James P. Duffy Vincent L. Ricci
CAROWIE
Przekład Rafał Śmietana
WYDAWNICTWO LITERACKIE
Wprowadzenie
Rosja! Nazwa tego państwa przywodzi na myśl obrazy rozległych żyznych stepów, ogromnych, pokrytych śniegiem jałowych obszarów syberyjskiej dziczy oraz dostatnie, pełne tajemnic życie autokratycznych władców. Paradoksalnie, mimo silnych historycznych więzów łączących nas z Anglią, nam. Amerykanom, łatwiej przychodzi wymienić imiona kilkorga monarchów rosyjskich niż monarchów brytyjskich. Kojarzymy ich z różnymi rzeczami - począwszy od wysadzanych klejnotami szat, sobolowych futer i olśniewająco pięknych jajek Fabergego kolekcjonowanych przez ostatnich carów, a skończywszy na absolutnej, despotycznej władzy, dla której utrzymania nie cofali się nieraz nawet przed najgorszym okrucieństwem. Iwan Groźny, Piotr Wielki, Katarzyna Wielka i ostatni, najbardziej tragiczna postać spośród rosyjskich monarchów - car Mikołaj II, a także jego żona Aleksandra - są nam tak dobrze znani jak główne postaci naszej własnej histońi. Jednakże to zaledwie czworo z długiej listy władających tym potężnym imperium przez ponad tysiąc lat. Na stronach niniejszej książki poznamy wszystkich monarchów, którzy mieli znaczący wpływ na ukształtowanie wizerunku, a także losów Rosji.
Właściwie niewiele wiadomo o pierwszych książętach rządzących plemionar ruskimi, ponieważ do momentu przybycia na Ruś chrześcijańskich misjonarz w drugiej połowie IX wieku, Słowianie nie posiadali języka pisanego, kto pozwoliłby zachować ich historię z tamtego okresu. Sporo jednak z dziejów Ro' zostało spisane całe wieki później w kronikach opartych na podaniach ludowy c i przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Jest więc rzeczą bardziej niż praw dopodobną, że znaczna część informacji rozmyła się, zagubiła albo też z biegiem czasu, świadomie lub nie, została poddana zabiegom upiększającym, które zatarły indywidualny rys szczegółów. Jednakże ze względu na fakt, że są to jedyne dostępne nam dane, musimy na nich polegać, nie mając możliwości weryfikacji poszczególnych kronikarskich zapisów, z wyjątkiem tych rzadkich przypadków, gdy heroiczne czyny lub potęga liczebna sił ruskich pojawiają się ni stąd, ni zowąd, wraz z datą i miejscem pamiętnego wydarzenia, w historiografii innych państw.
Historia najwcześniejszych lat istnienia Rosji łączy więc w sobie słowiańskie mity, opowieści Normanów, wzmianki w dokumentach historycznych - począt-
kowo tylko w Cesarstwie Bizantyjskim - oraz opowieści przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie. W ogólnym zarysie rozwój wydarzeń wydaje się odpowiadać prawdzie i do chwili, gdy nie zostaną odkryte jakieś nie znane dotąd kroniki, będzie ona jedyną istniejącą historią Rosji.
Aż do drugiej połowy XVI wieku Europejczycy stosowali kalendarz juliański, opracowany przez Juliusza Cezara'. W roku 1582 Zachód przeszedł na kalendarz gregoriański, wprowadzony przez papieża Grzegorza XIII, jednakże Rosja korzystała z kalendarza juliańskiego aż do 1918 roku, gdy bolszewicy zastąpili go gregoriańskim. W rezultacie kalendarz stosowany przez Rosjan w pierwszych siedemnastu latach XX wieku był opóźniony w stosunku do zachodniego o 13 dni, o 12 dni w wieku XIX i o 11 dni w wieku XVIII. Te rozbieżności są istotne, jeżeli chcemy odnieść wydarzenie, które miało miejsce w Rosji, do innego, do którego doszło gdzie indziej w tym samym dniu.
Historia Rosji przedstawiona w tej książce dzieli się na cztery wyraźne okresy. Pierwszy z nich to dzieje Rusi Kijowskiej, położonej na terenach dzisiejszej Ukrainy - kraju o dominujących wpływach w konfederacji księstw, z której później wyłoniło się imperium rosyjskie. Zwierzchnikiem państwa kijowskiego i poprzednikiem rosyjskich carów był wielki książę, któremu przysięgali wierność pomniejsi książęta, rządzący ruskimi ziemiami. Kijów pozostał ośrodkiem władzy, a także handlu, dopóki w roku 1169 nie splądrował go i nie spalił rywal wielkiego księcia2. Po tej klęsce następuje drugi okres, podczas którego nowe ośrodki władzy politycznej Rusi wykrystalizowały się najpierw we Włodzimierzu nad Klaźmą, a potem w Moskwie. Właśnie wtedy mongolscy koczownicy zaczęli posuwać się w głąb Rusi, stopniowo podporządkowując sobie rozproszone księstwa ruskie i sprowadzając je do roli wasali.
Trzeci okres w historii Rosji rozpoczyna się w 1462 roku, z chwilą wstąpienia na tron Iwana III Wielkiego, który wypędził z Rusi Mongołów, ogłosił się "samowładcą" i rozpoczął jednoczenie wszystkich, dotąd niezależnych księstw, dążąc do utworzenia jednego silnego ośrodka władzy. Czwarty okres zaczyna się w roku 1613, gdy na tron Rurykowiczów wstąpiła z chwilą koronacji cara Michała I dynastia Romanowów. Epoka ta kończy się w marcu 1917 roku, gdy ostatni car, Mikołaj II, abdykował na rzecz swojego brata, wielkiego księcia Michała, który odmówił przyjęcia korony wobec niemal zupełnego braku poparcia dla monarchii.
Po upadku domu Romanowów i powstaniu totalitarnej dyktatury komunistycznej wielcy książęta3, książęta, carowie i ich potomkowie prawie zupełnie
' Twórcą kalendarza juliańskiego był właściwie astronom aleksandryjski Sosigenes, któremu Juliusz Cezar powierzył w roku 46 p.n.e. reformę dotychczas obowiązującego kalendarza rzymskiego.
2 Był nim książę włodzimiersko-suzdalski Andrzej Bogolubski (zm. 1174), syn księcia Jerzego Dołgorukiego uznawanego za założyciela Moskwy.
3 Zgodnie z wprowadzonymi w 1886 r. nowymi przepisami tytuł "wielkiego księcia" przysługiwał jedynie synom i wnukom carów, a nie - jak dotąd - męskim potomkom cara w linii prostej. Zmiana przepisów była wynikiem szybkiego rozradzania się dynastii Romanowów w XIX stuleciu, co prowadziło do wzrostu liczby wielkich książąt i w konsekwencji - stopniowej deprecjacji tytułu, a nade wszystko uszczerbku dla carskiej kasy.
zniknęli z oficjalnej historiografii Rosji, chociaż wielu starszych ludzi potajemnie przechowywało w swoich domach zdjęcia i inne pamiątki carskiej przeszłości Rosji. Od czasu upadku komunistycznego Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich w grudniu 1991 roku zaskakująco duża liczba Rosjan okazuje żywe zainteresowanie imperialną przeszłością kraju, wzywając nawet do ogłoszenia Mikołaja II świętym rosyjskiej Cerkwi prawosławnej.
Część pierwsza
PODWALINY IMPERIUM
Rozdział l ZANIM POWSTAŁA RUŚ
Obywatele dziewiętnastowiecznej Europy zachodniej postrzegali Rosję jako kraj o azjatyckim rodowodzie. Większość Europejczyków uważała Rosjan za bardziej orientalnych niż europejskich, gdyż przez wiele stuleci carowie utrzymywali swój kraj w izolacji od cywilizacji zachodnioeuropejskiej, z dala od nowych prądów umysłowych, a także osiągnięć nauki i techniki. Sprawowali w ten sposób całkowitą kontrolę nad każdym aspektem życia rosyjskiego ludu. W rzeczywistości zaś Rosjanie i Rosja mają bardziej europejskie niż azjatyckie korzenie. Mimo iż rozległe terytoria imperium rosyjskiego zamieszkiwały narody o zróżnicowanym dziedzictwie kulturowym i genetycznym, kolebką współczesnego społeczeństwa rosyjskiego są żyzne ziemie dzisiejszej południowoeuropejskiej części Rosji oraz Ukrainy. Tereny te, położone na północ od Morza Czarnego, ograniczone są na zachodzie dolnym biegiem Dunaju i rzeką Don na wschodzie.
Na siedem stuleci przed narodzeniem Chrystusa Grecy skolonizowali północne wybrzeże Morza Czarnego. Założyli tam tętniące życiem ośrodki handlowe, które przyciągały wielu kupców z północy i wschodu. Wiele spośród owych osad, szczególnie tych na Półwyspie Krymskim, istnieje po dziś dzień, mimo że obecnie zachowały się stosunkowo nieliczne ślady, świadczące o ich greckim pochodzeniu.
Najwcześniejsi mieszkańcy południowej Rosji, mający bezpośrednie związki z współczesną ludnością rosyjską, byli grupą dość zróżnicowaną etnicznie. Znani pod różnymi nazwami plemiennymi, sami siebie nazywali Słowienami, która to nazwa najwyraźniej wywodzi się od wyrazu "słowo", dając później w wyniku przekształceń - Słowian. Niewiele wiadomo o początkach plemienia Słowian, z wyjątkiem tego, że pierwsze rodziny lub rody prowadziły koczowniczy tryb życia i zajmowały się wypasaniem bydła. Po osiedleniu się na stałe utworzyły zaczątek ruskiej ludności rolniczej. Słowianie byli stosunkowo spokojnym ludem, który organizował się w plemiona oraz klany, zasadniczo wystrzegając się tworzenia struktur militarnych i politycznych.
Słowianie byli wysocy, mieli jasną karnację, jasnobrązowe włosy i błękitne lub szare oczy. Wzdłuż rzek płynących w europejskiej części Rusi zakładali małe osady składające się w przeważającej części z domów zbudowanych z drewnianych bali, skupionych za ochronnym wałem ziemnym, na którego szczycie znajdował się drewniany częstokół. Z rodzimych drzew budowali łodzie, którymi zapuszczali się
11
w górę spławnych rzek. Sztukę tę posiedli zapewne z konieczności, ponieważ szlaki wodne pokonywało się znacznie łatwiej niż drogi lądowe prowadzące przez gęste lasy i niedostępne bagna.
Niektóre plemiona słowiańskie migrowały na południe i zakładały osady na stepach - rozległych trawiastych równinach. Ze względu na znikomą liczbę naturalnych przeszkód, powstrzymujących najeźdźców, Słowianie bezustannie znajdowali się na łasce łupieżców, którzy systematycznie nadciągali ze wschodu w poszukiwaniu łupów i pastwisk dla swoich stad.
Jednymi z pierwszych najeźdźców byli Scytowie. Te koczownicze, wojownicze ludy pochodzenia głównie irańskiego, które miały w zwyczaju stroić się w skalpy zgładzonych wrogów, zostały opisane przez greckiego historyka Herodota w V wieku p.n.e. Scytowie podbili znaczną liczbę plemion słowiańskich. Prowadzili ożywioną działalność handlową z greckimi osadami nad Morzem Czarnym, jak również z położonymi daleko na wschód ośrodkami mongolskimi i chińskimi. Scytów wyparli Sarmaci, ludy również w większości irańskie. Zajęcie przez Sarmatów urodzajnych stepów na północ od Morza Czarnego następowało stopniowo, nie zaś w efekcie zbrojnej konfrontacji. Rozpoczęło się na początku IV wieku p.n.e. i dobiegło końca dwa wieki później.
Najpotężniejszymi spośród Sarmatów byli Alanowie - zespół plemion sławnych jeźdźców pochodzący z terenów dzisiejszego Iranu. Wysocy, o jasnych włosach i takiejże karnacji, Alanowie byli również cenionymi rzemieślnikami, wytwarzającymi bogato zdobioną biżuteńę i broń. Początkowo lud koczowniczy, podobnie jak ich kuzyni Scytowie, stopniowo zintegrowali się z podległymi im Słowianami, a kilka ich klanów założyło nawet stałe osady rolnicze. Podstawy języka alańskiego stopiły się z językiem Słowian do tego stopnia, że wiele wieków później książęta słowiańscy wciąż nosili imiona pochodzące z alańskiego.
Początki nazwy Ruś, z której wywodzi się nazwa Rosja, pozostają dla historyków kwestią sporną. Łączono ją zarówno z Alanami, jak i Skandynawami. Wiele danych przemawiało również za genezą wschodniosłowiańską.
Dominacja sarmacka na obszarach południowej Rusi trwała do III wieku naszej ery, kiedy to w niejasnych okolicznościach rozpoczęły się najazdy Gotów. Goci, pochodzący z północy żądny podbojów lud germański, byli bardziej wojowniczy niż Scytowie i Sarmaci. Wraz z całymi rodzinami wędrowali na południe z terenów leżących nad zachodnimi dopływami Dźwiny. Dotarli nad Dniepr, którym z łatwością dostali się nad Morze Czarne i dalej do Morza Śródziemnego. Będąc o wiele lepiej zorganizowani pod względem militarnym, Goci prędko stali się klasą rządzącą na terytorium, którego naturalną granicą był Dniepr. Polegając na swoim długoletnim doświadczeniu zdobytym w wojnach morskich, a zwłaszcza w bitwach na Morzu Bałtyckim, nowi władcy Rusi wykorzystali dostęp do Morza Czarnego i Morza Śródziemnego, aby napadać i grabić inne ludy. W roku 267 podjęli nawet nieudaną próbę zdobycia Aten.
Właśnie Goci1 stworzyli pierwsze imperium na terenach Rusi. Pod panowaniem króla Hermanaryka zjednoczyli różne plemiona Słowian, Scytów i Sarmatów,
' Chodzi tu o ich wschodni odłam - Ostrogotów. Ich nikłe resztki, posługujące się językiem gockim, miały przetrwać na Krymie aż do XVI wieku.
12
lecz pozostawili niewiele śladów własnej kultury. W drugiej połowie IV wieku sami zostali wyparci na zachód przez Hunów, którzy dokonali pierwszej z wielkich inwazji azjatyckich na Europę.
Hunowie - piekielna mieszanina plemion mongolskich, rządzona przez bezwzględną arystokrację - przemieszczali się na zachód z Azji środkowej w poszukiwaniu pastwisk i łupów. Podbiwszy plemiona Scytów i Sarmatów, łącznie z Alanami, Hunowie włączyli pokonanych wojowników do swoich zastępów, wykorzystując ich w wojnie z Gotami. Kampanię zakończono ostatecznie w roku 375, kiedy to dwieście tysięcy Gotów zostało zepchniętych za Dunaj, na terytorium Cesarstwa Bizantyjskiego, a państwo Hermanaryka legło w gruzach.
Pod wodzą swego słynnego króla Attyli Hunowie parli na zachód aż do Galii, zanim zostali powstrzymani w 451 roku przez sprzymierzoną armię, składającą się w przeważającej części z Rzymian i Gotów. Attyla uczynił Panonię (teren obecnych Węgier) centrum swojego nowo powstałego imperium europejskiego. To tu w roku 448 przyjął posła władcy bizantyjskiego, Teodozjusza II. Po śmierci Attyli w roku 453 imperium Hunów rozpadło się na wiele zwaśnionych plemion i szybko przestało istnieć. Spadek, jaki Hunowie pozostawili Słowianom, to wyparcie z ich ziem ludów zarówno irańskich, jak i germańskich. Dzięki temu, mimo zupełnego braku organizacji, Słowianie zdołali utrzymać się na swoim terytorium przez ponad dwa stulecia. Kolejni najeźdźcy przybywali i odchodzili, społeczeństwo Słowian zaś, jak zwykle, przyswajało sobie nowe, dotąd obce elementy i przetrwało.
Po upadku imperium Hunów Bułgarzy, kolejne plemię azjatyckie, w którego skład wchodziły resztki wojowniczych Hunów, przybywając z Azji, wtargnęli na tereny Rusi, gdzie przez krótki czas sprawowali władzę. W roku 680 armia bułgarska najechała i podbiła terytorium znane dzisiaj jako Bułgaria, lecz najeźdźcy zostali do tego stopnia wchłonięci przez miejscową ludność słowiańską, że ich język i zwyczaje niemal całkowicie zanikły. Nieco wcześniej, z końcem VI wieku, przyszła kolej na Awarów, którzy zostali wyparci na zachód przez Turków ałtajskich. Awarowie znaleźli schronienie na Półwyspie Bałkańskim, gdzie sami również zostali wchłonięci przez zamieszkującą te tereny społeczność słowiańską.
Ze względu na okrucieństwo, z którego znani byli Awarowie, na wieść o zbliżaniu się wroga Słowianie opuszczali swoje domostwa i masowo uciekali na inne tereny, wcześniej słabo zaludnione, szerząc własne zwyczaje i kulturę wśród bardziej prymitywnej ludności miejscowej. Jedna z takich grup uchodźców, Słowianie wschodni, wyprzedzając inwazję Awarów, stopniowo przedostała się ku Dnieprowi, nad którym założyła osadę zwaną Kijów, na cześć słowiańskiego księcia imieniem Kij.
W wyniku tych i kolejnych najazdów, poprzez wchłonięcie innych nacji, Słowianie zaczęli stopniowo nabierać odmiennych cech w zależności od regionu, w którym przyszło im się osiedlić. I tak wkrótce pojawili się Słowianie południowi, Słowianie zachodni i Słowianie wschodni. Wszyscy posługiwali się mniej więcej takim samym językiem i mieli podobną kulturę, lecz w każdej grupie rysowały się już elementy odmienności, znajdujące swoje odbicie w poszczególnych dialektach, obyczajach, zachowaniach społecznych i systemach wartości przejmowanych od najeźdźców.
13
Kolejni najeźdźcy, Chazarowie, byli zaiste wyjątkowi w swoim rodzaju. Pod względem etnicznym stanowili niemal jednorodną mieszaninę Bułgarów, Hunów, ludów kaukaskich oraz tureckich. W połowie VII wieku udało im się zorganizować stabilne państwo, rozciągające się wzdłuż północnych wybrzeży Morza Czarnego i Kaspijskiego. Często opisuje się ich jako lud praktykujący "dziwnie pokojowo usposobiony despotyzm militarny". Chazarowie byli niezwykle tolerancyjnymi ludźmi, prawdopodobnie dzięki temu, że sami powstali w wyniku stopienia się wielu różnych ras. Niektórzy zajmowali się produkcją żywności - łącznie z hodowlą bydła, rybołówstwem oraz uprawą roli - lecz większość trudniła się handlem na szeroką skalę. Handel był siłą napędową ich imperium ze stolicą w Itiiu, położonym w dolnym biegu Wołgi. Wraz z rozwojem handlu Itii rozwinął się z prymitywnej osady, której mieszkańcy żyli w skórzanych namiotach, do rozmiarów ogromnego ośrodka handlowego, szczycącego się łaźniami i specjalnie wyznaczonymi placami targowymi. W państwie chazarskim cała władza skupiała się w rękach dwóch ludzi: kagana, zwanego także wielkim chanem, oraz beja. Wielki chan był władcą tytularnym, lecz większość historyków jest zgodna co do tego, że bej, który sprawował kontrolę nad armią, dysponował faktyczną władzą. Imperium Chazarów rozciągało się od rzeki Wołgi i Morza Kaspijskiego po Dniepr i Morze Czarne, obejmując znaczną część stepów.
Handel wymaga pokoju, co oczywiście sprzyja porozumieniom między państwami, wkrótce więc imperium Chazarów zawarło sojusz z Bizancjum. W wyniku tego porozumienia w połowie wieku VIII księżniczka chazarska została żoną władcy bizantyjskiego Konstantyna V. Ich syn, cesarz Leon IV, zasiadał na cesarskim tronie w Konstantynopolu w latach 775-780 i był znany pod przydomkiem Chazar.
W VIII wieku Chazarowie znaleźli się pod ogromną presją ze strony gwałtownie rozrastającego się imperium arabskiego, które pożądliwym okiem spoglądało na urodzajne pola południowej Rusi. Mimo że Chazarom nie udało się powstrzymać Arabów przed zajęciem Kaukazu i Armenii, zdołali zahamować ich marsz dalej na północ.
Około roku 740 wielki chan wraz z częścią dworu oraz wyższe warstwy społeczności chazarskiej przyjęli religię żydowską. To posunięcie miało na względzie nie tyle kwestię wiary, ile doraźne korzyści polityczne, z jednej strony bowiem Bizantyjczycy pragnęli nawrócić ich na chrześcijaństwo, z drugiej zaś Arabowie, bliscy sąsiedzi Chazarów, wywierali na nich presję, by przyjęli wiarę muzułmańską. Przechodząc na judaizm, Chazarowie mogli pozostać neutralni, łagodząc współzawodnictwo pomiędzy obiema religiami i w ten sposób neutralizując dwie potęgi militarne. Chazarowie wciąż jeszcze sprawowali kontrolę nad swoim imperium, gdy stopniowo zaczęło nabierać kształtów pierwsze państwo ruskie. W czasach chazarskich miało też miejsce kilka migracji słowiańskich, podczas których wiele spośród tubylczych plemion stepowych przemieszczało się na północ, w lasy zamieszkane przez Finów i Litwinów, z dala od niebezpieczeństw, czyhających ze strony koczowniczych plemion.
Dzisiejsza ludność rosyjska wykształciła się ze Słowian wschodnich, którzy osiedli wzdłuż Dniepru i na okolicznych urodzajnych terenach. Słowianie zachodni dali początek ludności słowiańskich państw Europy środkowej, natomiast
14
Słowianie południowi, którzy osiedlili się na Bałkanach, zostali podbici przez Turków otomańskich. Słowianie wschodni migrowali na północ, budując wzdłuż brzegów rzek ufortyfikowane osady, będące w zasadzie obozami wojskowymi, które otaczały ziemne lub drewniane umocnienia. Stosowana przez nich prymitywna forma uprawy ziemi systematycznie wyjaławiała glebę, co wymagało okresowego przemieszczania się całych społeczności na nowe, jeszcze nie uprawiane obszary. Niektóre grupy Słowian organizowały częste wypady na gęsto zalesione tereny północno-zachodnie, biorąc do niewoli Finów lub Litwinów, a także zdobywając skóry i miód - trzy najcenniejsze dobra w słowiańskim świecie. Ponieważ Słowianie nie bili monet, miarą ich dostatku była liczba niewolników, jaką posiadała dana rodzina, bądź też wielkość zapasów miodu, skór i płodów rolnych. Dobra te mogły zostać wykorzystane jako danina dla obcych władców, takich jak Chazarowie, lub na wymianę z kupcami z Bizancjum lub ze światem arabskim. W oparciu o tego typu cenzus majątkowy wykształciła się swego rodzaju arystokracja plemienna.
Większość Słowian oddawała cześć bóstwom będącym uosobieniem sił przyrody, co do pewnego stopnia przypominało korzenie religii starożytnych Greków i Rzymian. Najważniejszym spośród bóstw był Perun, bóg piorunów i błyskawic. Poczesne miejsca w hierarchii zajmowali także Dadźbog, bóg nieba i światła, Wo-łos, bóg podziemia, oraz Ścibor (Strybog), zwany także Czciborem, bóg wiatrów.
Społeczności Słowian wschodnich współistniały pokojowo jako jednostki na wpół rodowe, o szczątkowej formalnej strukturze administracyjnej lub militarnej. W IX wieku ten stan rzeczy stopniowo zaczął ulegać zmianie, wraz z pojawieniem się nowych najeźdźców z północy, Normanów, oraz powstaniem pisma. Alfabet dla ludów słowiańskich opracowali Cyryl i Metody, dwaj chrześcijańscy misjonarze z Bizancjum, które w tym czasie było jeszcze częścią Kościoła rzymskiego. Obaj misjonarze rozpoczęli pracę około roku 855. Cyryl, od którego wywodzi się nazwa alfabetu, głosił Ewangelię wśród Słowian na wschodzie aż po Krym. Metody skupił swoje wysiłki na terenach zamieszkanych przez Słowian zachodnich, w okolicy Moraw. Sukcesy Cyryla w szerzeniu chrześcijaństwa między poganami przyćmiła klęska Metodego, gdy madziarscy najeźdźcy dokonali rzezi chrześcijan i wyparli ich religię z Moraw. Cyryl zmarł w roku 869, Metody zaś w 885.
Rozdział 2 RURYK I NARODZINY PAŃSTWA
Wczesne kroniki ruskie odnotowują, że w drugiej połowie IX wieku bogate słowiańskie rody kupieckie z położonego na północy ośrodka handlowego w Nowogrodzie, które sprawowały władzę nad miejscową ludnością, postanowiły położyć kres swojej bezradności wobec rabusiów z zewnątrz i oddać się pod opiekę grupy Normanów szwedzkich, zwanych Waregami (tj. wojownikami). Kupcy doszli do wniosku, że jest im potrzebna silna władza centralna, która objęłaby rządy na ich terytorium i wzięła pod ochronę wodne szlaki handlowe, tak istotne dla gospodarki. Nie potrafiąc wybrać spomiędzy siebie kandydata na książęce stanowisko, zdecydowali się zaprosić kogoś z zewnątrz, na kogo nie miałby wpływu żaden ród. Czy to na zaproszenie, czy też przez najazd, bądź też zgoła jakimś innym sposobem, legendarny wódz normański imieniem Ruryk został pierwszym monarchą Słowian wschodnich, pierwszym władcą terytorium zwanego dzisiaj Rosją'.
Większość relacji dotyczących wstąpienia Ruryka na tron książęcy i jego panowania opiera się na przekazach ruskich kronikarzy, którzy opisali te wydarzenia dwa lub trzy wieki później, dlatego ścisłość ich relacji pozostaje podejrzana, mniej ze względu na upływ czasu, a bardziej z uwagi na zbytni nacisk kładziony na "heroizm" Ruryka.
ł »
W wieku IX i X Normanowie wędrowali wzdłuż wybrzeży Europy, napadając i grabiąc napotkane ludy. W roku 820 podbili Irlandię, w 874 Islandię, a w 911 - późniejszą Normandię. Bandy Normanów dotarły do ujść większości rzek w Europie zachodniej, terroryzując zarówno ludność, jak i władców. Po jakimś czasie zauważyli, że na ziemiach należących do Słowian łatwiej im jest uprawiać swój proceder niż na zachodzie. Mimo że niektóre ze społeczności
' Wersję taką przekazało rodzime ruskie źródło Powieść doroczna, zwana również Powieścią lat minionych albo kroniką Nestora. Źródło to, bezcenne dla badania dziejów starej Rusi, powstało w początkach XII stulecia (tekst Powieści sięga chronologicznie roku 1113), jest zatem współczesne naszej Kronice polskiej Anonima Galia.
16
słowiańskich chciały się bronić, ich prymitywna broń i metody walki nie mogły się równać z doskonałą wojenną sztuką najeźdźców z północy.
Waregowie szybko zorientowali się, że z bałtyckich portów można dotrzeć do Morza Czarnego, korzystając prawie wyłącznie z dróg wodnych. Stamtąd było już niedaleko do Morza Śródziemnego, na którego wybrzeżach istniało wiele sposobności do prowadzenia intratnego handlu, a Waregowie, gdy trzeba, potrafili przeistoczyć się z najeźdźców w kupców. Przemierzając te włoskie szlaki wodne transportowali bezpośrednio do odbiorców tradycyjne towary - niewolników, miód i skóry - dobra bardzo poszukiwane w miastach takich jak Konstantynopol. Większość artykułów stanowiła danina od Finów, Litwinów i Słowian podbitych przez Waregów w trakcie ich parcia na południe. Odkryta na terenach Rosji i Skandynawii w późniejszych stuleciach wielka liczba monet pochodzących z kultur śródziemnomorskich tego okresu świadczy o ogromnym zakresie wymiany handlowej, jaką prowadzili Waregowie.
Oprócz wzmianki kronikarza mówiącej o zaproszeniu Ruryka do Nowogrodu przez wpływowe rody słowiańskie, co jest dość mało prawdopodobne, istnieje również i druga wersja dotycząca wstąpienia Ruryka na tron. Prawda przypuszczalnie leży pośrodku. I tak według drugiej relacji Waregowie wynajęli się jako straż ochronna Nowogrodu, słowiańskiego ośrodka handlowego leżącego nad rzeką Wołchow, na południe od jeziora Ładoga. Gdy termin ich służby dobiegł końca, Ruryk wraz z wojownikami powrócił do Skandynawii, na miejscu zaś zastąpiła ich inna grupa Waregów. Ci jednak albo zostali uznani za nieodpowiednich ludzi do tego typu zadań, albo nie wywiązali się z obowiązków, więc mieszkańcy Nowogrodu zrezygnowali z ich usług i postanowili poprosić Ruryka o powrót. Według tego podania Ruryk z początku odmówił, skarżąc się na "dzikie obyczaje" ludności nowogrodzkiej. W końcu jednak zgodził się, prawdopodobnie skuszony obietnicą pokaźnego wynagrodzenia.
Ruryk wraz ze swoją grupą wojowników wrócił na ziemie Słowian w roku 862. Osiadł na wybrzeżu jeziora Ładoga na północ od Nowogrodu i rozpoczął negocjacje z przywódcami miasta w sprawie kwoty, jaką miasto miało zapłacić za ochronę. Negocjacje przedłużały się, tymczasem z bliżej nie znanego powodu porywczy, młody książę Nowogrodu o imieniu Wadim zaatakował obóz Waregów. Jak można się domyślić, Waregowie rozgromili atakujących i przejęli całkowitą kontrolę nad miastem i pobliską okolicą. Ruryk ogłosił się księciem Nowogrodu, dając początek dynastii, która miała panować nieprzerwanie aż do śmierci Fiodora, syna Iwana Groźnego, w roku 1598.
Zgodnie ze swoim zwyczajem Waregowie sprowadzili rodziny i dobytek, co oznaczało, że zamierzają osiedlić się tutaj na dłużej. Rurykowi mieli towarzyszyć dwaj najbliżsi członkowie rodziny, bracia Sineus (Syneus) i Truwor. Gdy Waregowie zapewnili sobie kontrolę nad Nowogrodem, bracia Ruryka wyruszyli z oddziałami, aby poszerzyć obszar swojej władzy poza miasto i jego okolicę. Sineus (Syneus) szybko przejął Biełooziero położone na wschodzie, a Truwor przyłączył do księstwa Izborsk nad rzeką Ługą na zachodzie'.
Nie istnieje żaden wiarygodny opis wyglądu Ruryka. Mimo kontrowersji, towarzyszących niemal wszystkim wydarzeniom z wczesnej histońi Rosji, może-
Część badaczy uznaje Ruryka i jego braci jedynie za postaci legendarne.
17
my śmiało powiedzieć, że Ruryk był z pochodzenia Duńczykiem, mającym za sobą długą karierę kupca-awantumika, a także napady na osady atlantyckiego wybrzeża Europy. Imię Ruryk, niekiedy pisane jako Riurik, jest prawdopodobnie słowiańską formą nordyckiego imienia Hrorekr (Hrorikr). Na obrazach, które powstawały w kilka stuleci po zakończeniu jego panowania, przedstawiany jest w konwencjonalnych, heroicznych pozach, jako wysoki, poważny mężczyzna o surowej twarzy i długiej siwej brodzie. Ruryk był bez wątpienia doskonałym wodzem. Chyba dobrze czuł się w roli władcy Nowogrodu, bo opuszczał miasto z rzadka, gdy na przykład musiał udać się na zachód, żeby bronić innych posiadłości. Najwyraźniej nie miał zamiaru poszerzać swojego księstwa, pozwalając braciom sprawować niezależne rządy w należących do nich miastach.
Na kilka lat przed powrotem Ruryka do Nowogrodu dwaj wodzowie Waregów, Askold (Hoskułdr) i Dir (Dyn), udali się na południe i podróżując szlakami rzecznymi, dotarli do Kijowa. Kijów był wtedy niewielkim ośrodkiem handlowym, położonym na górującym nad Dnieprem wzgórzu. Był ostatnim nadrzecznym miastem handlowym na zalesionym terytorium Rusi, ponieważ już w swoim środkowym i dolnym biegu rzeka wypływała na rozległe równiny stepów rozciągających się daleko na południe. W tym czasie Kijowem nominalnie rządzili Chazarowie, którym mieszkańcy miasta składali coroczną daninę. Askold i Dir natarli na miasto, szybko uzyskali pomoc Waregów, najętych przez mieszkańców jako siły chroniące miasto, i przejęli nad nim kontrolę, nie napotkawszy żadnego faktycznego oporu.
Bardziej ambitni i agresywni niż Ruryk, Askold i Dir poprowadzili połączone siły Waregów i Słowian w dół Dniepru ku Morzu Czarnemu, gdzie zorganizowali napaść na stolicę Cesarstwa Bizantyjskiego. W czerwcu 860 roku ich flota licząca około dwustu statków popłynęła przez Morze Czarne i cieśninę Bosfor w kierunku Konstantynopola. Czy to dzięki szczęściu, czy też może dzięki dobremu przygotowaniu, siły kijowskie uderzyły na miasto w chwili, gdy cesarz Michał ffl prowadził działania wojenne w Azji Mniejszej, a flota bizantyjska zajęta była walkami z flotą arabską na Morzu Śródziemnym. Tak więc miasto pozostawało całkowicie bezbronne.
Poinformowany o najeździe Waregów cesarz Michał III wycofał swoje oddziały i pospieszył na odsiecz stolicy. Tymczasem połączone siły Waregów i Słowian pustoszyły tereny wokół Konstantynopola, ale miasta nie zdołały opanować. Nie zniechęceni tym, rozpoczęli oblężenie w nadziei, że zmuszą mieszkańców do poddania się. Gdy oblężenie przeciągało się, przynosząc znikome efekty, najeźdźcy zaczęli zastanawiać się nad celowością dalszych wysiłków i powrotem do domu. Ich decyzję przyspieszyła wieść, że Michał III, na czele armii bizantyjskiej, szybkim marszem zmierza ku miastu.
Zuchwała agresja Rusi na stolicę ostatniej części Cesarstwa Rzymskiego przyniosła księstwu złą sławę wśród narodów śródziemnomorskich i tak wprowadziła je do historii Europy. Askold i Dir powrócili do Kijowa ze zdziesiątkowanymi siłami i w dalszym ciągu za zgodą Ruryka sprawowali tam rządyl.
1 Warto w tym miejscu zauważyć, iż atak Rusów na Konstantynopol wyprzedziłby o dwa lata podawaną przez Powieść doroczną datę objęcia rządów przez Ruryka (862 r.). Ale data ta nie da się wiarygodnie zweryfikować, czas zaś rzeczywistego działania Ruryka - przy uznaniu go za postać historyczną - pozostaje bliżej nie znany.
18
Niecałe dwa lata po zdobyciu Nowogrodu bracia Ruryka zmarli. Aby zabezpieczyć swoje księstwo, Ruryk zaanektował terytoria, którymi rządzili wcześniej Sineus (Syneus) i Truwor, w ten sposób poszerzając własne państwo. Chociaż na relacje o panowaniu Ruryka kładą się cieniem doraźne cele polityczne i uprzedzenia staroruskich kronikarzy, zdawać by się mogło, że pod rządami Waregów północna Ruś przeżywała okres pokoju i dostatku. Nowogród rozrastał się i kwitł, będąc głównym ośrodkiem handlowym regionu, a Ruryka powszechnie uznawano za dobrego władcę, posiadającego szczególny zmysł do prowadzenia zyskownego handlu.
Do chwili śmierci Ruryka w roku 879 wodzowie Waregów sprawowali rządy nad rozległym terytorium, rozciągającym się od Morza Bałtyckiego na północy aż do stepów na południu. Obejmowało ono część dzisiejszej Rosji zachodniej oraz część dzisiejszej Białorusi i Ukrainy, nie było jednak zjednoczone pod berłem jednego władcy. Wielkie rzeki, które przecinały ten obszar, stanowiły naturalne szlaki handlowe wiodące z północy na południe, dzięki którym naród ruski miał później dołączyć do kręgu kulturowego oddziaływania Cesarstwa Bizantyjskiego oraz innych kultur śródziemnomorskich.
Podobnie jak bywało już tyle razy wcześniej, na przestrzeni kilku wieków, Słowianie początkowo ulegli militarnej dominacji Waregów, ale w końcu przyswoili sobie ich obyczaje i uczynili je częścią własnej kultury. Jak na ironię, pomimo faktu, że to właśnie najeźdźcom z północy przypisuje się założenie państwa ruskiego, oprócz paru wykopalisk archeologicznych nie zachowały się do dnia dzisiejszego praktycznie żadne ślady obecności Waregów1.
' W ZSRR historycy odrzucili zupełnie teorię mówiącą o normańskim pochodzeniu państwa staroruskiego. Przyjęła się ona jednak w historiografii zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej.
Część druga
RZĄDY WIELKICH KSIĄŻĄT KIJOWSKICH
Rozdział 3 OLEG I POWSTANIE WŁADZY CENTRALNEJ
Gdy w 879 roku zmarł Ruryk, jego syn i następca imieniem Igor był jeszcze zbyt mały, aby rządzić. Władzę nad Nowogrodem powierzono więc opiekunowi Igora, Olegowi, który sprawował rządy w jego zastępstwie. Mimo iż nieznane są szczegóły dotyczące więzi rodzinnych łączących Olega z Rurykiem, przyjmuje się, że był jego krewnym, a więc i członkiem rodziny panującej.
Oleg, którego imię w wersji skandynawskiej brzmiało Helgi, okazał się bardziej agresywnym władcą niż Ruryk. Na początku roku 882 rozpoczął podporządkowywanie sobie, a co za tym idzie i Igorowi, innych wodzów Waregów, którzy założyli księstwa wzdłuż ruskich rzek. Każdy z nich musiał złożyć przysięgę na wierność Igorowi, a w razie sprzeciwu był eliminowany jako potencjalny rywal. Przybywszy pod Kijów pod koniec tego samego roku, Oleg wezwał Askolda i Dira na spotkanie, które miało się odbyć na pokładzie jego statku. Natychmiast po przybyciu zostali oni zamordowani, a mieszkańcom grodu obwieszczono, że nowym władcą jest Oleg.
Olegowi spodobał się Kijów i postanowił, że właśnie tam przeniesie stolicę z Nowogrodu. Rządząc jako regent w imieniu Igora, sprawował już kontrolę nad całą zachodnią Rusią - od Bałtyku na północy po Kijów na południu. Jednocząc niezależne miasta i księstwa, utworzył zaczątek przyszłego imperium rosyjskiego. Ze względu na bliskość Konstantynopola Kijów był zawsze ważniejszym ośrodkiem handlowym niż jego dwaj rywale - Nowogród i Smoleńsk. Jako nowa stolica stał się także ośrodkiem władzy politycznej i wojskowej.
Oleg miał teraz do zrealizowania trzy bardzo ważne zadania. Pierwszym było skupienie władzy politycznej i wojskowej w nowej stolicy, drugim - rozszerzenie handlu z państwami leżącymi nad Morzem Śródziemnym, trzecim zaś - powiększenie terytorium księstwa. Ponieważ miał zwyczaj okrutnie obchodzić się z tymi, których uważał za wrogów, pierwsze zadanie, czyli konsolidacja władzy księcia kijowskiego, okazało się najłatwiejszym ze wszystkich. Scalając całe terytorium pod rządami jednego władcy, mógł utrzymać pokój. Dzięki zawartym sojuszom militarnym z reguły udawało mu się powstrzymywać najazdy na teren księstwa na poły barbarzyńskich plemion zamieszkujących zalesione tereny środkowej Rusi.
Kontrola szlaków wodnych dochodzących do Kijowa zapewniała stosunkowo sprawne zbieranie danin od plemion słowiańskich. Zebrane w ten sposób dobra -
23
zwykle niewolników, futra i miód - co roku wysyłano łodziami do stolicy księstwa, gdzie organizowano jedną wielką wyprawę, która wiosną wyruszała z Kijowa do Konstantynopola. Ponieważ pierwszym władcom Kijowa nigdy nie udało się całkowicie podporządkować sobie ludów zamieszkujących stepy pomiędzy Kijowem a Morzem Czarnym, trzeba było zapewnić wyprawie silną eskortę wojskową.
Działania Olega zmierzające do poszerzenia księstwa kijowskiego napotkały naturalne przeszkody, czyli brak stałych osad w rozległych puszczach graniczących z jego państwem. Puszcze te zamieszkiwały plemiona koczownicze, które szybko znikały, jak tylko pojawiali się zbrojni. Nie było od kogo zbierać daniny, a wysyłani tam osadnicy przepadali bez wieści. Przeprowadzono kilka wypraw wojskowych przez stepy na wschód, z których jedna doszła aż nad Morze Kaspijskie, ale nie zakończyły się one większym sukcesem.
Tymczasem porozumienie handlowe między Konstantynopolem a Kijowem zostało zerwane, co zachęciło Olega do zorganizowania w roku 907 zbrojnej wyprawy na stolicę Bizancjum. Pozostawiając Kijów pod opieką Igora, Oleg popłynął w kierunku Konstantynopola z armią tak liczną, że do jej przetransportowania potrzeba było, zdaniem starożytnych kronikarzy, dwóch tysięcy łodzi. Bez względu na to, czy jest to dokładna cyfra czy nie, przyjmuje się, że Oleg wystawił do walki przeciwko Bizantyjczykom potężne siły.
Podobnie jak uczynili to wcześniej Askold i Dir, Oleg rozkazał wojskom złożonym z Waregów i Słowian przypuścić szturm na Konstantynopol, podczas gdy sam z mniejszymi siłami pustoszył okolicę. Według przekazów. Grecy zablokowali drogę do Konstantynopola przez Bosfor, rozciągając łańcuchy w poprzek cieśniny. Oleg jednak pokonał tę przeszkodę, wyposażając statki w koła i "płynąc" nimi po płaskim półwyspie na wschód od miasta. Jego wojska paliły pałace i kościoły, a ludność mordowały lub brały do niewoli. Stolica imperium została oblężona.
Mieszkańców Konstantynopola zaskoczył atak od strony lądu, a opowieści o Waregach i Słowianach mordujących bezbronną ludność tak ich przeraziły, że postanowili jakoś udobruchać barbarzyńców. Oleg, tytułujący się "Najznakomitszym Wielkim Księciem Rusi", wyraził zgodę na przyjęcie poselstwa cesarza bizantyjskiego, Leona VI Filozofa. Jako że powodem ataku Olega na Bizancjum było pragnienie renegocjacji traktatu handlowego, dary przywiezione przez emisariuszy cesarza zostały łaskawie przyjęte i rozpoczęto rozmowy pokojowe.
Ostatecznie w roku 911 Leon VI wynegocjował z Kijowem traktat handlowy. Dawał on preferencje kupcom z Kijowa, zapewniając w ten sposób długotrwały pokój na granicy Bizancjum z powstającym państwem ruskim. Ruskim karawanom kupców zapewniano bezpieczne dotarcie do miasta każdego lata. Jednakże podejrzliwi Grecy dawali im zakwaterowanie, wyżywienie oraz łaźnie na przedmieściach Konstantynopola. Ustalili też, że do właściwego miasta mogą mieć wstęp nieuzbrojone grupy liczące jednorazowo nie więcej niż 50 osób. Kupcy zobowiązani byli do opuszczenia miasta zaraz po dokonaniu transakcji, lecz nie później niż do końca lata. W traktacie była też mowa o tym, że bizantyjskie i ruskie statki miały sobie wzajemnie pomagać w ratowaniu załóg i ładunków narażonych na niebezpieczeństwo podczas częstych sztormów, które nawiedzały Bosfor. Obie
24
strony zgodziły się również na ekstradycję zbiegłych przestępców i niewolników. Traktat był sprawiedliwy dla obu stron i skutecznie wprowadził kupców ruskich do handlu europejskiego.
Ruscy możnowładcy i kupcy odwiedzający Konstantynopol byli urzeczeni jego świetnością. Najbogatsze i prawdopodobnie najpiękniejsze miasto ówczesnego świata było ważnym ośrodkiem handlowym trzech kontynentów - Europy, Afryki i Azji. Handlowano tu towarami pochodzącymi z przeróżnych zakątków świata. Ruski wielmoża mógł tutaj kupić kunsztownie wykonaną biżuteńę ze srebra i złota, najprzedniejszy jedwab i aksamitne stroje, wspaniale rzeźbione szkatułki z kości słoniowej oraz egzotyczne pachnidła. Przyprawiający o zawrót głowy urok tego kosmopolitycznego, zamożnego i najbardziej cywilizowanego ze znanych im miast wywierał na mieszkańcach Rusi tak wielkie wrażenie, że przez stulecia właśnie na nim wzorowali swoje metropolie.
Grecy bizantyjscy nazywali terytorium rządzone przez Olega "Ziemią Rusów", co ostatecznie przekształciło się w "Rosję". Badacze nie są zgodni co do początków imperium rosyjskiego. Historycy słowiańscy, szczególnie ci piszący w czasach sowieckich, zdecydowanie uważają, że Słowianie sami stworzyli imperium, podczas gdy inni naukowcy twierdzą, że byli to Waregowie - przybysze z północy. Mniej stronniczą i prawdopodobnie bardziej wiarygodną opinię można sobie wyrobić na podstawie dokumentów zachowanych w archiwach bizantyjskich. W pierwszych umowach handlowych między Kijowem a Konstantynopolem można znaleźć imiona kupców kijowskich, których traktowano w greckiej stolicy na szczególnych warunkach. Mimo że niektóre imiona są z pewnością słowiańskie, większość z nich jest pochodzenia skandynawskiego, jak Farulf, Frithleif, Gunnar, Injald lub Karl. Imiona te wyraźnie wskazują na to, że większość z potężnych rodów kupieckich w znaczniejszych miastach ruskich była potomkami Waregów. W późniejszych umowach handlowych imiona słowiańskie występują już coraz częściej, odzwierciedlając tym samym wchłonięcie Skandynawów przez społeczność słowiańską, co doprowadziło do całkowitego zaniku niemal wszystkich śladów obecności Waregów.
O ile Ruryk zasługuje na uznanie jako pierwszy władca protoplastów Rosjan, o tyle Olegowi trzeba przyznać, że położył kamień węgielny pod późniejsze ogromne imperium rosyjskie. Nie tylko podporządkował sobie rywalizujących wodzów i skupił władzę w swoim ręku, ale również pertraktował jak równy z równym z Bizancjum - ówcześnie najbardziej wpływowym imperium na świecie. Grecy przestali uważać Rusów za barbarzyńców i traktowali ich jak równych sobie partnerów w handlu, a nawet sprzymierzeńców wobec potężniejszych wrogów.
Pod koniec roku 911 Oleg tryumfalnie powrócił do Kijowa, przywożąc na statkach ogromne ilości towarów, które przewyższały wspaniałością wszystko, co dotychczas widzieli mieszkańcy księstwa. Kijów, klejnot w rozkwitającej dynastii Ruryka, miał być przez wieki nazywany "matką ruskich miast", nawet kiedy przestał być stolicą państwa. Tymczasem był jednak siedzibą władcy, któremu wszyscy pozostali ruscy książęta składali hołdy. Każdy z nich mógł rządzić swoim księstwem wed...
hipacypociej