si ę czasem kielich z

hosti ą – np. na obrazie z Brzegu (ukazanie ofiary Mszy, roli Chrystusa jako najwy ż szego Kapłana,

obecno ść Zbawiciela w udzielanej wiernym Komunii). Chocia ż problem z husytyzmem i

utrakwizmem (odłam husytyzmu, przeciwstawiał si ę Komunii) był w Krakowie równie aktualny jak

na Ś l ą sku antyutrakistyczna wymowa przedstawie ń Chrystusa Bolesnego na ołtarzach małopolskich

i spiskich uległa złagodzeniu, np. tryptyk w Maciejowicach (kielich wypełniony jest tylko krwi ą z

rany w boku Chrystusa). Cz ęś ciej zamiast kielicha pojawiał si ę na obrazach sarkofag (np. skrzydła z

Pu ń cowa i Ż ywca, skrzydła w Jurkowie) lub atrybutami Chrystusa Bolesnego s ą narz ę dzia m ę ki:

rózga i bicz (skrzydła tryptyków z Zarzecza, Nowego S ą cza, Kamionki Małej). Przedstawienia typu

Vir Dolorum uzmysławiały wiernym na co dzie ń (przy ołtarzu zamkni ę tym) obecno ść Chrystusa w

sakramencie. W ge ś cie ostentatio vulnurum ujawniała si ę idea intercesji (np. skrzydła w Jurkowie, z

Pu ń cowa, Ż ywca)

2 typ: Chrystus w sarkofagu (Misericordia Domini). Obok Chrystusa wyst ę puje najcz ęś ciej Maria.

Takie przedstawienia pojawiały si ę na nastawach ołtarzowych, dyptykach relikwiarzowych,

prywatna dewocja, tablice o charakterze wotywnym lub epitafijnym.

Przedstawienia głowy Chrystusa – grupa acheiropitów (acheiropietonów) → Veraikon: dyptyk w

skarbcu katedry na Wawelu (zale ż no ść od Veraikonów czeskich i ś l ą skich) i na predelli tryptyku z

Łopusznej. Wzorami dla takich przedstawie ń w malarstwie i rze ź bie Europy były ś wi ę te wizerunki

przechowywane w Rzymie (w kaplicy ś w. Weroniki w bazylice Ś w. Piotra i w kaplicy Sancta

Sanctorum przy bazylice latera ń skiej); niektóre powstawały z inicjatywy pielgrzymów.

TEMATY MARYJNE:

przede wszystkim przedstawienia reprezentacyjne

jedyny historyczny cykl – skrzydła z Ptaszkowej (Zwiastowanie, Narodzenie Chrystusa – Adoracja,

Pokłon Trzech Króli, Za ś ni ę cie; Narodzenie zgodne z formuł ą wykształcon ą pod wpływem pism ś w.

Brygidy – Maria adoruje Dzieci ą tko, Za ś ni ę cie – Maria kl ę czy, ale pozostało jej ło ż e (pozostało ść

dawnej tradycji ikonograficznej))

Zwiastowanie:

na rewersach (ogl ą dane po zamkni ę ciu tryptyku) zło ż one z 2 postaci, np. skrzydła z Trzebuni.

Kompozycja zapocz ą tkowana na skrzydłach z Trzebuni cz ę sta w 3 ć w. XV wieku - tryptyki z

Łopusznej i Przydonicy, Paczółtowicach itd.

wyj ą tkowe przedstawienie – obraz z D ę bna Podhala ń skiego - wprowadzona zostaje architektura i

pulpit, Maria we wn ę trzu ś wi ą tyni, Gabriel na dziedzi ń cu

tryptyk z Łopusznej: Koronacja Marii przez Trójc ę Ś wi ę t ą – dała pocz ą tek powtórzeniom tego

tematu na ołtarzach małopolskich w 2 poł. XV wieku i 1 ć w. XVI w.

Najliczniejsze były wizerunki MB Bolesnej – zawsze na rewersach skrzydeł ołtarzowych, obok

Chrystusa Bolesnego.

1423 r. – ustanowienie na synodzie ś wi ę ta MB Bolesnej, kult bole ś ci i współcierpienia Marii, Comapssio

Mariae (idea ta najpełniej wyra ż ona została na obrazie z Brzegu i na skrzydłach w Maciejowicach, gdzie MB

towarzysz ą arma Christi)

Na ołtarzach małopolskich (w odró ż nieniu do ś l ą skich i spiskich) MB bez atrybutów (najcz ęś ciej) –

skrzydła z Korzennej, Zarzecza, Pu ń cowa, Jurkowa, Ż ywca.

Miecz skierowany w pier ś (tryptyki z Nowego S ą cza, w Maciejowicach, z Kamionki Małej)

Rozwini ę cie symboliki Miecza Bole ś ci w 2 połowie XV wieku w wawelskim tryptyku z MB Bolesn ą .

MB Bolesna jako Maria Intercedens towarzyszy Chrystusowi tak ż e w przedstawieniach

Misericordia Domini (Biecz, Sandomierz, Iwanowice).

Pietà → typ południowy - na pół le żą ca, na pół siedz ą ca, krzy ż , anioły - przej ę ty za po ś rednictwem

Austrii (np. Pietà z MN w Warszawie)

połowa XV wieku – rozpowszechniony typ MB Apokaliptycznej → MB z Dzieci ą tkiem, otoczona

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: