JK11-dolega.pdf

H ALINA D OŁE ˛ GA

Słowa polityczne

w ´wiadomo´ci dzieci˛cej

1. Przedmiotem mojego artykułu jest analiza sposobu rozumienia i definiowania

przez uczniów wybranych słów politycznych, a wi˛c elementów leksykalnych

j ˛ zyka, które ze wzgl ˛ du na przynajmniej jedno znaczenie zwia ˛ zane sa ˛ z szeroko

rozumiana ˛ polityka ˛ . W mojej pracy analizuj ˛ słownictwo polityczne z perspekty-

wy pragma- i socjolingwistycznej. Przez słownictwo polityczne rozumiem t ˛

cz ˛ ´´ całego zasobu leksykalnego, która swym znaczeniem obejmuje szeroko

rozumiana˛ polityk˛ 1 (zarówno jej warstw˛ ideologiczna˛, jak gospodarcza˛, stru-

ktur˛ władzy itp.). Wyrazy te, cho´ sa˛ w pewnym sensie funkcjonalnie nacecho-

wane, nie tworza ˛ podsystemu słownictwa fachowego, nie nale˙a ˛ do terminologii.

Analiza pragmalingwistyczna polegała b ˛ dzie głównie na wykazaniu zwia ˛ zków,

jakie zachodza ˛ mi ˛ dzy informatorami (u˙ytkownikami j ˛ zyka) a znakami (j ˛ zy-

kiem, sposobem jego u˙ycia) w konkretnym akcie mowy. W moich badaniach

przyj˛łam za pojedynczy akt mowy ka˙da˛ definicj˛ podana˛ przez ucznia. Przed-

miotem refleksji socjolingwistycznej uczyniłam wpływ istotnych wydarze´ spo-

łecznych, rol ˛ ´rodków masowego przekazu, ´wiadomo´´ polityczna ˛ respondentów,

czyli cały społeczno-polityczny, pozaj ˛ zykowy kontekst wyja´nionych haseł.

2. Spo´ród bardzo licznej grupy wyrazów zwia ˛ zanych z polityka ˛ wybrałam

5 rzeczowników, które w ostatnim czasie pojawiaja ˛ si ˛ cz ˛ sto w wiadomo´ciach

telewizyjnych, radiowych i prasowych. Poprosiłam uczniów klas IV, V i VI

w roku szkolnym 1991/1992 o wyja´nienie nast˛puja˛cych haseł: kapitalista , ko-

munista , premier , prezydent i wybory . Uczniowie, którzy wypełnili blisko 400

ankiet, to dzieci urodzone w l. 1979–1981, a wi ˛ c w okresie burzliwych prze-

mian społeczno-politycznych w naszym kraju. Ich ˙ycie niewa ˛ tpliwie (cho´

1 Polityka to „działalno´´ władzy pa´stwowej, rza˛du w dziedzinach społecznej, gospodarczej,

kulturalnej, wojskowej i innych, dotycza˛ca spraw wewn˛trznych pa´stwa lub stosunków z innymi

krajami, jak równie˙ wzajemnych stosunków klas, grup społecznych (np. rozdział władzy we-

wna˛trz pa´stwa); działalno´´ klasy, grupy społecznej, partii uwarunkowana okre´lonymi celami

i interesami, maja˛ca na celu zdobycie i utrzymanie władzy pa´ stwowej; cele i zadania takiej dzia-

łalno´ci, metody realizacji tych zada´” (SzSJP, t. 2, s. 785).

116

HALINA DOŁE˛GA

w ró˙nym stopniu) zwia ˛ zane było z owymi wydarzeniami, które w ka˙dej polskiej

rodzinie pozostawiły swoiste pi ˛ tno. A jak wiadomo z wielu do´wiadcze´ i bada´,

dzieci sa ˛ doskonałymi obserwatorami tego wszystkiego, co wokół nich si ˛ dzieje 2 .

Oprócz zdefiniowania 5 haseł uczniowie odpowiadali równie˙ na pytania do-

tycza˛ce programów telewizyjnych, które ogla˛daja˛. Najcz˛´ciej wymieniali takie

programy dla dzieci i młodzie˙y, jak: „Cojak”, „Deskorolka”, „Domowe przed-

szkole”, „Klub Yuppies?”, „Kwant”, „Luz”, „Teleranek”, „Ziarno”. Wielokrotnie

wymieniano tak˙e tytuły filmów, seriali telewizyjnych czy nazwy gatunków

filmowych, np. He-Man , Kacze opowie´ci , rysunkowe, Alf , Bill Cosby Show ,

Cudowne lata , Dynastia , Miasteczko Twin Peaks itp. Jak wida´, sa ˛ w´ród tych

tytułów równie˙ przeznaczone dla dorosłych. Uczniowie ogla˛daja˛ tak˙e inne

programy dla starszych widzów. Nale˙a˛ do nich audycje informacyjne („Teleex-

press”, „Panorama”) czy publicystyczne („100 pyta´ do...” itp.).

Ró˙norodno´´ i du˙a liczba tytułów, które uczniowie znaja ˛ , które ch ˛ tnie

ogla ˛ daja ˛ , maja ˛ niewa ˛ tpliwie wpływ na stopie´ i sposób rozumienia przedstawio-

nych im haseł. Wielu uczniów (ok. 30%) odpowiedziało twierdza ˛ co na pytanie

„Czy ogla˛dasz »Wiadomo´ci wieczorne«?” W´ród najcz˛´ciej ogla˛danych pro-

gramów wymieniano tak˙e audycje informacyjne. Sa˛ one jednym z podstawo-

wych ´ródeł, z których wyrazy o znaczeniu politycznym docieraja ˛ do widzów.

Cz ˛ sto bywa jednak tak, ˙e uczniowie znaja ˛ wyraz tylko ze słyszenia, potrafia ˛

umiejscowi´ go poprawnie w kontek´cie, ale maja ˛ trudno´ci z podaniem defini-

cji. Wydaje si ˛ to jeszcze jednym efektem tego, ˙e dzieci sa ˛ współcze´nie nasta-

wione na odbiór obrazów oraz na ich opowiadanie.

Istotnymi parametrami ró˙nicuja˛cymi definicje podane przez uczniów okaza-

ły si ˛ wiek i klasa. Miały one du˙y, ale nie ostateczny wpływ na definicje.

Zupełnie bez znaczenia natomiast było to, czy ankiet ˛ wypełniał chłopiec, czy

dziewczynka. Nieistotnym parametrem okazało si ˛ miejsce zamieszkania. Ankie-

ty wypełniało mniej wi ˛ cej tyle samo dzieci z Koszalina, Poznania i Pobiedzisk

(tutaj szkoła jest zbiorcza, bardzo liczna grupa uczniów doje˙d˙a z okolicznych

wsi). Miejsce zamieszkania respondentów nie ma wpływu ani na ogólna˛ liczb˛

podanych definicji, ani na sposób wyja´niania.

3. Podstawa ˛ opisu i analizy zebranych odpowiedzi stał si ˛ stopie´ zbli˙enia

definicji uczniowskiej, sposobu definiowania w niej zawartego do hasła słowni-

kowego. Istotne były wi ˛ c dwie sprawy: rozumienie wyrazu oraz sposób wyja´-

niania, j˛zykowy kształt definicji. Przede wszystkim zwróciłam uwag˛ na tre´´

uczniowskich definicji, na to, czy w ogóle uczniowie rozumieja˛ przedstawione

hasła, w drugiej za´ kolejno´ci na to, w jaki sposób próbuja ˛ wyja´nia´ te wyrazy.

Wszystkie odpowiedzi podzieliłam według stopnia zbli˙enia do definicji słowni-

kowej. Wyodr ˛ bniłam 4 grupy uczniowskich definicji 3 .

2 Por. H. Z g ó ł k o w a, Czym skorupka za młodu nasia˛k n i e , Pozna´ 1986; ta˙, ´ wiat w dzie-

ci˛cych słowach , Pozna´ 1990.

3 Por. H. Z g ó ł k o w a, H. D o ł ˛ g a, Pragmalingwistyczna warstwa słownictwa politycz-

Słowa polityczne w ´wiadomo´ci dzieci˛cej

117

A. Typ pierwszy to definicje stosunkowo bliskie konwencji hasłowej prakty-

kowanej w profesjonalnych słownikach, cho´ oczywi´cie nie sa ˛ one identyczne.

Uczniowskie odpowiedzi odzwierciedlaja ˛ cz ˛ sto nieporadno´´ j ˛ zykowa ˛ auto-

rów oraz niesprecyzowana ˛ i nieuporza ˛ dkowana ˛ wiedz ˛ o rzeczywisto´ci.

B. Druga grupa to definicje konkretyzacyjno-prezentystyczne. Hasło koja-

rzone bywa przez uczniów z bardzo konkretnym zjawiskiem, najcz˛´ciej pocho-

dza ˛ cym z polskiej czy nawet regionalnej polityki. Zdarzaja ˛ si ˛ w tym typie tak˙e

takie definicje, które przypominaja ˛ rozwia ˛ zanie haseł krzy˙ówkowych.

C. Kolejna kategoria podobna jest do poprzedniej. Ró˙nica polega na tym, ˙e

uczniowie nie podaja ˛ hasła innego, ale uzupełniaja ˛ wyraz wyja´niony. Doła ˛ czaja ˛

do niego okre´lenia konotowane (głównie składniowo). Wobec tego w miejsce

definicji pojawiaja˛ si˛ struktury składniowe z u˙yciem hasła. Zamiast wyja´nia´

uczniowie stosuja ˛ wyraz w zdaniu.

D. Grupa ostatnia to wszystkie odpowiedzi bł ˛ dne. Próba zdefiniowania

wskazuje jednak na wcze´niejsze zetkni ˛ cie si ˛ dziecka z hasłem, na tyle jednak

powierzchowne, ˙e nie pozwala na utworzenie cho´by dalekiej, ale w miar ˛

trafnej definicji.

Zaczniemy jednak od analizy ilo´ciowej. Poni˙sza tabela ilustruje ogólna˛

liczb ˛ podanych odpowiedzi. Cyfry w nawiasach oznaczaja ˛ relacj ˛ pomi ˛ dzy

ogólna ˛ liczba ˛ uzyskanych odpowiedzi (równa ˛ liczbie osób w danej grupie) a liczba ˛

odpowiedzi dotycza ˛ cych konkretnego hasła. Tabela ta obrazuje stopie´ znajomo-

´ci poszczególnych wyrazów. Wyniki dotycza ˛ wszystkich odpowiedzi, zarówno

tych prawidłowych, jak i zupełnie niezgodnych z definicja˛ słownikowa˛.

Tabela 1. Liczba udzielonych odpowiedzi

Hasło

III

kapitalista

komunista

premier

prezydent

wybory

133

209

253

361

316

(34,6%)

(54,4%)

(94%)

(82,2%)

127

109

(29,3%)

(46,1%)

(55,2%)

(88,7%)

(76,2%)

114

(46,4%)

(69,2%)

(78,9%)

(100%)

(86,8%)

120

108

(29,9%)

(50,3%)

(66,1%)

(94,4%)

(85%)

I – ła˛czna liczba udzielonych odpowiedzi, II – liczba odpowiedzi udzielonych przez klasy IV,

III – liczba odpowiedzi udzielonych przez klasy V, IV – liczba odpowiedzi udzielonych przez

klasy VI.

Z tabeli wynika, i˙ najcz ˛ ´ciej definiowanym hasłem był prezydent , najrza-

dziej za´ kapitalista .

Kolejna tabela ilustruje liczb˛ odpowiedzi w poszczególnych grupach defini-

cji. Cztery cz˛´ci tabeli odpowiadaja˛ czterem wyodr˛bnionym rodzajom definicji

nego , [w:] J˛zyki słowia´skie wobec współczesnych przemian w krajach Europy ´ rodkowej

i Wschodniej , red. S. Gajda, Opole 1993.

118

HALINA DOŁE˛GA

(por. s. 117). Grupa A to definicje podobne do słownikowych, grupa D to odpo-

wiedzi w ogóle nie zwia ˛ zane z hasłem. Łatwo zauwa˙y´, które klasy najdokład-

niej i najcz ˛ ´ciej definiowały poszczególne hasła.

Tabela 2. Liczba odpowiedzi w poszczególnych grupach

Hasło

kapitalista

komunista

premier

prezydent

wybory

Powy˙sza tabela pokazuje, które hasła były definiowane w sposób najbli˙szy

metodzie słownikowej, a które uczniowie wyja´niali bł˛dnie.

Poni˙sza analiza poszczególnych haseł pokazuje zarówno sposób grupowania

odpowiedzi, relacje, jakie zachodza˛ mi˛dzy nimi a definicja˛ słownikowa˛, oraz

daje rejestr konkretnych, reprezentatywnych dla uczniów definicji. Odpowiedzi

moich respondentów zostały porównane z definicjami zamieszczonymi w Słow-

niku j˛zyka polskiego pod redakcja˛ W. Doroszewskiego (DSJP) oraz w Słowniku

j˛zyka polskiego pod redakcja˛ M. Szymczaka (SzSJP). Definicje słownikowe

uznałam za obowia˛zuja˛ce, dlatego stały si˛ punktem odniesienia.

Analiza haseł ilustruje równie˙ wyszczególnione wcze´niej cztery grupy de-

finicji uczniowskich. Ogla˛d poszczególnych haseł pozwala na pewne uogólnie-

nia, a tak˙e na wnioski natury pozaj˛zykowej, o których mowa b˛dzie w podsu-

mowaniu. Rozpoczniemy od wyrazu

KAPITALISTA

a) DSJP (t. 3, s. 533):

1. człowiek nale˙a˛cy do klasy panuja˛cej w ustroju kapitalistycznym, posiada-

ja˛cy kapitał i osia˛gaja˛cy warto´´ dodatkowa˛ przez eksploatacj˛ pracy najemnej;

2. pot. przestarz. bogaty człowiek ˙yja˛cy z kapitału, bogacz.

b) uczniowie:

A. „człowiek, który zajmuje si˛ kapitalizmem” (IV), „ten, który utworzył lub

ma jaki´ kapitał” (IV), „kto´, kto opiera si˛ na prywatnej własno´ci i wyzyskuje

najemnych” (V), „prywaciarz uznaja˛cy własno´´ prywatna˛” (V), „człowiek po-

pieraja˛cy ustrój kapitalistyczny – fabryki i inne organizacje znajduja˛ si˛ głównie

w r˛kach prywatnych ludzi” (VI), „człowiek, który lokuje swój kapitał w jaka˛´

rzecz” (VI);

B. „kto´ w co´ inwestuje” (IV), „ten, kto kieruje naszym kapitałem” (IV);

C. „człowiek, który po˙ycza z banku jaka ˛ ´ sum ˛ , a potem ja ˛ oddaje od setki

( sic !)” (V);

Słowa polityczne w ´wiadomo´ci dzieci˛cej

119

D. „taki, który rza ˛ dzi na statku” (IV), „człowiek, który si ˛ wszystkiego wy-

piera” (IV), „człowiek nale˙a ˛ cy do instytucji, która skapitulowała” (V), „w woj-

sku kapitalista ˛ nazywamy kogo´, kto ucieknie lub b ˛ dzie próbował ucieka´ z woj-

ska” (V), „człowiek, który nie chce władzy wszystkich ludzi, ogólnie ma racj ˛ ,

gdy˙ podczas napa´ci, zanim by ustalono, co robi´, kraj byłby zrujnowany” (VI),

„człowiek, który za wszystko płaci, np. za nauk˛ dziecka w szkole” (VI).

Udzielono 133 odpowiedzi (34,6%).

Hasło o jednej z najni˙szych frekwencji. Znane uczniom wyra´nie tylko ze

słyszenia, nie znalazło si ˛ w ich słowniku, nawet biernym. Najcz ˛ ´ciej kojarzone

jest niepoprawnie, ale 53 definicje zbli˙one sa ˛ do słownikowej. Zapewne na

znajomo´´ znaczenia tego wyrazu ma wpływ to, ˙e dopiero od niedawna u˙ywa

si˛ go cz˛sto w ´rodkach masowego przekazu bez otoczki propagandowej, sto-

suja ˛ c jedno, prawidłowe znaczenie.

KOMUNISTA

a) DSJP (t. 3, s. 893):

1. zwolennik komunizmu; członek partii komunistycznej.

b) uczniowie:

A. „człowiek, który nale˙y do partii komunistycznej; i wszyscy ludzie, któ-

rzy nale˙a ˛ do takiej partii, maja ˛ takie same pogla ˛ dy” (IV), „człowiek, który

nale˙ał do komuny” (IV), „zwolennik komunizmu” (V), „człowiek twierdza ˛ cy,

˙e wszystko nale˙y do pa´stwa” (V), „człowiek z PZPR, który niegdy´ sprawo-

wał nadzór nad Polska˛ i prowadził ja˛ do upadku, egoista, dyktator, czerwony” (VI),

„człowiek, który nale˙y do zwia˛zku komunistycznego, przeciwny Solidarno´ci” (VI);

B. „komuni´ci niegdy´ rza ˛ dzili krajem” (IV), „człowiek nie wierza ˛ cy w Bo-

ga” (IV), „przeciwnik kapitalistów, np. Jaruzelski, Cimoszewicz”; „komunista

chce ma ˛ ci´ w pa´ stwie, sam chce by´ bogaty, ... a pa´ stwo to mo˙e by´ bied-

ne...” (VI);

C. „jest w sejmie” (IV), „nie wierzy w Boga” (IV), „zwolennik współzawod-

nictwa ilo´ci, nie jako´ci, dominacja robotników, wszystko ma by´ wspólne,

korzystanie ze skarbu pa´stwa na swoja ˛ korzy´´” (VI), „człowiek, za którego

było ´le, nie mo˙na było nic robi´, mówi´ o nich niczego, ´li ludzie, powinno ich

nie by´, sa ˛ przeciwko Solidarno´ci, nie wierza ˛ w Boga” (VI);

D. „protestant” (IV), „człowiek, który nam co´ powtarza” (IV), „człowiek,

który zajmuje si˛ komunia˛ demokratyczna˛” (V), „człowiek pchaja˛cy si˛ do rza˛-

du” (V), „przeciwnik kapitalisty” (VI), „stary oszust” (VI).

Udzielono 209 odpowiedzi (54,4%).

Ze wszystkich uzyskanych definicji a˙ 103 sa ˛ bł ˛ dne, ale 88 nale˙y do grupy

najbardziej zbli˙onych do wyja´nienia słownikowego. Odpowiedzi uczniów cz ˛ -

´ciej ni˙ w wypadku innych haseł sa ˛ nieobiektywne, warto´ciuja ˛ ce. Cz ˛ sto od-

zwierciedlaja˛ atmosfer˛ domu, stosunek rodziców do minionej epoki. Definicje

tego hasła potwierdzaja˛ tez˛ o tym, ˙e najwi˛kszy wpływ na pogla˛dy dziecka

maja ˛ rodzice, sposób wychowania itp.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: