Fiut - O prozie polskiej lat osiemdziesiątych.pdf - historia literatury najnowszej polskiej i obcej - margolotta

Sonet jest gatunkiem, ktory bardzo wczesnie pojawil sie. w tworczosci Barariczaka

i odgrywa w niej istotn^ role, jakkolwiek bywa wykorzystywany z umiarkowanq

czestotliwoscia,. Zob. D. Pawelec, op. cit., s. 33-38.

Ten problem szczegolowo omowiony jest w ksiqzce: K. Biedrzycki, Swiat poezji

Stanislawa Baranczaka, Krakow 1995, rozdz. VIII, s. 249-279. Motyw Boga w

tworczosci Barariczaka jest rowniez szczegolowo analizowany w nastepuja^cych pra-

cach; J. Kandziora, Obserwator z zaswiatow. 0 wierszach rnetafizycznych Stanislawa

Baranczaka, ,,W Drodze" 1990, nr 1, s. 96-103; D. Pawelec, Poezja Stanislawa

Baranczaka, Katowice 1992, s. 166-170.

Dla tej obserwacji nie jest pozbawiony znaczenia fakt, ze w tomie wiersz Drogi

kqciku porad poprzedzony jest wierszem Kontrapunkt, gdzie punktem wyjscia reflek-

sji bohatera sa, Wariacje dla Goldberga siuchane przezen podczas podrozy samocho-

dem.

L. Kotakowski, Jesli Boga nie ma, Krakow 1988, s. 150.

L. Kolakowski, op. cit, s. 155.

Zwrocii na to uwage T. Komendant w swojej recenzji z Widokowki..., His

Master's Voice, ,,Tworczosc" 1989, nr 5, s. 97.

ALEKSANDER FIUT

STAN OSACZENIA.

O FROZE POLSKIEJ LAT OSIEMDZIESIATYCH

Jaki jest Polakow portret wfasny utrwalony w prozie lat osiemdziesiatych?

Zbiorowy, a jakby tej samej osobie poswiecony. Sugerujacy gfe/bie, a napra-

wde uderzajqco piaski. Pretenduj^cy do obiektywizmu, a wyraznie pochle-

biony. Patetyczny i szyderczy zarazem. Przewazaja. w nim na ogol rozmaite

odcienie szarosci, z duza. przymieszk^ czerni, choc tu i owdzie zdarzaj^ si?

jasniejsze przeswity. To w duzej mierze wina okolicznosci historycznych -

trudno oczekiwac radosnych malunkow w latach zamrozonych stanem wo-

jennym! A przeciez, 6w ogl^dany z obecnej perspektywy wizerunek nie jest

jedynie zapisem wstrzasu, jaki to wydarzenie wywolalo w swiadomosci spo-

fecznej. Bowiem stan wojenny i jego naste.pstwa uwyraznily i obnazyly pew-

ne zjawiska, ktore byty przez ogol albo postrzegane falszywie, albo ignoro-

wane. Dotyczyto to zwlaszcza odarcia z wszelkich pozorow systemu totali-

tarnego oraz brutalnego unaocznienia faktu, it Polska nie jest panstwern

suwerennym. Jakby rozdarla sie zasiona, tkana przez wiele lat przez umiejet-

n^ propagande. Ale takze - szlachetne, choc falszywe, ziudzenia, oportunizm,

strach, zmeczenie czy, po prostu, przystosowanie do narzuconych warunkow.

Ten rodzaj iluminacji byt mozliwy, poniewaz ostatecznie wygasta wiara w

ideologic komunistyczna., a zarazem oparty o nia. system polityczno-ekono-

miczny znalazl sie w calkowitym rozkladzie. Slowem - skoriczyla si? gra

pozorow, zaczeta naga przemoc. Ale w blasku tej iluminacji objawily zara-

zem swa, moc i slabosc najtrwalsze wartosci narodowej kultury. Probie ognia

poddana zostata cata - w tym takze literacka - tradycja. Z drugiej strony -

wyrazniej odslonil sie zasieg zsowietyzowania spoleczenstwa i jego demora-

lizacji pod rz^dami komunistow. Proza lat osiemdziesiatych o tym wlasnie

mowi. Ale nie zawsze do konca i nie catkiem jawnie. W zamian daje klini-

czny opis stanu osaczenia. Osaczenia nie tylko przez rozgrywajace sie aktu-

alnie wypadki czy geopolityczne potozenie kraju. Takze - przez stereotypy i

schematy myslowe patronujace zarowno widzeniu narodowych dziejow, jak

tez roli, jaka. winien w nich odgrywac inteligent i pisarz, wreszcie osaczenia

425

zaskakuj^ce zwroty akcji i przedziwne perypetie. Oto wi?zieri obozu koncen-

tracyjnego, wyzwolony przez Amerykanow, wraca do Polski, do swojej uko-

chanej, by po aresztowaniu przez UB znalezc sie w karnej kompanii wojsko-

wej i kopac w?giel w kopalni, przez co rujnuje sobie zdrowie. Oto mieszka-

niec kresow, byly zeslaniec, ktory tuz po wojnie byl swiadkiem bqdz ucze-

stnikiem nabicia na pal radzieckiego zolnierza w zemscie za gwalt i morder-

stwo, i ktory wlasnor?cznie zastrzelil Niemca, gdy ten oswiadczyl, ze Polak

Niemcowi b?dzie kiedys bratem. Historyczna przeszlosc stale kladzie si?

cieniem na aktualne wydarzenia. Rzezbi obecne postawy i reakcje. Tym

sposobem - z niezliczonych scenek czerpanych z zycia codziennego, a szki-

cowanych zawsze ze szczegoln^ dbafosciq o szczegoty i wierne oddanie

nastroju, z napomkni?c i dlugich monologow, w ktorych starannie zachowany

zostaje indywidualny charakter j?zyka - wylania si? bogata galeria rozmai-

tych typow ludzkich po raz kolejny poddawanych historycznej probie.

Jednakze ta quasi-QpopQJa co raz to zdradza swoje mankamenty. Rzecz

nawet nie w tym, ze budowana jest z okruchow zycia, drobnych migawek,

nie przystajacych do siebie fragmentow. Znacznie wazniejsze, ze przez sam

jej srodek przebiega wyrazna rysa. Galeria charakterow okazuje si? mocno

niekompletna, a pewne portrety wiszq jakby w osobnej sail. To - ,,oni".

Funkcjonariusze partyjni, milicja, agenci SB, cztonkowie ZOMO i najbar-

dziej znienawidzona postac - general. Obraz spoleczeristwa pretenduje do

obiektywizmu i bezstronnosci - stqd nadawanie utworom formy raportu,

notatnika, luznych zapiskow. Tymczasem zdradza swq schematycznosc i wy-

razn^ tendencyjnosc. Sygnalizuja, to natychmiast epitety. Oficer milicji musi

bye ,,nieprzyjemny, suchy" i patrzec ,,wodnistym okiem" (RSW 11)', chorqzy

jest ,,chmurny, marsowy" (ZNSW 21), odznaczony partyjnym orderem - ,,z

twarza, wieprza, lekko czerwona,, prawie bez brwi" (SPZ 128). Jakby ducho-

wa czy polityczna brzydota wypelzala na twarze, deformowata rysy.

Jesli wierzyc autorom, godzina proby w sposob przejrzysty polaryzuje

spoleczne postawy. Po jednej stronie sa. zatem ci uczciwi, niezaleznie od

przeszkod chroniqcy podstawowe wartosci - glownie byli dziaiacze ,,Solidar-

nosci". Po drugiej - wszelkiej masci tajdacy oraz sfrustrowani nieudacznicy,

ktorym brak zdolnosci nie pozwalat si? wybic, a ktorzy teraz moga. si?

odegrac za lata upokorzen. Dla nich w wyzszej cenie jest podporzadkowanie

si? zwierzchnikom i ch?c zarabiania za wszelka, cen?, niz pracowitosc i

uczciwosc. Pragnienie zrobienia kariery idzie przy tym nierzadko w parze z

brakiem skrupulow, a brutalnosc walki o lepsz^ pozycj? zabarwia polityczny

oportunizm. Nie dziw zatem, ze wladza znajduje zwolennikow nie w ,,gronie

przez j?zyk mitow i symbolicznych obrazow, ktorymi od wiekow przemawia

polska literatura.

Pierwszym widomym znakiem poczucia osaczenia jest podzial przestrzeni

na swojska. i obc^, przyjazna. i wroga.. W opisach stanu wojennego podzial

ten najdotkliwiej wyznaczaja. stoja.ce na ulicach czoigi i pojazdy opancerzone

oraz patrole milicji i wojska. Ale nie tylkq. W obr?bie tej wielkiej przestrzeni

pojawiaja. si? bowiem wydzielone jakby enklawy. Nie przypadkiem akcja

wielu utworow rozgrywa si? w obozie dla internowanych, w szpitalu lub

przenosi do prywatnych mieszkari, ktore zamieniaja. si? w rodzaje fortec

odgradzajacych poczuciem swojskosci od zewn?trznego swiata. Dose podo-

bnie w filmie, by przypomniec chocby Chce mi si% wye czy Rozmowy kon-

trolowane. Przy blizszym wejrzeniu okazuje si? jednak, ze owa granica jest

ruchoma, rzec mozna, przenosna. Pojawia si? bowiem zwykle tarn, gdzie

obywatel staje wobec panstwa. A poniewaz niemal wszystko jest paristwu

podporzadkowane, przestrzeri wroga - budzqca strach lub nienawisc - wciska

si? prawie wszedzie tarn, gdzie czfowiek przestaje bye osoba. prywatna. i

zmuszony jest do odgrywania rozmaitych rol spolecznych.

Czy nie paradoksalne, ze da.zac do wiernego utrwalenia historycznej chwi-

li, proza stanu wojennego - jako jedyna w dziejach literatury PRL - odpo-

wiedziala naprawde na wotania krytyki o wielka. epike? Wiecej nawet -

ujrzana jako pewna calosc, zdaje si? najlepiej spemiac warunki, jakim ma

sprostac epopeja. Przedstawia zbiorowosc w przelomowym momencie histo-

rycznym. Dba o reprezentatywnosc spoteczna. bohaterow. Na dziejowa. seen?

wprowadza nawet Boga, ktory -jak kiedys - przeznacza polskiemu narodowi

wazna. rol? do odegrania w kosmicznym moralitecie czy diabelskim wodewi-

lu. W utworach Nowakowskiego, Bocheriskiego, Szczypiorskiego, Anderma-

na mozna znalezc przedstawicieli wlasciwie wszystkich zawodow, grup wie-

kowych czy plci. W snutych, zazwyczaj przy wodce, wspomnieniach, w

rozmowach przypadkowych ludzi na przystankach autobusowych - objawiaja.

si? cale polacie historii narodowej, ktore w literaturze obejmowalo dotych-

czas przymusowe milczenie. Dramatyczne i powiklane losy kilku generacji

Polakow. Tych zwlaszcza, ktorzy zeslani na poczatku wojny, z lagrow -

poprzez rozmaite fronty - dotarli do wi?zieri UB. A niemal kazdy z tych

opowiedzianych losow moglby si? ztozyc na osobnq powiesc, obfitujqc^ w

427

426

rzetelnych artystow", lecz ,,w gronie starych, wyshizonych fagasow, ktdrzy

kazda. ekip? rza.dzaca, w tym kraju wyslawiali pod niebiosa zapluwajac si? i

zagl?dzajac z gorliwosci" (RSW 162). Krotko mowia_c, tam gdzie nalezaloby

oczekiwac starannego rozlozenia blaskow i cieniow, pojawia si? bialo-czarny

szablon. Duch Dziejow musi, zaiste, odznaczac si? szczegolna. ironia., skoro

najgorliwiej zwalczaja,cy system komunistyczny skladaja, posredni hold regu-

lom socrealizmu...

Symbolicznego znaczenia nabiera szyba ekranu telewizora. Za nia, poja-

wiaja, si? przemawiajacy general, kukielki spikerow w mundurach i cynicz-

nych komentatorow. Media kreuja. swiat wlasny, na pozor czerpiacy z rze-

czywistosci, a w istocie zupelnie z nia, niezgodny. W jednym z opowiadari

Nowakowski konfrontuje opowiesci robotnikow, ktorzy byli swiadkami bru-

talnej pacyfikacji strajkujacego zakladu, z komentarzem telewizyjnym: ,,Na-

reszcie spokqj i ulga. Odetchneli ludzie. Pracuja. coraz lepiej i wydajniej.

Zaczynajq si? cieszyc zyciem". I dodaje od siebie: ,,Plyn?ly te zepsute slowa

z ust spikera o szarej, wymi?tej twarzy" (RSW 109). A przeciez owe ,,zepsute

slowa" przenikaja, niepostrzezenie w swiadomosc. Zbojkotowac telewizj?? To

nie zawsze si? udaje. Dziala jej magia, przyzwyczajenie lub, po prostu, brak

innej rozrywki. U Bocheriskiego pacjenci szpitala kardiologicznego, z moral-

nymi oporami, ale jednak ogladaja. filmy radzieckie. U Andermana, jeden ze

swiadkow pozaru Teatru Narodowego biegnie do domu, bo woli to wydarze-

nie obejrzec w telewizji. Ale swiat za ekranem telewizora nie tylko slucha

zalecen propagandy, wedle ktorej wdzi^czni mieszkaricy dzi?kujq zolnierzom

za stan wojenny, a nieliczne grupki chuligan6w zaklocaja. porzqdek publicz-

ny. Nierownie wazniejsza jest perswazyjna funkcja mediow: demonstracyjne,

cyniczne klamstwo stanowi pokaz bezkarnosci i pot?gi panstwa, ktore nie

tylko nie liczy si? z opinia, obywateli, ale tez, co wi?cej, z naocznym do-

swiadczeniem. Totez symbolicznego znaczenia nabiera scena w jednym z

opowiadari Nowakowskiego, kiedy to zdesperowany warszawiak ciska z pie.-

tra telewizorem w oddzial milicji pacyfikujacy uliczna. demonstracj?.

Dodac wypada, ze w scenach bezposredniej konfrontacji z aparatem prze-

mocy wspomniana rysa w obrazie spoteczeristwa przeksztalca si? w gl?bokq

szczelin?. Ucielesnieniem wszelkiego zla staja. si? oddzialy ZOMO i agenci

bezpieki, Mnoza. si? aresztowania, przesluchiwania, rewizje, ktore natych-

miast, niemal automatycznie ozywiajq syndrom okupacyjny. Skad, jak wia-

domo, caty siownik do tych czasow nawiqzuj^cy: ,,wojna polsko-jaruzelska",

,,wrona", gestapo, lapanka, buda. Co jednak uderzajqce, to ze rejestrujqc te

spontaniczne odruchy zbiorowej pami?ci, pisarze natr?tnie i usilnie podkre-

slajq dysproporcj? wyposazenia milicji czy wojska z bezbronnoscia. pojedyn-

czych ludzi. Pragna. bowiem albo silniej unaocznic bestialstwo przesladow-

cow, albo, przeciwnie, uwypuklic odwag? i determinacj? walcz^cych.

Opowiada swiadek rozp?dzania demonstracji w rocznic? czerwca 1956

roku: ,,Widzialem samorzutnych przywodcow, trybunow ludowych i walcza,-

cych harcownikow, ktorzy swq odwaga, dodawali nam ducha. Oto na placu

przed katedrq mtodociany chorazy lopocze bialo-czerwon^ pJachtq. Zagrzewa

ludzi do oporu. «Naprzod!» - wola i smialo wysuwa si? na czolo" (RSW

132). Opowiada, a w tej opowiesci przesuwaja. si? cienie z narodowej historii:

wojen ze Szwedami i Turkami, zrywow powstariczych w XIX wieku, rewo-

lucji 1905, powstania warszawskiego. Jakby Sienkiewicz wzia.1 si? pod r?k?

z Zeromskim i Kamiriskim... Ale od bohaterstwa do smiesznosci krok tylko.

I to nieraz wbrew intencjom pisarza. Co mialo bye heroiczne, zamienia si?

w heroikomiczne. Co mialo bye opisem walecznych zmagari, przeksztalca si?

w ich niezamierzonq parodie.. Bo trudno zaiste zachowac powag?, kiedy si?

czyta - w tymze opowiadaniu - iz w nacierajqcych zomowcow ludzie ciskali

z okien sloikami z powidtami i marynatami, a emeryci okladali ich laskami

i protezami.

Skad to artystyczne potkni?cie? W duzej mierze stqd, ze pomimo usilnych

mitologizujacych zabiegow -jak spod odlaz^cej na staryrn malowidle farby

- przebija obraz calkiem inny. Juz nie tak podniosly i barwny, lecz szary i,

prawd? rzeklszy, dosyc kompromitujqcy. Jest nim prawda o tym, ze Polacy,

bez interwencji obcych wojsk, sami sobie odebrali resztk? suwerennosci. Ze

spelzly na niczym zamysly ogloszenia strajku generalnego, a do powalenia

na kolana wielomilionowego ruchu wystarczylo aresztowanie jego przywod-

cow. Ze sama demonstracja sily sparalizowala wi?kszosc narodu. Moze dla-

tego opisom heroicznym towarzysza. w prozie stanu wojennego opisy grote-

skowe? Szyderstwo i drwina rodzi si? zwykle z pelnej pasji goryczy i roz-

czarowania, ze spoleczeristwo nie sprostalo wysokim, zapisanym w arcydzie-

lach literatury narodowej, wzorom przeszlosci.

W jadowicie szydercze tony uderza przede wszystkim Anderman. Wystar-

czy porownac jego opis rozp?dzania demonstracji z poprzednio cytowanym.

Portretowany przez Andermana tlum jest bezwolny, bezosobowy i niezde-

cydowany. Nad nim rozlegaja, si? znieksztalcone przez gtosnik patriotyczne

hasla, ale nikt naprawd? nie wie, w imi? czego ma walczyc. Do konfrontacji

z oddzialami milicji pcha bardziej logika sytuacji niz swiadomy zamysl. A

samo wydarzenie nabiera coraz to innego sensu, zaleznie od tego, kto jest

jego swiadkiem i kto o nim opowiada. Milicjant nadaje przez krotkofalowk?:

429

428

Tym sposobem okupacyjna ,,gospodarka wy^czona" staje si? jedynym

sposobem na przezycie. Patologia przeksztalca si? w norm?. Lamanie prawa

zamienia w powszechny obyczaj. Korupcja, zlodziejstwo, oszustwo nie tylko

zataczajq szersze kr?gi, ale spotykaja, si? z moralnq aprobata,. W przekonaniu

wi?kszosci warunki ,,wojny" usprawiedliwiaj^ przest?pstwa popemione wo-

bec rezimu. Totez obywatele zachowuja, si? podobnie jak podczas okupacji,

choc ulice patroluj^ wojska ich wlasnego paristwa. Obracaj^ si? w rzeczywi-

stosci nienormalnej, ale takiej, ktora, zd^zyli juz oswoic i do ktorej zdqzyli

przywyknqc. Jeden z bohaterow Bocheriskiego zadaje, dosyc retoryczne, py-

tanie:

,,chyba b?dzie to szlo, bo si? zgromadzilo i teraz stoi, ale chyba b?dzie szlo;

niebiescy to obstawiaja, i kontrolujq; na razie to nie Izy i nie ura^ga; nie

wznosi; na razie to spiewa zwroc nam Panie, cos koto tego, ale nierowno,

nierowno". Dziennikarz uklada w myslach artykul zaczynaja^cy si? od slow:

,,kto pchnaj: do demonstracji t? garstk? zdezorientowanej mlodziezy, a wla-

sciwie dzieci; jacy mocodawcy kryja, si? tchorzliwie za mlodymi plecami,

jaka, brudna, pieczen chcieli upiec na polskim ogniu". Zachodnia dziennikarka

,,patrzy w tfum z obawa, i juz nie wie, czy te twarze, ktore bielej^ w mroku,

sa, dzikie i azjatyckie, czy lagodne i ma^drze europejskie". Poeta tworzy strofy

wiersza-swiadectwa: ,,bijq dzis dzwony, bijq na trwog?, wokol kosciola tlok,

w ludziach znowu nadzieja gore, chociaz nad nimi czerwony smok" (KS

22-24). Tyle wersji jednego wydarzenia, ile jawnych i ukrytych intencji jego

swiadkow. lie stylow wypowiedzi, w ktorych zawiera si? wszystko: pogarda,

cynizm, brak zrozumienia i naiwnosc.

To ja ci musz? mowic, ze tu nie, zadna rzecz, zadna instytucja nie jest tym, czym

teoretycznie ma bye? I ze wskutek tego wszyscy cierpimy, a!e z drugiej strony dzieki

temu istniejemy?

(SPZ 198)

W swoim klasycznym juz studium Korzenie totalitaryzmu Hannah Arendt

wskazuje na scisiq wspolzaleznosc mie.dzy terrorem, a ,,stwarzajqc4 przymus

wewn?trzny sit^ wywodow logicznych, ktora przygotowuje izolacj? poszcze-

golnych jednostek". I dodaje: ,,Jak terror, nawet w swojej przedtotalnej,

zaledwie tyrariskiej postaci niszczy wszystkie stosunki mi?dzyludzkie, tak

narzucony sobie przymus ideologicznego myslenia niszczy wszystkie stosun-

ki z rzeczywistosciq". Dlatego Jdealnym poddanym rzqdow totalitarnych nie

jest przekonany nazista czy komunista, lecz czlowiek, dla ktorego nie istnieje

juz rozroznienie mi?dzy faktem a zmysleniem (tzn. rzeczywistosc doswiad-

czenia) i rozroznienie mi?dzy prawdq i faiszem (tzn. normy myslenia)" 2 .

W prozie stanu wojennego przegla^da si? spoleczeristwo w rozkladowej

fazie totalitaryzmu, ktora dla Andrzeja Walickiego jest fragmentem procesu

,,detotalitaryzacji" 3 , a wedle Vaclava Havla winna bye okreslona mianem

,,systemu posttotalitarnego" 4 . W tej fazie wystarczy namiastka terroru czy

obudzenie pami?ci o terrorze hitlerowskim lub stalinowskim, by przemienic

wi?kszosc narodu w mas? izolowanych jednostek. I wystarczy nacisk propa-

gandy - nawet takiej, w ktora, ani rzqdz^cy, ani rzqdzeni nie wierzq - by

zatrzec, a przynajmniej zachwiac granice pomi?dzy faktem i zmysleniem oraz

prawda, i falszem. To, co przez lata bylo przedmiotem starannej propagando-

wej obrobki, przenosi si? w stref? nawykow, na poly tylko kontrolowanych.

Socjotechniczne manipulate trafiajq przy tym na grunt nader podatny. Zbie-

si? bowiem ze soba, skutki wojny - w wyniku ktorej panstwo zmienilo

Literackie zapisy stanu wojennego mowi^ o tym doswiadczeniu z pewno-

za malo, nizby si? nalezalo spodziewac, ale i wi?cej, niz zamierzyli ich

autorzy. Jest w nich jednak zawarta pewna prawda o stanie swiadomos'ci

spolecznej. O cz?s'ciowym porazeniu pami?ci history cznej, bezsile narodowej

mitologii i jalowosci szyderstwa, ktore uchyla si? przed diagnoz^ zjawisk. O

zagrozeniu tozsamosci narodowej, poczuciu zagubienia i ponizenia. O prze-

ksztalceniu si? solidarnosci pozornych zwyci?zcow w zalosn^ i kalekq soli-

darnosc ofiar. Te kreslone nieraz w pospiechu i gor^czce notatki, lepiej niz

dotychczas uzmyslawiaja, takze moraine skutki zycia w realnym socjalizmie.

Bo przeciez stan wojenny warunki zyciowe tylko wyostrzyl, uczynil szcze-

golnie dokuczliwymi, ale nie zmienil. Bochenski opowiada w Stanie po

zapasci o tym, jak to jeden z pacjentow kupuje w szpitalu kradzione kolka z

wozka inwalidzkiego, czemu jego towarzysze - wliczajqc w to identyfikuja,-

cego si? z autorem narratora! - przygla,daja. si? biernie, a nawet z pewnym

zrozumieniem. U Nowakowskiego kolejarz biora^c od pasazera lapowk?

usprawiedliwia si? nast?puja,co:

Czego tu si? bac? Przed wojna to mogl si? trafic jakis pasazer z ,,SoIidarnosci",

albo kolega kolejarz, tez z ,,Solidarnosci"... A teraz po staremu paristwo wzi?lo

wszystko w swoje fapy. Czyli kazdy kombinuje jak moze, nie?

(RSW 143)

431

430

nosci^ idealnymi poddanymi rz^dow totalitarnych. Czy jednak naprawd?

takie jest - czy bylo wowczas - polskie spoleczeristwo?

Daj^ce si? zauwazyc ograniczenia i deformacje zbiorowego portretu tlu-

maczy do pewnego stopnia swoista optyka. Nie jest przeciez bez znaczenia,

ze narratorem tych utworow jest zwykle przedstawiciel inteligencji, a do tego

pisarz, Przebywanie w wi?zieniu czy obozie razem z przedstawicielami in-

nych warstw leczy go z poczucia izolacji, stwarza przekonanie, ze przemawia

w imieniu ogolu. Stqd tak ch?tne przyjmowanie roli bezstronnego obserwa-

tora, swiadka i kronikarza wyrazaj^cego opinie i nastroje zbiorowosci. Ale

mimo tego kamuflazu raz po raz dochodzi do glosu przekonanie o wlasnej

wyja.tkowosci i stusznie uprzywilejowanym miejscu w spoleczenstwie. Cha-

rakterystyczna pod tym wzgl?dem jest wypowiedz Szczypiorskiego. Po slo-

wach: ,,Swoj^ droga, - s^ w nas jakies snobizmy cierpi?tnicze! Polski inteli-

gent zyc bez tego nie moze, nawet jesli towarzyszy mu samokrytyczny osqd"

natychmiast dodaje: ,,Ale jesli jestesmy tacy, to przeciez nie z wlasnej winy,

lecz w rezultacie tego dlugiego upla.tywania, tej spuscizny przekazywanej z

pokolenia na pokolenie". Sta,d wniosek: ,,Tkwi? korzeniami w tej warstwie,

ktora wiele nagrzeszyla i wcale niewartajest oltarzykow", uzupelniony takim

samousprawiedliwieniem:

zarowno granice, jak i sklad narodowosciowy - z ksztaltowaniem si?, row-

nolegle z procesami zachodz^cymi w calej Europie, spoleczeristwa masowej

kultury i masowej konsumpcji. Powstaje tym sposobem nowa zbiorowosc, o

zachwianym poczuciu tozsamosci, zarowno pod wzgl?dem stratyfikacji spo-

lecznej i norm obyczajowych, jak i systemu wyznawanych wartosci, rnalo

podobna do spolecznosci w Polsce przedwojennej.

To wlasnie taka. zbiorowosc portretuje Andennan. Zatomizowana,, pozba-

wiona, umiej?tnosci rozrozniania pomi?dzy pozorem a prawda,, karmiaca, si?

resztkami zbiorowych mitow wymieszanymi z produktami kultury masowej

w komunistycznym opakowaniu. Dobrym tego przykiadem opowiadanie Lan-

cuch czystych sere. Szlachetna w zamysle idea przybiera forme, karykaturalna.

i groteskowa,, kiedy symbolizujacy mi?dzyludzka. solidarnosc taricuch ludzi,

ktdrzy trzymaja, si? za re.ce, wplata si? nieoczekiwanie w kolejki stojace przed

sklepami. Tym samym wrazliwosc na cudze cierpienie zderza si? z bez-

wzgl?dnoscia, i cwaniactwem, luksus pokojowej demonstracji jaskrawo odsta-

je od warunkow codziennego zycia, w ktorym nade wszystko liczy si? ele-

mentarna walka o przetrwanie. Ponadto owa akcja sluzy z rozmyslein poli-

tycznej manipulacji. Odwraca uwag? spoleczenstwa od istotnych problemow

i pacyfikuje jego nastroje. Takze - w sposob niemal symboliczny - demon-

stracje. ,,w dziele porozumienia narodowego" (KS 46) przeciwstawia demon-

stracjom politycznym, prowokuja_cym starcia z milicja.. Anderman osmiesza

przy tym pacyfistyczne ruchy zachodnie, w ktorych efekt propagandowy

liczy si? bardziej od rzeczywistych skutkow. Tym bardziej, ze lewicowe

protesty skrz?tnie pomijaja. milczeniem lamanie praw czlowieka w paristwach

realnego socjalizmu. Nie oszcze.dza takze przyslowiowej polskiej niezdolno-

sci do przeprowadzenia czegokolwiek do konca i starannie - bo i ten lancuch

tatwo w koncu peka.

Co w takim razie sklania ludzi do udzialu w tego rodzaju przedsie.wzi?-

ciach? Zwykla ciekawosc, ch?c zabawy, ktora by wypetnila wszechobecn^

nud?, szukanie chocby namiastki osobistego kontaktu. Wszystko to zas -jak

zwykle u Andermana - odbija j?zyk, ktorym uczestnicy nie tyle mowia., ile

,,s^ mowieni' 3 . Dialektyzmy mieszaj^ si? w nim ze strz?pami nowomowy,

cytaty z popularnych piosenek przeplataja, z j?zykiem ulicy. Siermi?zna ele-

gancja idzie o lepsze z ostentacyjnym prostactwem i zwyklym chamstwem.

Jakby w ludziach nie bylo ani jednej wlasnej mysli, ani jednego, nie powt6-

rzonego, sfowa! Kukly, ktorymi za sznurki pociqgataby kulawa nawet propa-

ganda ideologiczna, wespol z trywialn^ kultura. masow^, bylyby z calq pew-

Ale jednoczesnie jest to warstwa piekna, bo dzi?ki niej przetrwaia kultura narodu

za czasow naszych pradziadow, a za naszego juz zycia - stala si? dobrem niemal

powszechnym.

(ZNSW 28-29)

Przeswiadczenie, ze si? nalezy do elity wyraza si? - szczegolnie u Bo-

cheriskiego i Szczypiorskiego - tajonym, lecz dajqcym si? wyczuc poczuciem

satysfakcji, pol^czonym z zabarwionym lekk^ pogardq spogl^daniem na tych

,,z awansu spolecznego". Trudno si? oprzed wrazeniu, ze ,,spoleczenstwo"

jest dla tych pisarzy raczej abstrakcyjnym poj?ciem, ide^, a nie praktyka..

Podobnie jak dla romantykow ,,lud". Daje o sobie znac uprzywilejowany

status literata w PRL, jego oddzielenie od tzw. prostych ludzi, przebywanie

w getcie. Tenze literal znalazl si? przy tym w bardzo niewygodnej i dwuzna-

cznej sytuacji. Bo niespodziewanie, to samo paristwo, ktore wydawalo przez

wiele lat jego ksia,zki i nie szcz?dzilo mu rozlicznych apanazy, z dnia na

dzieri stalo si? smiertelnym wrogiem. Paristwowe wydawnictwa - agentura.

,,okupanta". Bardzo pod tym wzgl?dem charakterystyczna jest reakcja Szczy-

piorskiego na wiadomosc, ze w okresie stanu wojennego ma si? ukazac Msza

za miasto Arras:

432

433

Fiut - O prozie polskiej lat osiemdziesiątych.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: