Nowicka „Świat człowieka – świat kultury”
I. KULTURA
1. Wartościujące i nie wartościujące rozumienia kultury.
· Pojawia się neutralne, nie oceniające pojęcie kultury
· XIXw. – dominuje wartościujące pojęcie kultury; kultura zakłada stopniowalne, klasyfikuje poszczególne zbiorowości ludzkie na wyższe i niższe, lepsze lub gorsze, bardziej lub mniej cywilizowane czy kulturalne
· KULTURA (w znaczeniu nie wartościującym) – zespół wielu zjawisk, które się opisuje i analizuje, ale nie wartościuje, nie ocenia.
· „być kulturalnym, niekulturalnym” – Kultura związana z ogładą w kontaktach międzyludzkich oraz z określonym stosunkiem człowieka do wysoko cenionych dóbr (naturalnych i wytworzonych przez człowieka). Niekulturalny śmieci w lesie, krzyczy J
· wartościujące pojęcie kultury jest zdecydowanie za wąskie dla antropologów.
2. Atrybutywne i dystrybutywne rozumienie kultury (dwa sposoby opisowego rozumienia kultury)
· Atrybutywne – kultura „tout court” czyli kultura jako cecha stała, atrybut życia ludzkiego, kultura znamieniem ludzkości jako całości a człowieka jako przedstawiciela wspólnoty ogólnoludzkiej. Przy atrybutywnym rozumieniu kultury używamy terminu „kultura” tylko w liczbie pojedynczej!
· Dystrybutywne – Kultura jako zbiór cech i zjawisk występujących w określonej zbiorowości . Można tu używać terminu „kultura” zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej (kultura, kultury)
® w sensie dystrybutywnym można mówić o konkretnym i typologicznym sposobie ujęcia kultury
*przynależność kultury do zbiorowości to jej związek z konkretnym społeczeństwem, np. kultura plemienia Tiw, kultura Wschodu;
kultury mające własny wymiar czasoprzestrzenny, są one wytworem zbiorowości zajmujących określone miejsce w przestrzeni i mających własną historię. Zbiorowości się rozrastają, rozwijają, ale też giną jak ich kultury.
*ujmując kulturę typologicznie - kultura związana ze zbiorowością określonego typu, np. kultura robotnicza, arystokratyczna. Tez mogą mieć czasoprzestrzenny wymiar, ale jedynie dlatego, że określone typy zbiorowości i określone typy kultur mają swoje ograniczenia w czasie i przestrzeni. Jednak nie wiadomo kiedy i gdzie pojawiają się zbiorowości i kultury określonego typu.
3. Definicje kultury
· Zjawisko kultury jest wyjątkowo złożone, a poszczególne definicje ujmują zazwyczaj wybrane tylko aspekty
· Nie ma definicji uniwersalnie lepszych czy gorszych
· Definicje mogą być mniej lub bardziej użyteczne dla określonego rodzaju badań
· Nie powinny być przyjmowane w oderwaniu od obyczajów językowych czy praktyki naukowej
· Pewne cechy zjawisk naukowych są akceptowane przez przedstawicieli wszystkich, nawet najbardziej od siebie odległych, kierunków antropologii, socjologii czy historii:
* kultura jest związana z człowiekiem na wiele sposobów:
+człowiek jej twórcą
+ człowiek przez nią kształtowany
+ wyraża za jej pomocą swe potrzeby, emocje, wrażenia
+ człowiek tworzy kulturę, jest jej nosicielem i odbiorcą, a także
manipuluje kultura jako pewnym narzędziem w życiu zbiorowym
[Leo Simmons]
*kultura jest zjawiskiem ponadjednostkowym (społecznym).
+ związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia
+ Istnieje tylko dzięki życiu zbiorowości
+ W ramach zbiorowości jest przekazywana w przestrzeni i w czasie
(ulega dyfuzji)
+ Kultura sposobem organizacji życia społecznego
* kultura jest regularna.
+ do kultury zalicza się zjawiska rozgrywające się w zbiorowości (zachowania, przeżycia oraz ich materialne i niematerialne efekty),
które odznaczają się powtarzalnością i które w związku z tym można
ujmować w prawa.
+ problem: jak dalece musi być rozpowszechnione przekonanie, pogląd
odczucie, aby można je było uznać za przejaw kultury?
^ niektórzy badacze jak np. Stefan Czarnowski żądają
powszechności lub przynajmniej związku danego zjawiska
z większością zbiorowości o szerokim zasięgu.
^ dla innych nawet sporadyczne pojawienie się danego
zachowania powtarzającego się z mniejszą lub większą
regularnością w określonych syt. jest warunkiem do zaliczenia
+ regularność zachowania lub reakcji nie musi być jednoznaczna z częstością ich występowania np. koronacja zdarza się rzadko, ale jest
elementem kultury bo wzór ten istnieje w przeważającej części
części zbiorowości, jest dla niej sensowny i zrozumiały.[Philip Bagby]
+ elementami danej kultury są różne fakty, których konkretne jednostki
nie znają w szczegółach; przedmioty, z których nie korzystają,
zachowania, których nie przejawiają; wystarczy nawet niejasna
świadomość istnienia lub mniej czy bardziej regularne stosowanie się
do pewnych norm, by zaliczyć je do sfery kultury.
* kultura jest zbiorem zjawisk wyuczonych.
+kultura jest przekazywana w procesie uczenia się a nie za
pośrednictwem genów
+do kultury może należeć wszystko czego człowiek może się nauczyć
4. Istotne cechy zjawisk kulturowych.
· Kultura ma wymiar czasowy.
*kultura rozumiana w sensie atrybutywnym i dystrybutywnym charakteryzuje się rozciągłością w czasie
*zjawiska kultury są przekazywane z pokolenia na pokolenie; kontynuacja dorobku zbiorowego grupy jest przedmiotem świadomej troski bądź nieświadomym odruchem jej członków
· Kultura ma wymiar przestrzenny.
* rozciągłość w przestrzeni odnosi się zarówno do kultury w sensie atrybutywnym jak i do poszczególnych całości kulturowych.
* w toku rozwoju człowieka kultura rozprzestrzeniała się od stref klimatu gorącego po strefę arktyczną
* poszczególne kultury określonych zbiorowości wyodrębniały się między innymi w wyniku zajmowania ograniczonego obszaru
· Kultura jest systemem.
* zarówno w sensie atryb. jak i dystryb. kultura jest zjawiskiem złożonym z elementów tworzących całość
* między elementami kultury zachodzi proces integracji
* poszczególne elementy kultury pozostają ze sobą w związku a więc nie można mówić o kulturze jako zbiorze ale systemie
* kultura ma własna, wewnętrzną logikę
· Kultura jest prawidłowa.
*zmienia się wg pewnych praw i regularności
*można ją nie tylko opisywać, ale szukać zasad działania – dzięki temu założeniu w ogóle jest możliwa nauka o kulturze
· Kultura jest aparatem adaptacyjnym człowieka.
*kultura jako cecha ludzkości bywa traktowana jako mechanizm adaptacyjny człowieka, a poszczególne kultury stanowią sposób adaptacji określonych grup ludzkich do konkretnego środowiska naturalnego
5. Płaszczyzny zjawisk kulturowych
®Każde zjawisko kulturowe powinno być rozpatrywane w 3 płaszczyznach/aspektach: materialnej, behawioralnej i psychologicznej.
· Płaszczyzna materialna:
* cała kultura rozgrywa się w jakimś środowisku (tworzywie materialnym),
*człowiek sam jest istota materialną i posługuje się przedmiotami materialnymi do osiągnięcia swoich celów.
*każda społecznie podzielana postawa odnosi się do jakiegoś materialnego przedmiotu
* Stanisław Ossowski zaproponował rozróżnienie kultury i jej materialnych korelatów:
^materialny korelat zjawiska kulturowego to np. przedmiot stworzony przez człowieka (flaga) lub przedmiot przyrodniczy (góra, rzeka). Ossowski wydziela aspekt materialny kultury wykluczając go z jej zasięgu. Ale nie zaprzecza istnieniu związków postaw, sposobów wartościowania i zachowań ze światem bytów materialnych. (dzieło sztuki, dopóki pozostaje zamysłem autora, dopóty nie przybiera formy materialnej; muzyk musi mieć instrument lub odwoływać się do własnego aparatu głosowego). Nawet sztuka – jedna z najbardziej „idealnych” dziedzin kultury ma pewien wymiar materialny!
· Płaszczyzna behawioralna:
*w każdym zjawisku kulturowym można odkryć warstwę behawioralną
*postawy i przeżycia wyrażają się w zachowaniach motorycznych lub werbalnych
*większość zjawisk kultury łączy się z zachowaniami motorycznymi lub werbalnymi (uprawianie sztuki jest związane z motoryką bo np. malarz tworząc dzieło przygotowuje farby i płótno itp. a wszystko robi w sposób ustalony regułami)
· Płaszczyzna psychologiczna:
* wszystkie zachowania maja u podstaw jakoś przeżywane wartości
*przedmioty materialne nabierają znaczenia tylko dzięki wymiarowi psychicznemu
*podstawowym elementem kultury są jedynie znaczenia nadawane przedmiotom materialnym i zachowaniom przez człowieka
*istota kultury są wartości i postawy, reszta zjawisk kulturowych to materialne korelaty tych wartości, postaw i przeżyć
· Płaszczyzna aksjonormatywna:
*w kulturze można wydzielić poziom zjawisk aksjonormatywnych, który przy pewnych interpretacjach bywa sprowadzony do poziomu psychologicznego.
· wtedy kiedy wartości i normy są interpretowane w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań i gdy nie uznaje się istnienia czegokolwiek, co by poza te wyobrażenia, przeżycia, emocje i przekonania wykraczało.
6. Treść i forma w kulturze.
Forma – bardziej konkretna warstwa kultury, łatwo dostępna dla obserwatora zewnętrznego powierzchniowa strona zjawisk kulturowych.
Treść – bardziej abstrakcyjna warstwa kultury, treść to sens, istota, znaczenie, które w sposób bezpośredni dane jest tylko samym uczestnikom kultury.
Kultura wg Kluckhona – zespół wzorów charakteryzujących zachowania w danej zbiorowości, opis kultury zaś to opis tych wzorów, a nie konkretnych zachowań.
Wyodrębnia się dwie płaszczyzny istnienia zjawisk kulturowych:
*konkretne jednostkowe zachowania, idee, myśli, przeżycia
*wrażenia oraz wzory i instytucje, cechy i modele zjawisk ponadjednostkowych
II. JEDNOSTKI ELEMENTARNE W BADANIU KULTURY
1. Cechy kulturowe.
· „Cecha kulturowa” – jedno z najstarszych pojęć, które służyły do dzielenia kultury na jednostki podstawowe. Pojęcie używane już w końce XIX wieku
· dla Lintona i Kluckhona podstawą wyodrębnienia cech jest jedynie wzgląd praktyczny oraz naoczność wyodrębniania się danej jednostki.
· Dla Malinowskiego i Radcliffe-Browna kryterium wyodrębnienia elementarnych jednostek w kulturze była organizacja społeczna oraz potrzeby leżące u jej podstaw.
· Kluckhon dzieli cechy kulturowe na:
*uniwersalia - odnoszą się do wszystkich dorosłych członków danej zbiorowości
*specjalności – dotyczą tylko niektórych z nich
® zarówno uniwersalia jak i specjalności mogą w kulturze przybierać postać jednolitą, mogą też występować w kilku odmianach. W wypadku uniwersaliów Kluckhon nazywa te rozmaite dopuszczalne zmiany alternatywami, zaś w przypadku specjalności – wariantami.
® zaleca on klasyfikować wszystkie cechy według funkcji pełnionej w życiu społecznym; kilka cech pełniących tę samą funkcję daje cechę zbiorczą.
! Nie ma żadnego wymiernego kryterium, które pozwoliłoby stwierdzić, na jakim poziomie analizy się znajdujemy: czy mamy do czynienia z cechą, szczegółem, czy cechą zbiorczą.
2. Temat kulturowy.
· „temat kulturowy” [wg Morrisa E. Oplera] – postulat lub stanowisko otwarcie głoszone lub milcząco przyjmowane, zwykle kierujące określonym zachowaniem lub pobudzające do działania.
· Pojęciem tematu kulturowego zajmowała się też Ruth Benedict i uważała ona, że we wszystkich kulturach występują pewne wspólne tematy kulturowe i że kultury różnią się stopniem ich rozbudowania. Np. dojrzewaniu dziewcząt w jednych kulturach towarzyszy wiele obrzędów, zwyczajów, w innych prawie pomijany milczeniem.
3. Wzór kulturowy
· Dwa znaczenia wzoru kulturowego:
*aspekt normatywny – mniej lub bardziej ustalony w zbiorowości sposób myślenia lub zachowania
* aspekt behawioralny – pewien znamienny dla danej zbiorowości układ cech kulturowych
· Dla każdej kultury można sformułować skalę wzorów: od prawie bezwyjątkowo przestrzeganych i durowo wymaganych aż do takich, które są znacznie mniej obciążone sankcjami i które są realizowane rzadko
· Im bezwzględniej przestrzegany jest wzór, tym ważniejszy jest on dla opisu danej kultury
· W analizie wzorów kulturowych ważne jest wyodrębnienie ich strony normatywnej (świadomościowej) i behawioralnej (pozaświadomościowej)
®a służy temu rozróżnienie dwóch podstawowych kategorii wzorów.
^^ Dwie kategorie wzorów:
*jawne- prawidłowości zachowań występujące w postaci norm świadomie formułowanych i respektowanych przez dana zbiorowość
*ukryte – prawidłowości zachowań nieuświadomione. Są one ukryte przed oczami samych aktorów, ale zarazem mogą być poznane przez zewnętrznego obserwatora.
4. Instytucja
· Pojęcie „instytucji” pełni rolę narzędzia badawczego pozwalającego dzielić kultury na sensowne fragmenty.
· Instytucje to sieć społecznych i zarazem kulturowych stosunków organizujących daną zbiorowość i decydujących o jej specyfice.
· Pojęcie instytucji obejmuje wszelkie treści zawarte w pojęciu wzoru kulturowego (zjawiska normatywne i behawioralne) oraz treść związaną z „podłożem ludzkim” i organizacja życia zbiorowego.
· W pierwszym znaczeniu instytucja to uznany i ustalony zwyczaj rządzący określonymi stosunkami między ludźmi (np., instytucja prawa)W drugim znaczeniu instytucja to organizacja ludzi podtrzymująca istnienie kompleksu zwyczajów rządzących stosunkami międzyludzkimi (np., instytucja kościoła katolickiego).
· Związek instytucji i roli społecznej:
->osoby zaangażowane w te samą instytucję pełnią różne role. Wyróżnia się trzy rodzaje ról społecznych:
*aktorzy
*potencjalni aktorzy
*odbiorcy
· Aktorzy, potencjalni aktorzy i odbiorcy tworzą społeczną podstawę istnienia instytucji, wymiar kulturowy wyraża się w normach i regularnościach zachowań.
· Musi istnieć pewien zakres wspólnoty we względzie celów i zasad istnienia instytucji aby instytucja mogła funkcjonować
· Instytucje tworzą sieć organizacji życia zbiorowego
· Poprzez instytucje docieramy do koncepcji zbiorowości i grupy.
III. SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO KULTURY
1. Relacje między elementami kultury
...
Chomik09