Baal, Jahwe i prorop Ozeasz.pdf

B A AL, JAHW E

I PROROK OZEASZ

Ws z ystki e t e pos z1 aki s~ jedn ak n a d er w~tl e . Z os obis -

I I ze asza z n amy je dyn i e h is t or i ~ j ego szczego ln eg o mal-

I I I , t i c i t u tru d no o k re s 1i c, c o j es t a ut e nt ycznym pr zezy ciem ,

I Ilh o l icz nym obrazem.

I , d n o poz osta j e ca l k i e m pew n e: Ozeasz je st przede wsz ys t kim

I I i I III prz ema wi aj~c ym w imieniu Jahw e. W im ieniu J ah w e

11 1 1 Il i e ublagan~ w ojn~ z Baa 1e m. Bog ten p oja w i a s i ~ az

II I I l ' l.y w czte rn astu ro zdz i alac h jego Ks i ~gi* , a m ni e j l ub

I w y rai nych a 1 uz ji do je g o ku 1tu m oz n a by zna 1 eic znacznie

N i c ul ega w ~ tpl i wosc i : w l asnie w ty m b 6stw i e ka n a n ejskim

I I ' l o r o k najg r oiniejsze go przec i w n ika Ja h we.

I lld\ ' Ba a1a spo tyka m y cz ~ s t o r o wniez w inny ch k s i ~ g ach

II I IW II , a walcz yli z nim juz w IX w . wi elcy proro cy "nie

I " , E l i a sz i E1 i ze u sz ( l K rl 17 -2 Krl 1 3) , z kt oryc h p ierwszy ,

I 11111 ' ic swoic h ro d akow do p o dj ~cia os t a t eczne j d ecyz ji , k to

ll i l l ' r l lwd ~ Bogiem , Baal czy Ja h we, s t oczyl na g or ze Karme 1

I p ojedynek z az 4 5 0 pro r o k ami Baa 1 a ( 1 K rl 18; po r .

1 06) .

I i , WO ba'at b ylo pi e r wot n i e rze cz ownik iem p o sp o1it y m , uzy-

" I II lI a okrd 1 e n ie wlas cici e1a, p a n a czy wreszc i e m alz o nk a .

pr a gnie je dna k u s un ~c je z u st kobie t y , kto ra m a od t~ d

I I " s w ego m~ za ' i sz (m~z ), a ni e ba ' a t (2 , 18). Baa l b ow iem

I II ' z a sach to pr z ede w s z ys tkim im i~ bo stwa p o gansk ie g o ,

I JI l l c h a rakt er z mienia s i ~ za 1ez nie od m ie j sca k ul t u tak

I I , i , ' wl as c i wie mo z emy m owic 0 w i e1u B a a 1 ac h i w Bi b1ii te z

1 1 1 1 wys t~pu je nier a z w 1ic z b ie mnogi e j. W na sz y m s tu1eciu

II I I ' my moz e naj1epi e j Baa l a z U ga rit ( d z i s Ras S z a mra ),

t I I n ' . I na pol n oc od sy r y j skiego po r tu La taki e , s t o 1 i cy n i e w ie l -

I p : 1I1st ewka, pr z e zywa j ~ c ego o k res sw i etnosci w X I V

III w. W yk o p alisk a pro wa d z on e tu o d 1 9 29 r . o d s l o n i l y nie

" 1 11 10 mia s t o w raz z imponuj~c~ sw i ~ tyni ~ t eg o bog a ; 1ecz

I I II I y t akz e liczne t a b1ic z ki glini a ne , pokryt e a1fab e tycznym

' 111 1 11 k l i nowy m . Z w l a szcza odk ry te w 1961 r . oraz w 1 a tach

I 1 ' ) 7 0 teksty mi t o10gi c zn e i 1itu r g icz n e p ozwa l a j ~ n a m od-

, w z nacz nej mier z e relig i ~ U ga r i t . A n a1 e zy pami ~ t a c , z e

Il l y lu w sro do w i sk u semi c kim i to b ar d z o b1i ski m Ka n aa no -

N iema1 wspo lcz es n y A m oso w i, n i eco t y lko mlo d s zy od n il ' I

jest Ozeasz , ktory o t wiera w Bi bli i pocze t Prorokow M ni e j sl' ,I

o jego zyci u wiemy bar d zo niewie l e , ty l e za l edw i e , il e 1 1 1 0 / 11

bezpiecz n ie wyde du kowac z j e go Ks i ~g i . Po d ob ni e jak A m o I I

takZe dz i ala w kr ole stwie p ol nocnym , zwany m w ty m czas ie k I I I I

s t wem Iz ra ela . O dm ienn i e j ednak o d swego poprze dnik a 0 1 '\ I

s a m poc hod zi ro wnie z z p o l n ocy , a d ziala lnos c swo j~ r ozp O ' l'\ I I

pod koni e c pan o wa n ia Jer o boama II , k i edy t o Izrae l cie s7 .

jeszcze po ko jem i dobro b ytem , choc j uz od wsc h o du za ' 1'\ ' 11

wyrastac groiny c i e n Asy ri i . Po sm i erci Je r o b oa m a ( o k . 74 1 I

sy tu acja u1 ega gwa l tow n e mu pogo r sze n i u . Na dworze k r ol ew s ~ 1I

mnoz~ s i ~ coraz n owe intry gi , a sposrod czt e rec h ko1 ejn yc h w l l l ll

cow dwo ch gi ni e z r~ki swoi ch n a st ~ p co w, ostat ni za s z o 1 1 11

p ojm any p rz e z kr o1 a asyr yjsk iego, Sa lm a n ass ar a V, k to r y w 1 , ,1 I I

7 22 -7 2 1 k l adz i e kres istn i e niu kro l es t wa Izrae l a bu rz~c ta k Z e . l l

s t o lic~ , S am ar i ~ . Wygl~da wszakZe n a to , ze Ozeasz n ie b y l I II

swiadk i e m tych ostatnic h wyda r ze n , 1 ecz i ta k j eg o d z i a l a l ll ll

mozemy u z n ac z a d l u g~, tr wala bo wie m za p ew n e co n a jnl l li

cwierc wiek u , m n i e j w i ~ce j od 75 0 do 7 2 5 r .

Z nac z ni e tr udniej p rzychod z i okre s l ic jego za wod i sr o( l (I \ t

s ko . Na pod s t awi e o b raz ow i p o r o w n a n s pot yka n y ch w I I

Ksi~dze d om ys l a no s i ~ w ni m ro ln ika (zob . zw l aszcza O z 2 , I 0 I I I

cza s em nawet p i e kar za (por . Oz 7 , 4 : " wszy sc y on i s~ cud z l 1 l l1

nikami , s~ j ak p ie c rozza r z o ny og nie m , kt or y pi eka r z za pr Z l ' I I I

podsycac , b y m ies i c c i as t o, p oki ni e skwas ni e je "), u w a z an o L '/ I

/ 22 sz c z ego1 nie bli s kie st os unki m u s i a ly go l ~ czyc z kapl a n a l 11 i I

2 0 . B aa l H a d a d ci s k l l j

pi or u n ( m a la p os t ac n a I II

wyisze niu to z a p ew n c k

Uga rit ) . Pl as k orzei b a

ptyci e w apienn e j z UI II I I

P o lo wa d rug i ego t ys i l l c l

II I I n < lwe t hi s t o ri a te g o k ro le s t w a k o n c zy s iy za pewne jes z c z e

d I I r ' o d z e ni e m Moj zesz a.

1 1 1 I I jest bogiem bur zy i de s zc z u , a ty m sa m y m bo g iem

I " Ii i Ij < l cy m zyz no s c zi e mi , j a k r ow ni ez pl o dno sc ludziom

I I / y l o m. J e s t z atem pr aw d z i wy m " w lad c ' l , z i e mi " i j a ko ta ki

, d l l y l l1 z mitow st acza zwyc i ys k i p o j e d y n e k z b og i e m mo rza,

l i d i l l i , w i e m y - t a k z e w B iblii mor ze sy mboli z uje ni e kie dy s Hy

" I I , k lore Jahwe mi a l u p ocz'l ,tku czasow poko n ac . Waz n iejsza

I II I Il I i l k j es zcz e w a lk a z bogi e m s mi erc i , Mot . T ut a j B aa l z d a j e

I '" Id a wac sw emu przeciwniko wi i wchod z i do j e go " p aszczy " ,

11 1 1 " ! . Y , z e z g adz a s iy znikn 'l , c, ni eja k o umr zec . Z nikni yc i e Baa l a,

I I i , y c ia i plodno sc i , s k az uj e wsza k ze n a s mi e r c ni e t y lk o l ud z i ,

I I l w e t i bo g ow , tote z jeg o s io s tra-m a l zo n ka , A n a t , mu s i prz y-

"II \ I 1 1 U zy cie prz y wrac a j 'l , c j e za r aze m cale mu sw i a tu . M i t te n

I I V Wl l l , j a k s i y z d a je , waz n ' l , r ol y w l i tu rg ii w swi ' l , ty ni Baa l a

I I I ' I I ' i I .

I I k w iyc b y l Ba a l pan e m (to w l as ni e z n a c zy sl o wo ba'a l ) zycia

1 1 1 1 k i c hd o br , k t ory c h c z lo w i e k d o sweg o zyc i a p o t r z ebuj e .

I I 1 1 1 1 1 1 " / , y cy za st a li g o w K a n a anie , c z c z one g o juz od ni e p a mi y t-

I ( ' I , : t s ow wra z z je g o mal zo nk 'l " zwa n 'l , tu n a j czysc i e j As t a r t e .

I d y s a mi osiedli na dobre n a r o li i za j yl i s i y j e j u p r aw'l " B aa l ,

I I i l l l ' ra j ' l , cy r o z ne post a ci w ro z n yc h mi ejsc a c h kul t u , w y d a wal

I I I n i e r az znacznie bli z s zy niz J a h w e .

I ' Im i yt ali wpr aw d zie, z e t o Jah we wy pr owa d z il i c h z Eg iptu ,

I V I i m pr ze wodnikiem i potyznym opi e kun e m w k o c z ow n i c z y m

I I II ~ I p ust y ni . W s zystko to j e dn a k d z i a l o s i y b ar d z o da w no ,

I I ' r r z e d w ej s c i em d o K a n aa nu . T e raz o dn os ili c zase m wraz e-

I ' i sa m J a hwe nale zy juz do p r z e s z lo s ci i z e nie j e st t a k

I \ ' 1 1 1 1 I s i e bie w ziemi k a n a nej s ki e j , kt o r e j zyz n osc z al ezy pr ze d e

I k im od s il bo s kich z adom ow i o n ych w n i ej o d w i e ko w . Ni e

d l I y s i y z atem d z iwic , z e jahwi z m uleg a s topni o w e j " ba a liz a cji ".

III, I ' d n y ch Jahwe po z o s t a je n a d a l Bogiem I z r a el a, l ecz J e go

I i i I I I ' I . a czy n a s i y j a kb y p ow oli zac i e r ac , p rzy bie ra j 'l,c r ysy b os t wa

II V i r l o dnos c i . Inni nie ch q b y n a jmniej zdr a d za c B oga s woich

I II , r o z p a miytuj ' l, wiyc nabo z ni e J e go cud a i wie lki e d z i e la , l e c z

111 1\ ' / , c s nie oddaj ' l, cz esc t ak Ze inn y m , miej scowy m b os t wo m ,

l li l l wy da j 'l , s i y im w l as ci wy mi g o s p o da rza mi tej kr a in y i n a jp e w -

III I Y llii p oryc z ycielami w s zelkiego dobrob yt u. I t ak o t o n a w i e lu / 25

, Y I 1i1 c h " wyrastaj : , ! lokalne sanktuaria r6Znych Baalow z ich

III I I . mi kultami. W czasie rozlicznych uroczystosci uprawiana

I W n i c h r owniez prostytucja sakralna . Ma ona nasladowac

I ' z as l u biny boga z bogini: , ! . W Ugarit byli to Baal i Anat ,

I l l h l ij n y m K anaanie mowi si~ 0 B a alach i Astartach. Jedynie

1 II I I \ ic nie tego zwi: , !zku pozwala na odnowienie zycia . Orgias -

Il l ' o b rz ~d y z mierzaj: , ! do pomnozenia z y znosc i pol, plodnosci

II I Il ll i l udzi . Izrae l zas poddaje si~ coraz bardziej ich ur ok owi.

I 1 II 1 l l 1 c j a ta jest szczegolnie w y razna w polnocnym krolestwie ,

I I ni e m a tradycji jednej dynastii Dawidowej , krolo wi e si~

till I \ ia j : ' !, a wpl y wy nie tylko miejscowej ludnosci kananejskiej,

I s , ~s i ednich Fenicjan , s: ' ! bardzo silne . I wtedy wlasnie wy-

, I ' l l i ' O z e a sz.

I ' to n i ewielka Ksi~ga dzieli si~ wyrazme na dwie CZ~SCl:

d / iu ly 1 - 3 i 4 - 14. W rozdziale 1 ktos - moze j eden z uc z niow

I I p ll w i a d a 0 tym, jak prorok z polecenia Jahwe wzi: , !l sobie za

I II " k o biet~ uprawia j :,!c: , ! nierz: , !d", a ona uro d zila mu troje

I I I '. S am Ozeasz powraca w pierwszej osobie do tego malzen-

I 1 \ w roz dziale 3 . Jesli go dobrze rozumiemy, t o chociaz zona

1 I I 1 i1 a s i~ niewierna i uciekla z powrotem do swo i ch kochankow ,

I '

lym ra z em posluszny slowu Boga, wykupil j: ' ! i przyj: , !l

'1 I11)W n ido swego domu , narzucaj: , !c jej jako jedyn: , ! kar~ " wie l e

III ' s a motnosci. W rozdziale 2 natomiast prorok posluguj: , !c si~

I i Il y m doswiadczeniem przedstawia histori~ m i losci Jahwe do

I I I I ' I a .

W e w szystkic h komentarzach do Ksi~gi Ozeasza powtarza si~

1 l l lli e, czy prorok mowi tutaj 0 rzeczywstych wydarzen i ac h ze

Il l l' g O z y cia , czy tez opowiada cos w rodzaju przypowiesci maj: , ! -

I p o z w olic na lepsze zroz u mienie relacji Boga i Izraela? Przewaza

1I I I I " z e Ozeasz nap r aw d ~ pos l ubil kobiet~ upraw i aj: , !C: ' !prostytu-

I' , Ii i pe wne prostutucj~ sak r aln: , ! w j ednym z sank t ruariow Baala.

I 'll l ub i l j: ' ! na rozkaz Ja h we - jest to tzw . czyn n osc profetyczna ,

I 'I, l y k a n a nieraz takZe u i nnych prorokow . Tam s:'! to wpraw d zie

II q l/ ys c i e j jakies przel ot n e gesty (choc b y roz b ici e naczynia gli n ia -

10 I ll , k t or e zapow i ada z ni szczenie Jerozo l imy), zdarza si~ jednak

I l i lk , Z C B og wdz i era s i ~ p rzemoc: , ! w zyc i e prorok a, nie p o zwala j : , !c

I II p l ' z ykl ad Jere m ias zowi na zalozenie ro d ziny, gdy z wlasnie jego

III I l ' ll n o se i bezp lo d no se ma j : , ! bye symbolem n a dcho dz: , !ce j z a -

2 1. Glowa Baa l a z ko I I

sloniowej . Ugari t .

. I v n a ro du wybra n ego * . Czynnosci~ profetycz n~ z d a je si y b ye

I i m alzenstwo Ozeasza.

( ' 0 rzeczywiscie si t t: wy d a r zylo , te g o n i gdy s itt : nie do w iem y .

"l i n k n i e mial zamiar u o powiadae n a m swo j eg o zy ci a. Fakt y

I I I l i l : ni aj~ sitt:u n i ego w sym b o le i o b razy , a jesli na w e t m o z em y

p ll s z c zae, ze zon~ p r or oka byla is t otnie Gom er , corka Dib -

11 11 1 1 , L o juz jego dzieci n osz~ imiona czysto sym bo liczne. Ta kie

1 1 11 1 1 , wyraza j ~ce jak~ s p rawdtt:, s~ nieraz nadawa n e przez pr o r o-

I o m us, kto nazyw a s i tt:calkiem inaczej (por . n p. Emman uel

l it ' ) \ Z nami" w Iz 7 oraz s. 145; zob. tez s . 2 77 -2 7 8) . Je dno

. I Ii ' s it t: wszakze pewne : Ozeasz koc h al bardzo swo j ~ niesf o r n ~

1111 v i e rn ~ zon t t:. A byla to miloM: prawdziwa , sur o wa i wyma g a j ~-

1 1 6 ra nie zna latwej p o blazliwosc i , lecz tez nie zalam u j e sit t:

d y . K o cha bowiem n i e dl a wartosci, jak~ zna j d uj e w ukocha n e j ,

d l a l e go po prost u , ze kocha. A co witt:cej , wierzy, iz sw~ pot tt:g C!

! . I i I s lw o rzyc na nowo te wartosci takze i tam , g dzie nic z nich nie

I II l a lo . I t o wlasn e , d oglt t:bne a b ol esne dosw i a d czenie z y c i o we

I w o lilo, jak si t t:zda j e, Oz eas zowi zint e rpr e towa e w calkiem n o w y

'I { I i ) pr zymierze Jahwe z Izraelem (zob. 17 0 - 171 ).

I l I h w e wysttt:puje t u ta j wo b ec narodu wybra neg o j ak o d tr~ co-

t I h l ub ieniec , j ak zn i ewaz o ny Malz on ek . Oskarza sw~ ni e w ie r n~

'l t li l hi e n ictt: , ze upraw i ala nierz~d z kochankami - Baalami , pr ze k o-

til l , z e to on i d a j ~ je j "c h leb i wo dtt :, weln t t:, len i napoje " .

I l l l l leg o za m k n f ; j ej d rogf; c i e rni a mi

I Illu r e m o to c zf; ,

I l l k z e n i e z n a jd z i e swyc h scie zek.

I I I ko cha nk a mi swy mi pobi e gnie ,

I I I ' i c h nie dogoni ;

p H · z n ie ich sz u kac ,

I I I ' ni e z n a j dz i e [ .. . ] .

Il lp o m niai a j u z 0 ty m , ze to Ja w l as ni e

d l l! l: m jej z b oze , m osz c z , sw i ezq o l iw f ; [ Oz 2,8-9a , 10] .

I l. ra e l s it t: ludz i , s~ d z~c, z e t o B aa l czy B a a l e zap ew ni~ mu

" Ul j i dobro b y t . Wk rot ce p rz e k on a s it t:j ed na k , k t o je s t p r aw-

I v r n P a nem takz e i na zie m i kana nej sk i e j . O t o Ja h w e zap o w iada:

I I z a bi o r f ; swo j e z b oz e w odp owie dni e j ch w ili

I ~ w 6 j m o s zc z w e wla s ciwej por ze,

odejm~ moj l ! w e ln~ i len ,

co mialy okrye jej nago sc .

Potem obn a z ~ j'! prz e d ocz a mi kochank6w ,

i nikt jej nie wyrwie Mi z r~ki .

P o lo z ~ kre s w szy stkim jej z a bawom ,

swi~tom , dniom nowiu, szabatom

i wszy stkim urocz y st y m z ebr a niom .

Znis z cz ~ jej winnice i s ady figowe ,

o kt6r y ch m6wila :

" Oto zaplat a moj a ,

jak,! mi dali moi koch a nkowie".

W g ' ! sz cz je obr6c ~

i b~d ,! si~ nimi pasly polne z wierz~t a .

Z e sl ~ n a ni l ! ka r~ za dni Baal6w ,

gd y im palil a k a d z idl a ,

a zdobn a w s we k o lc z yki i n as z y jniki

biegala z a swy mi kochankami ,

a 0 Mnie z a pominala .

Dlat eg o . . . [ Oz 2 , 11 - 1 6 ]

J a h w e post~puje z e swoj,! Oblubienic,! troch~ podobnie jak

I I I SZ Z G omer . K ara nie jest tyle kar'! , ile raczej srodkiem

II I II ' y m s klonie I zr a el , aby powrocil do swego Boga , ktory jest

l ' I , d ' 111 M ilosci obiecuj,!cym no w e z aslubin y . A d a rem slubnym

ll i l i l b i ei tca dla Oblubienicy jest sprawiedliwos e , prawo , milose ,

11 1 1 l . ' i c rd z i i w ierno s e:

I p os lubi ~ ci ~ sobie na wieki ,

p os lub i ~ prze z s prawi e dliwos e i prawo ,

I r z ez mil os e i milosi e rd z ie .

I ) os lubi ~ ci ~ so bi e pr z ez wie r n o s e ,

" po z n a s z J a hw e [O z 2 , 21 - 22] .

! \ t rz eba tu przypomniee, ze " po z nae " w j~ z yku hebr a jskim

1 I 1 1l l. t a kz e w ej se w z a z ylosc n a j s cislejs z ,! , najb a rdziej ~ nt y ~n,! ,

1 I I ' I I l ita k, ! , j a k ,! daje zw i ,! z ek oblub i encz y m~ zc z y zny 1 koblety

1 1 11 1 . . I 18) .

Mo ze najpo z yteczniejszym komentarzem b~d , ! tu slowa fran-

I ' k i cg o b ibli s ty E . Jacoba: " B y e prawd z i w ie jahwist,! w samym

11 ' 1 i c yw i lizacji rolniczej , t a ki jest wlasni e program Ozeasz a , lecz

1 0 zr ea Ii z o w ae , nie uciek a si~ do g w aho w nosci EIiasza. [ . ..]

I ',l I y p u je w ed lug metody , ktor'! mo~libysm~ nazwae h?meop a t~ -

II I p o n i e w a z polega ona na prz Y Jmo w amu zla , by Je ulec z yc .

Tutaj oczekujem y zapowiedzi kary . Ale Ozeas z juz wie II I

pierwszy zrobil to odkrycie - ze Przymier z e Boga z I zraelem I I

przede w s zy s tkim zwi,!zkiem milosc i , podobn y m do jego wlasn

malzenstwa z Gomer , zwi,!zkiem oblubienczym. Jahwe pO l l "

swoj, ! moc'! s t w orzye niejako na nowo to , COw y daje si~ juz um a ,'

Potrafi wskrzesie mlodose Iz raela , przypomniee mu czasy pust y l ll

kiedy po w y j s ciu z Egiptu przeb ywa l s a m na s am ze SW O I I

Bogiem. Mowi wi~c Jahwe ustami proroka 0 swej ukoch H I I I

Oblubienic y :

I I I ' :sz sc hodzi sam na aren~ baalizmu , brudzi sobie doslo w nie

II " a nga zuj,!c wla s n , ! o s ob~. Jest juz prorokiem , gdy otrzymuje

II II ln icze polecenie zawarcia malzenstwa , jest zatem m~zem Bo-

l li i p r z ed s tawicielem Boga na ziemi . I oto jako prorok ma on

Il I n l s taw i e jeden z najgl~b s zych a spektow tego Bozego zycia . . Ma

1 1 1 pr ze z ye mit , lecz przezyw a j,!c pozbawia go zarazem Jego

tll in ra in os ci i s il y nis z cz ,! cej. Bog ma oblubienic~ , lecz Jego ob-

11 1 1 1 1 ' n i c a nie jest ju z, jak w micie , jak,!s bogini,! . To caly Iud

I I I I· I a . W zwi,!zku tym Izrael okazuje si~ partnerem niegodnym ,

I / o c k z ostanie zatem zerwany i dopiero nast~~n~e pono",:nie za-

I I I . O wo odnowienie nie jest wszakZe wymktem cykhcznego

I w r ol u p or roku , jak w micie bo s kich zaslubin. To po prostu nowe

, I l I ' z e ni e. M ozna powiedziec , ze Ozeasz przeksztalca mit kana-

III I ki n a dwa rozne sposoby . Z jednej strony , przenosi g~ ze s~iata

1I1 1 11r w s wiat historii , przemieniaj,!c z jawisko powtarzaJ,!ce Sl~co

1 1 1 1 w w ydarzenie jednora z owe. Z drugiej za s, idzie w gl,!b tego ,

Dlatego chc ~ j ' ! uwies e*,

n a pu s t y ni~ j ' ! wy pr owa dzie

i m6wie j e j do serc a .

Odd am jej znowu winnic e ,

dolin~ Akor uczyni~ bram, ! nadziei _

i b ~ d z ie Mi t a m ul e gl a jak z a dni swej mlodo sc i ,

gd y wych o d z ila z egip s kiego kraju.

I stanie s i ~ w ow y m dniu - w y rocznia Jahwe _

z e na zw i e mnie: " m6j M l! z ",

a juz nie powie: " m6j Baal " .

Us un ~ z j e j u s t imi o n a B aa l6 w

i ju z nie b~d z ie wymawiae ich imion [Oz 2,16 - 19] .

---- -------- -- ---------- - -- -= e

* Por . Jer 20 , 7: " Uwiodl es mnie , Jahwe, a ja po z wolilem si~ uwie s e".

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: