Tomaszewski Tadeusz - Temperament i inteligencjaz.doc

Temperament

i

Inteligencja

PSYCHOLOGIA

OGÓLNA

pod redakcją

Tadeusza Tomaszewskiego

Warszawa 1995

Jan Strelau

Temperament

Inteligencja

SZKOŁA WYŻSZA PSYCHOLOGII

SPOŁECZNEJ

01-673 Warszawa, ul. Podleśna 61

tel. 669 22 63, tel./fax 34 09 07

Wydawnictwo Naukowe PWN

Okładkę i strony tytułowe projektował

Andrzej Kok

Redaktor

Irena Kaitenberg

Redaktor techniczny

Marianna Wachowicz

Korekta

Zespół

V :,    i'

<F

Copyright ;r~  by

Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.

?Warszawa 1 992

ISBN 83-01-10210-1

Od Redakcji

Pierwszy w Polsce uniwersytecki podręcznik Psychologii ogólnej, opra-

cowany przez zespół Uniwersytetu Warszawskiego, ukazał się w roku 1975.

Miał on sześć kolejnych wydań w nie zmienionej postaci. Jednakże

postęp nauki jest dziś bardzo szybki. Dziesiątki czasopism naukowych

na całym świecie przynoszą codziennie informacje o nowych danych

empirycznych, o nowych próbach teoretycznej syntezy, a nawet przesuwaniu

się zainteresowania psychologów z jednych obszarów problemowych na

inne. Podręczniki szybko się starzeją, jeśli nie ograniczają się do infor-

mowania o wiedzy ustabilizowanej, a także o aktualnym ruchu nauko-

wym. Psychologia ogólna stawia sobie takie właśnie zadanie i dlatego

nie jest ona bynajmniej kolejnym wydaniem dawniejszego podręcznika,

mimo że ukazuje się w tym samym wydawnictwie, pod taką samą re-

dakcją i została opracowana w znacznej części przez zespół o zbli-

żonym składzie. Jest to dzieło napisane na nowo; odpowiednio do

postępów wiedzy i nowego spojrzenia autorów. Ze względów wydaw-

niczych, a głównie ze względu na znacznie zwiększoną objętość, Psycho-

logia ogólna ukazuje się w nowej formie. Wzorem niektórych wydaw-

nictw zagranicznych tego typu podręcznik jest wydawany w serii oddziel-

nych tomów. Każdy tom poświęcony jest określonemu obszarowi pro-

blematyki psychologicznej i przez to wyodrębnia się jako samodzielna całość,

stanowiąc równocześnie integralną część podręcznika jako całości nadrzęd-

nej. Nie tracąc tego charakteru, każdy tom może być wydawany i wznawiany

niezależnie od pozostałych.

Zadaniem każdego podręcznika, zwłaszcza zaś podręcznika uniwersy-

teckiego, jest przedstawienie aktualnego stanu wiedzy w danej dziedzinie

w sposób fnożliwie pełny. Przy obecnym stanie psychologii trudno jest

wykonać to zadanie jednemu autorowi. Psychologia czyni szybkie postępy,

setki czasopism przynoszą niemal codziennie masę różnych danych szcze-

gółowych i mnożące się próby uogólnień teoretycznych o różnym zakresie.

Badania psychologiczne obejmują coraz to nowe obszary i w tym zakresie

rozwijają się często w sposób autonomiczny. Mnożą się specjalności

psychologiczne, tak że zaczyna się mówić raczej o "naukach psycholo-

gicznych" niż o jednej spoistej dyscyplinie. Przy tym stanie trudno jest

jednemu autorowi opanować całokształt wiedzy psychologicznej z równą

kompetencją w każdym z jej obszarów. Dlatego też zarówno podręcznik

poprzedni, jak i obecny opracowany został przez zespół autorów, wysoko

kompetentnych specjalistów w różnych dziedzinach wiedzy psychologicz-

nej.

Z odbiorem dzieła zbiorowego wiążą się pewne typowe trudności,

wynikające z faktu, że każde konkretne zjawisko może być rozpatrywane

w powiązaniu z różnymi innymi albo w różnych kontekstach teoretycznych

i wtedy ujawnia różne swoje aspekty. Powoduje to, że o tych samych

zjawiskach mówi się w podręczniku wielokrotnie, czasem nawet rozmaicie

je definiując, a nawet nazywając. Dla złagodzenia trudności terminolo-

gicznych wprowadzono w poszczególnych tomach podręcznika słowniczki,

tak aby każdy autor mógł wyjaśnić główne terminy i nadawane im przez

siebie znaczenie. Trudności związane z możliwością rozbieżności teoretycz-

nych łagodzi fakt, że autorów obecnego podręcznika łączy przekonanie, że

centralnym przedmiotem współczesnej psychologii jest szeroko rozumiana

aktywność człowieka i jej funkcja regulacyjna. Prezentowany tom podręcz-

nika jest poświęcony rozwinięciu tej podstawowej idei, która mniej lub

bardziej bezpośrednio przenika sposób ujęcia zagadnień szczegółowszych,

jakim poświęcone są inne jego tomy.

Niniejszy tom Psychologii ogólnej poświęcony jest problematyce tem-

peramentu i inteligencji. Jest to problematyka dotycząca sposobu, w jaki

ludzie robią to, co robią, oraz skuteczności ich działania. Od czasów sta-

rożytnych wiedziano, że "gdy dwóch robi to samo, to nie jest to samo".

Przedstawiona w tym tomie współczesna wiedza na ten temat jest już bardzo

zaawansowana i szczegółowa, jakkolwiek ciągle niepełna. W rozdziale

0 temperamencie omówione są dynamiczne aspekty aktywności człowieka,

różne poziomy nakładu energetycznego w jej podejmowaniu i przebiegu oraz

jej  aspekty czasowe, wyrażające się w takich jej  cechach, jak tempo

1 wytrwałość. Natomiast w rozdziale o inteligencji przedstawione są aspekty

poznawcze aktywności człowieka, od których zależy jej skuteczność i różne

jej "style", zwłaszcza w sytuacjach zmiennych i trudnych.

I

Temperament

Jan Strelau

Dzieła starożytnych myślicieli i lekarzy informują nas o tym, że różnice

indywidualne w zachowaniu się ludzi i zarazem pewna stałość tych za-

chowań, przejawiające się np. w sposobie reagowania emocjonalnego

czy też w sposobie wykonywania ruchów, od dawna były przedmiotem

zainteresowań człowieka.

W celu wyjaśnienia tych różnic w zachowaniu jedni badacze odwo-

ływali się do czynników tkwiących w samym człowieku. W ten sposób

powstały tzw. endogenne (gr. endon - wewnątrz) teorie osobowości.

Charakterystyczne dla nich jest to, że koncentrują się one na strukturach

i funkcjach organizmu, w których dopatrują się głównej przyczyny zróżni-

cowanego zachowania się ludzi.

Z kolei inni badacze źródło różnic indywidualnych w zachowaniu się

ludzi upatrywali przede wszystkim w czynnikach zewnętrznych, w od-

działywaniu środowiska, i stąd teorie te nazywamy egzogennymi (gr.

egsona - zewnątrz). Z nurtu tego wywodzi się słynna koncepcja Chara-

kterów Teofrasta. Taki sposób myślenia reprezentował w polskiej psycho-

logii przednaukowej M. Wiszniewski (1876) w pracy pt. Charaktery ro-

zumów ludzkich.

Chociaż - jak zobaczymy dalej - cechy temperamentu również

podlegają wpływom środowiska, badacze temperamentu do dziś podzielają

w zasadzie pogląd o istotnej roli samego organizmu, tj. mechanizmów

anatomofizjologicznych, w kształtowaniu temperamentu i w tym sensie,

biorąc za podstawę wymieniony wyżej dychotomiczny podział teorii oso-

bowości, możemy powiedzieć, że większość koncepcji temperamentu na-

leży do teorii endogennych.

Od czasów istnienia psychologii naukowej powstało wiele koncepcji

temperamentu. Zatrzymamy się jedynie na tych teoriach, które, w naszym

przekonaniu, odegrały istotną rolę w tworzeniu systemu wiedzy o tem-

peramencie i które wpłynęły na myślenie o strukturze i funkcji psychicznej

człowieka oraz jego aktywności w świecie. Rozważania nad temperamentem

zostały zapoczątkowane ponad 2000 lat temu, toteż dla właściwego zro-

zumienia koncepcji stworzonych w obecnym stuleciu niezbędny jest krótki

rys historyczny, od którego zaczynamy ten rozdział.

Początki badań nad

temperamentem

Za twórcę koncepcji temperamentu uważa się lekarza i filozofa starożytnej

Grecji, Hipokratesa (V wiek p.n.e.), który, nawiązując do poglądu Empedo-

klesa o czterech żywiołach, sprowadził naturę człowieka do odpowiedniej

proporcji 4 zasadniczych "soków" (humorów) w organizmie. Organizm

człowieka ma w sobie krew, flegmę i dwojakiego rodzaju żółć - żółtą

i czarną. Soki te stanowią naturę jego ciała. Optymalny stosunek między

tymi sokami jest źródłem zdrowia, natomiast niekorzystne wymieszanie

soków, spowodowane brakiem odpowiednich proporcji między nimi, wy-

wołuje choroby. Hipokrates nie dostrzegał jednak związku między wydzie-

lonymi przez siebie "sokami" i ich proporcją w organizmie a określonymi

właściwościami psychicznymi człowieka.

Galen (II wiek n.e.), najwybitniejszy po Hipokratesie lekarz staro-

żytności, biorąc za punkt wyjścia Hipokratesowską koncepcję "soków",

zwanych często humorami (łac. humor - wilgoć, sok), opracował pierwszą

typologię temperamentów. Przedstawił ją w znanej rozprawie De tempe-

ramentis (łac. temperamentum - umiarkowanie, właściwa miara), w której

po raz pierwszy użyto pojęcia "temperament" w znaczeniu, jakie nadają mu

psychologowie. Galen wyróżnił i opisał szczegółowo dziewięć tempera-

mentów, w tym cztery podstawowe, bezpośrednio zależne od przewagi

jednego z soków w organizmie. W zależności od tego, który z soków jest

dominujący, dał im następujące nazwy: sangwinik (łac. sanguis -

krew), flegmatyk (gr. phlegma - flegma), c hol ery k (gr. chole-

żółć) i melancholik (gr. melas chole - czarna żółć). Nazwy te znane są

do dziś i cieszą się dużą popularnością.

Do połowy XVIII wieku niemal wszyscy badacze w różnych właści-

wościach krwi oraz w budowie i funkcjonowaniu układu krwionośnego

dopatrywali się anatomofizjologicznych podstaw temperamentu. Tak np.

A. Haller, twórca fizjologii eksperymentalnej, twierdził, że siła i pobudliwość

naczyń krwionośnych stanowią anatomofizjologiczną podstawę tempera-

mentu. Również niektórzy badacze z początku XX wieku podkreślali rolę

układu krwionośnego w determinowaniu różnic indywidualnych w tempe-

ramencie. Znany badacz niemiecki E. Kretschmer, którego teorię omawiamy

szerzej w dalszej części rozdziału, uważał, że wyodrębnione przez niego

8

zasadnicze właściwości temperamentu są uwarunkowane chemizmem krwi.

Z kolei japoński psycholog, T. Furukawa, na podstawie składu chemicznego

krwi dokonywał diagnozy temperamentu.

Ta fantastyczna poniekąd koncepcja temperamentów Hipokratesa-

-Galena, która w odpowiednich proporcjach "soków" w organizmie do-

patrywała się fizjologicznych podstaw określonych form zachowania, zna-

lazła częściowe potwierdzenie we współczesnych badaniach endokrynolo-

gicznych i psychofarmakologicznych. Wynika z nich, że pewne cechy,

zaliczane powszechnie do temperamentu (m.in. reaktywność, wrażliwość

czy zrównoważenie emocjonalne), zależą w dużej mierze od różnic w po-

ziomie funkcjonowania układu hormonalnego.

Jeszcze przed powstaniem psychologii naukowej pojawiają się prace,

w których podkreśla się rolę układu nerwowego w determinowaniu cech

temperamentu. Tak np. uczeń Hallera, H. A. Wrisberg, wiązał poszczególne

typy temperamentu z wielkością mózgu, z pewnymi właściwościami tkanki

nerwowej oraz z wrażliwością narządów zmysłowych. Według niego.je-

dnostkę z temperamentem flegmatyczno-melancholijnym charakteryzuje

mały mózg oraz delikatna tkanka nerwowa, a u podstaw temperamentu

choleryczno-sangwinicznego leży duży mózg oraz "silne i grube nerwy".

Jak zobaczymy dalej, koncepcją, w której poszczególne temperamen-

ty podporządkowano funkcjonalnym właściwościom układu nerwowego,

okazała się typologia I. P. Pawłowa, mająca podstawowe znaczenie dla

dalszego rozwoju badań nad temperamentem.

Typologia Hipokratesa-Galena, do której nawiązywało tak wielu ba-

daczy, ulegała wielu modyfikacjom i nie sposób je tutaj wymienić. Wspólne

dla większości autorów nawiązujących w takiej czy innej formie do po-

glądów starożytnych lekarzy jest odwoływanie się - jeżeli chodzi o pod-

stawę anatomofizjologiczną temperamentu - do funkcjonowania układu

hormonalnego lub nerwowego oraz dość magiczne przywiązanie do liczby

czterech temperamentów, na wzór - jak już nadmieniliśmy - czterech

żywiołów według Empedoklesa.

Sumaryczną charakterystykę modyfikowanej przez wielu badaczy ty-

pologii temperamentu Hipokratesa-Galena, z uwzględnieniem właściwości

opisujących sposoby funkcjonowania psychicznego i motorycznego oraz

rodzaju zabarwienia przeżyć emocjonalnych, typowych dla czterech kla-

sycznych temperamentów, przedstawia tabela 1.

Pod wpływem antropologów, którzy zwrócili uwagę na zróżnicowaną

budowę ciała, i psychiatrów akcentujących różnice indywidualne w skłon-

nościach do chorób psychicznych, ukształtował się na przełomie XIX i XX

wieku pogląd, w myśl którego istnieje związek między budową ciała

a cechami temperamentu. Koncepcja ta, rozpowszechniona przede wszyst-

kim wśród badaczy włoskich, francuskich i niemieckich, znalazła pełne

odzwierciedlenie w poglądach lekarza francuskiego, C. Sigauda. Stworzył

on w drugiej dekadzie naszego stulecia typologię opartą na założeniu,

TABELA 1. ZMODYFIKOWANA CHARAKTERYSTYKA TEMPERAMENTÓW

HIPOKRATESA-GALENA. (WEDŁUG: REMPLEIN, 1959).

Temperamenty

Cechy psycnomotoryczne
sangwinik
melancholik
choleryk
flegmatyk
1
Zabarwienie emocjonalne
wesoły
smutny
rozdrażnio-
zrównowa-


(życie uczuciowe)


ny, wybu-
żony, stały





chowy



a) łatwość powstawania
duża
mała
duża
mała
c

b) siła
słabe
silne
silne
słabe
2   i

c) głębokość
płytkie
głębokie
głębokie
częściowo
2
c

N




głębokie
>-

JZ

d) czas trwania
płynne,
trwałe
trwałe
częściowo
u

o


nietrwałe


trwałe
O
a a
e) przebieg
nieregular-
regularny
nieregular-
regularny



ny

ny

co






ro

a) szybkość
szybko
powoli
szybko
powoli
3
CD
b) siła
silne
słabe
silne
słabe
3   ?
'c
c) czas trwania
płynne,
trwałe
aktywnie
biernie
?
|_

nietrwałe

trwałe
trwałe

11
d) zakres
duży
mały
duży
mały
o

n
>" u
e) przebieg
nieregular-
regularny
nieregular-
regularny
CO
-S- 5

ny

ny

że organizm ludzki oraz jego zaburzenia są funkcją środowiska i wrodzonych

dyspozycji. Każdemu z układów w organizmie odpowiada określone śro-

dowisko, które z kolei oddziałuje na organizm. Tak więc powietrze jest

źródłem reakcji oddechowych, pokarm dostarczony do układu pokarmo-

wego stanowi źródło reakcji pokarmowych, reakcje motoryczne przebiegają

w środowisku fizycznym, środowisko społeczne zaś wywołuje różne reakcje

mózgu. Wychodząc od tych założeń Sigaud wyróżnił, w zależności od

przewagi jednego z układów w organizmie, cztery zasadnicze typy budowy

ciała: oddechowy, trawienny, mięśniowy i mózgowy. Fakt dominowania

danego układu nad pozostałymi sprawia, że jednostki reagują w sposób

specyficzny na określone zmiany w środowisku, dzięki czemu każdemu

z typów budowy ciała odpowiadają charakterystyczne właściwości tempe-

ramentu.

Pogląd ten, jak i kilka innych istniejących w tym okresie koncepcji

wiążących budowę ciała z właściwościami psychicznymi, wpłynęły w sposób

istotny na ukształtowanie się współczesnych teorii konstytucjonalnych,

należących w pierwszej połowie tego stulecia do najpopularniejszych

w psychologii temperamentu.

10

HB5T

Konstytucjonalne typologie

temperamentu

Badacze dostrzegający w zachowaniu się ludzi dużą różnorodność, współ-

występującą zarówno z różnicami w budowie ciała, jak i w funkcjach

fizjologicznych organizmu, próbowali w tym chaosie niepowtarzalnych

jednostek dopatrzeć się pewnego porządku. Wyraziło się to w tendencji do

klasyfikowania osób, które z punktu widzenia określonej cechy fizycznej lub

psychicznej bądź też całego układu (struktury) właściwości są do siebie

podobne. W ten sposób powstały typologie temperamentu, zwane niekiedy

typologiami osobowości, gdzie zasadą grupowania jednostek były z reguły

określone cechy biologiczne (struktury i funkcje fizjologiczne organizmu),

którym wtórnie podporządkowano właściwości zachowania uwarunkowa-

ne wspomnianymi cechami biologicznymi.

Wśród typologii temperamentu szczególną uwagę zwróciły te, według

których cechy temperamentu, traktowane jako dziedziczne bądź wrodzone,

wiązano bezpośrednio z różnicami indywidualnymi w budowie ciała -

w jego wzroście, wadze czy proporcjach. Stąd noszą nazwę typologii

konstytucjonalnych 1.

Wśród licznych konstytucjonalnych typologii temperamentu najwię-

kszą popularność zdobyły sobie: typologia E.' Kretschmera, która rozpo-

wszechniła się przede wszystkim w Europie, oraz typologia amerykańskiego

psychologa, W. H. Sheldona. Ta ostatnia była przez wiele lat dominu-

jącą koncepcją temperamentu w Stanach Zjednoczonych. Omówieniu tych

typologii poświęcimy poniższy podrozdział. Ponadto przedstawimy typologię

temperamentu jednego z uczniów Kretschmera, K. Conrada. Jego poglądy,

charakterystyczne dla typologii konstytucjonalnych, sformułowane zostały

w formie najbardziej radykalnej.

Typologia E. Kretschmera

Znany psychiatra niemiecki, E. Kretschmer, na podstawie wieloletnich

obserwacji prowadzonych w klinice psychiatrycznej, doszedł do wniosku,

że istnieje zbieżność między budową ciała a skłonnością do pewnych

chorób psychicznych. Ta hipoteza stała się punktem wyjścia wieloletnich

badań, które podsumował w 1921. r. w dziele pod znamiennym tytułem

Kórperbau und Charakter (1944)2. Podstawowa teza w pracy Kretschmera

1  W szerszym rozumieniu pojęcie "konstytucja" obejmuje wszystkie dziedziczne lub wro-

dzone cechy anatomiczne, fizjologiczne i psychiczne jednostki. Rezerwując pojęcie typologii

konstytucjonalnych dla tych, które wiążą cechy temperamentu z budową ciała, chcielibyśmy

przez to podkreślić odrębność tych typologii, w których  cechy temperamentu łączą się

z funkcjami fizjologicznymi organizmu. Tym ostatnim przypisuje się z reguły nazwę "typologii

funkcjonalnych".

2  0 tym, jak dużą popularnością cieszyła się konstytucjonalna typologia temperamentu

według Kretschmera, świadczy fakt, że w 1977 r. ukazało się 26 wydanie tej pracy, zmienione

11

oparta jest na założeniu, że ludzie normalni o danym typie budowy ciała mają

określone właściwości psychiczne i odpowiednie skłonności do chorób

psychicznych. Tezę tę dokumentuje autor licznymi badaniami dotyczącymi

zarówno budowy ciała, jak i właściwości psychicznych, w tym głównie cech,

...