Leonard Neuger_antysemickie wątki w polskim kanonie literackim(1).pdf

Antysemickie wątki w polskim kanonie literackim. Próba

przekonstruowania problemu

«“AntiSemitic Threads in Polish Literary Canon”: An Attempt at Reconstructing the

Issue»

by Leonard Neuger

Source:

Second Texts (Teksty Drugie), issue: 6 / 2008, pages: 3443, on www.ceeol.com .

Szkice

Leonard NEUGER

Antysemickie w¹tki w polskim kanonie literackim.

Próba przekonstruowania problemu 1

Tytu³ referatu umieci³em po czêci w cudzys³owie, gdy¿ ten fragment jest po-

wtórzeniem, cytatem has³a, pod którym toczy³a siê niedawno w Polsce o¿ywiona

dyskusja. Uczyni³em to jeszcze z dwóch powodów. Jednym z nich jest rodzaj za-

bezpieczenia przed zarzutem zbyt wyrywkowego i powierzchownego potraktowa-

nia problemu. Wyrywkowoæ bierze siê z ograniczenia pola zainteresowañ do tych

dzie³ czy ich fragmentów, które w dyskusji najczêciej siê pojawia³y. Powierzchow-

noæ to znaczy na przyk³ad niepodjêcie przeze mnie dyskusji na temat kanonu

literackiego jako takiego, odsy³a w jeszcze innym aspekcie do wzmiankowanej

dyskusji (gdzie prawie nikt kanonu nie kwestionowa³). Natomiast podtytu³, prócz

ewidentnego ujawnienia intencji referatu, sugeruje te¿ moje przekonanie, ¿e zbyt

generalizuj¹ce i czêsto pochopne u¿ywanie kategorii antysemityzmu grozi sp³asz-

czeniem i banalizacj¹ samego zjawiska.

¯yd syntetyczny diabelski.

Ekskluzja

Zacznijmy od fragmentu dzie³a Sebastiana Fabiana Klonowica Worek Juda-

szów to jest Z³e nabycie majêtnoci , wydanego w 1600 roku:

Jest to tekst referatu wyg³oszonego 12 padziernika 2008 r. w Lublinie na sesji

naukowej, powiêconej polsko-polskiej dyskusji o sprawie relacji polsko-

¿ydowskich.

Neuger Antysemickie w¹tki w polskim kanonie literackim

Wiêc drudzy nieszlachetnym przedawaj¹ ¯ydom

Dziatki niewinne, Bo¿ym i wieckim ohydom,

Którzy tocz¹ i cedz¹ ch³opi¹tek niewinnych

Z ¿y³ek, z serca ¿yw¹ krew z cz³oneczków dziecinnych.

Odprawuj¹ Wielkênoc juch¹ naszych dziatek,

Ktore jeszcze do bacznych nie przychodz¹ latek. 2

Klonowic w innych fragmentach tego utworu wymienia tak¿e takie nieprawoci

¯ydów, jak bogobójstwo, zniewa¿anie hostii, lichwê itp., piêtnuj¹c te przyrodzo-

ne ¯ydom zbrodnie jak te¿ ich polskich pomocników. Zwraca tak¿e uwagê na

odstrêczaj¹cy wygl¹d ¯yda (zakrzywiony nos, ruda wtedy z³owró¿bnie znacz¹cy

kolor broda) i jego uszargany ubiór. Klonowic pracuj¹c w lubelskim s¹dzie sty-

ka³ siê ze sprawami ¿ydowskimi, zatem dodatkowo uchodzi³ za eksperta. Jeli za

siêgniemy po Historiê antysemityzmu Léona Poliakova 3 , oka¿e siê, ¿e portret kre-

lony przez Klonowica przynale¿y do wiata wyobra¿eñ wspólnego dla ca³ej chrze-

cijañskiej Europy. Takie by³o stanowisko Kocio³a (nied³ugo potem, mo¿e nawet

bardziej ekstremalne Martina Lutra). A poniewa¿ wierzono, ¿e zbrodniczoæ

religijna, zatem w przypadku ¯ydów, wskutek bogobóstwa, przyrodzona, odbija

siê nieuchronnie na wygl¹dzie, ¯ydzi wygl¹dali zawsze paskudnie.

Krótko mówi¹c, skoro wszyscy chrzecijanie tak s¹dzili, miejsce ¯ydów w ich

wyobrani by³o sta³e, a wyj¹tki by³y nie do pomylenia. Do tego stopnia, ¿e Klono-

wic-pisarz przystojnych ¯ydów i licznych ¯ydówek nigdy nie widzia³ i widzieæ

nie móg³. Podobnie jak Fichte na prze³omie XVIII i XIX wieku, przeje¿d¿aj¹c

przez zabran¹ Polsce niemieckojêzyczn¹ czêæ l¹ska, widzia³ same niechlujne,

wyuzdane i brudne kobiety wszystkie brunetki! a s³ysza³ jaki nieludzki ¿ar-

gon zamiast jêzyka 4 .

Prawda, ¿e praca w s¹dzie ogranicza³a kontakty spo³eczne i Klonowic spotyka³

zapewne ludzi ma³o krystalicznych (st¹d w Worku Judaszów dostaje siê tak¿e Pola-

S.F. Klonowic Worek Judaszowy , oprac. K. Budzyk, A. Obrêbska-Jab³oñska,

komentarz prawniczy Z. Zdrójkowski, Biblioteka Pisarzów Polskich, Seria B, nr 10,

Ossolineum, Wydawnictwo PAN, Wroc³aw 1960, s. 138.

L. Poliakov Historia antysemityzmu , t. 1: Epoka wiary , [t. 2: Epoka nauki ], prze³.

A. Rosiñska-Bóbr, O. Hedemann, Universitas, Kraków 2008. Warto tu podkreliæ, ¿e

Poliakov w rozdz. VII ( ¯ydzi w Polsce , s. 330-352) zwraca uwagê na wyj¹tkowo

sprzyjaj¹c¹ ¯ydom atmosferê (do po³owy XVII w.) t³umacz¹c to z jednej strony

zapónieniem spo³eczno-ekonomicznym kraju i stopniowo postêpuj¹c¹ hegemoni¹

Kocio³a, co spowodowa³o, ¿e antysemityzm Zachodni dociera³ tam z opónieniem,

a z drugiej du¿¹ liczebnoci¹ ¯ydów, którzy p³ynnie i raczej bezkonfliktowo

wtopili siê w ró¿ne sektory gospodarki.

Listy Fichtego cytuje G. Wolff ( Inventing Eastern Europé. The Map of Civilization on

the Mind of Enlightment , Stanford 1994, s. 334); por. te¿ L. Neuger Europa rodkowa

jako problem , w: ten¿e Æwiczenia z wra¿liwoci , Du¿e i ma³e szkice literackie ,

Wydawnictwo Ul., Katowice 2006 (zw³aszcza rozdz. Europa rodkowa jako problem ,

s. 78-79).

Szkice

kom). Ale to, co wyobra¿one, jeli wierzyæ psychoanalitykom, stanowi soczewkê,

poprzez któr¹ ogl¹damy wiat, broni¹c siê przez dotkniêciem traumatycznej rze-

czywistoci. Pomaga te¿ w krystalizacji w³asnej to¿samoci. ¯ydzi pasowali jak

ula³ w obu tych sferach: budowania to¿samoci chrzecijañskiej i wyobra¿onej

ochrony przed dotkniêciem traumy chorób i z³a rozumianych metafizycznie.

Problem lichwy, interpretowanej religijnie, wymaga osobnego ujêcia. Trzeba te¿

zauwa¿yæ, ¿e u Klonowica i podobnych mu pisarzy wspó³czesnych ¯ydów traktu-

je siê alegorycznie, to znaczy tak, ¿e sprowadzeni s¹ do jednej postaci, zaopatrzeni

w zamkniêty i sta³y zbiór cech, co dopuszcza jedno tylko, teologiczne, odczytanie.

Najczêciej w zwi¹zku z tym pojawiaj¹ siê oni w gatunkach realizuj¹cych alego-

riê, niedopuszczaj¹cych ¯ydów do g³osu albo przydzielaj¹cych im wypowiedzi i role

sta³e jako z³a gronego lub omieszonego (satyra, jase³ka). Do cech wymienionych

przez Klonowica dojd¹ stopniowo inne, na przyk³ad pos³ugiwanie siê ¿argonem

jiddisch a nie jêzykiem ludzkim lub ³aman¹ polszczyzn¹ (¿yd³aczenie) czy knu-

cie spisków (wpisane w figurê Judasza). Na ogó³ mieci³o to siê w ramach podob-

nych ujêæ alegorycznych: ¯ydzi nie ró¿nili siê miêdzy sob¹, poniewa¿ byli aktuali-

zacj¹ jednego i tego samego, z góry danego sensu-wyroku. Nie by³o ¯ydów, by³

¯yd syntetyczny. Dla zwolenników teorii genderowych dodam: jako alegoryczny

sukcesor Judasza, zawsze by³ p³ci mêskiej. Móg³ to byæ, jak u Klonowica, syntetyk

zwarty, ale móg³ te¿ byæ i bywa³ rozbudowywany. A jednak by³ to ¯yd izolowany,

obcy i ekskludowany jak wszelkie z³o. Klonowic s³usznie zwraca jednak uwagê na

Polaków-poredników, którzy w taki czy inny sposób zaprzedaj¹ siê ¯ydowi-z³u.

Totalna ekskluzja nie mog³a byæ pe³na, wymaga³a zatem poredników diabe³

odsuniêty i zamkniêty skutecznie nie by³by ju¿ grony.

¯yd syntetyczny anielski.

Inkuzja

Jeli przeskoczymy kilkaset lat, to ³atwo dostrze¿emy rewolucjê, której w po-

strzeganiu ¯ydów dokona³ Mickiewicz. Jego Jankiel dosyæ czyst¹ mia³ polsk¹

wymowê (s. 212) 5 , ubiorem siê specjalnie nie ró¿ni³, ubrany by³ tak samo, jak

Sêdzia w d³ugim a¿ do ziemi / Szarafanie, zapiêtym haftkami srebrnemi (s. 210-

211), jego wygl¹d budzi³ szacunek, a w dodatku zamiast prowadziæ brudne i bez-

bo¿ne interesy (lichwa), jest polskim spiskowcem-patriot¹ nadto obdarzonym wiel-

kim talentem muzycznym. Zatem mamy tu do czynienia z odwróceniem syntety-

ku o 180 stopni. Mickiewicz próbuje budowaæ postaæ-symbol, rodzaj uogólnienia,

czy alegorii, dziêki czemu Jankiel uzyskuje prawo do wypowiedzi tak¿e poprzez

swój koncert. Jest to alegoria opozycyjna do syntetycznego ¯yda Klonowica, po-

niewa¿ z góry dane jej sensy przynale¿¹ do innego ni¿ teologiczne uniwersum,

Cytaty z Pana Tadeusza za: A. Mickiewicz Pan Tadeusz, czyli ostatni zajazd na Litiwie.

Historia szlachecka z roku 1811 i 1812 we dwunastu ksiêgach wierszem , oprac. S. Pigoñ,

Zak³ad Narodowy im. Ossoliñskich, Wroc³awWarszawaKraków 1968.

Neuger Antysemickie w¹tki w polskim kanonie literackim

do uniwersum patriotycznego. I jak to z alegori¹ bywa, buduje pewien stereotyp

¯yda: patriotycznego spiskowca, wra¿liwego muzyka. Z kolei ten stereotyp do dnia

dzisiejszego odbija siê echem nie tylko w literaturze, domagaj¹c siê/oczekuj¹c od

¯ydów nadzwyczajnych zdolnoci i udzia³u w tych spiskach, którym dajemy

akceptuj¹ce przyzwolenie, to znaczy patriotycznych. W innym wypadku ¯ydzi

l¹duj¹ w obozie wroga, wci¹¿ spiskuj¹c. A jednak w Ksiêdze VIII Pana Tadeusza

czytamy:

Widzê rzek³ Sêdzia ¿e siê na rozbój zanosi,

Jêknêli wszyscy; wszystkich zag³uszy³ krzyk Zosi,

Która krzycza³a, Sêdziê obj¹wszy rêkami,

Jako dziecko od ¯ydów k³ute igie³kami. 6

Pigoñ komentuje ten fragment tak:

Porównanie oparte na starym i rozpowszechnionym przes¹dzie ludu o tzw. mordzie ry-

tualnym, pope³nianym jakoby przez ¯ydów na dzieciach chrzecijañskich, dla uzyska-

nia krwi potrzebnej do macy na wiêto Paschy. Jest to pozosta³oæ z makabrycznych ba-

ni redniowiecznych. 7

Zatem jako realizacjê modelu Klonowica. Zapewne, jeli chodzi o ród³a,

Pigoñ ma racjê. Ale, jeli dok³adniej przeczytamy ten fragment i kontekst, w ja-

kim siê znajduje, sprawa nie bêdzie taka prosta. Sens jest jasny Zosia poblad³a,

jak dziecko chrzecijañskie, któremu ¯ydzi igie³kami wysysaj¹ krew w celach ry-

tualnych. Ale dlaczego Zosia krzyknê³a, dlaczego przytuli³a siê do Sêdziego? I sk¹d

siê bierze niejako automatyczne skojarzenie z niewinn¹ krwi¹? Otó¿ Zosia widzi,

jak d¿okeje Hrabiego schwytali Tadeusza, s³yszy, jak Hrabia powiada:

Soplico! rzek³ odwieczny wrogu mej rodziny.

Dzi skarzê ciê za dawne i za wie¿e winy,

Dzi zdasz mi sprawê z mojej fortuny zaboru,

Nim pomszczê siê obelgi mojego honoru! 8

S³yszy zatem, ¿e zanosi siê na krwaw¹ wendettê. Co prawda Sêdzia próbuje apelo-

waæ do sumienia, wychowania i pozycji Hrabiego, by rozlewowi krwi zapobiec,

có¿, kiedy Zosia widzi s³u¿bê Sêdziego biegn¹c¹ z kijami i strzelbami, a nawet

Wojskiego z no¿em w rêkawie, ze wzrokiem skierowanym na Hrabiego. Widzi te¿,

¿e nadbiegaj¹ spore posi³ki dla Hrabiego («Haj¿e na Soplicê!» tysi¹c g³osów wrza-

s³o 9 ). Na razie to tylko zapowied jatki i Zosia jeszcze nie krzyczy. Wreszcie nad-

chodzi Asesor jako przedstawiciel w³adzy rosyjskiej, by aresztowaæ Hrabiego i:

Tam¿e, s. 409, w. 667-670.

Tam¿e, w przypisie na s. 409.

Tam¿e, s. 408, w. 639-642.

Tam¿e, s. 409, w. 655.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: