8512571,zalacznik.pdf

Pochodzenie czlowieka i kultury

Nawadnianie tradycyjne ze

studni, stosowane w dolinie

Nilu (Egipt)

la kawalek stepu lub lasu i obsiewa go przez pare sezonów,zanim ziemia

sie nie wyjalowi. Nastepnymetapemjest przyjeciew pelni osiadIegotrybu

zycia i stale naturalne nawozenieziemi. Bardziejwyrafinowane jest rolnic-

two irygacyjne,kiedyrolnicydostarczajanaswoje polawode za pomocasys-

temu kanalów, w ten sposób uniezalezniajacsie

od opadów deszczu.Rolnictwo kopieniaczejest na

krótka mete wydajniejsze od rolnictwa bardziej

rozwinietego, ale w dluzszej perspektywie,to rol-

nictwo rozwiniete kosztem wiekszych nakladów

pracydajewiekszailosc zywnosci,w dodatku pIo-

ny sa bardziej przewidywalne.Obok rolnictwa po-

jawia sie hodowla zwierzat, charakterystyczna

przedewszystkimdla StaregoSwiata. Osiadlylub

pólosiadly tryb zycia umozliwa kontrolowanie

zwierzat,a dzieki rolnictwu pojawia sietakzemoz-

liwosc ich dokarmiania. Pasterstwo moze miec

charakternomadyczny,kiedycalagrupa ze swoimi

stadami przenosisiez miejscana miejscew poszu-

kiwaniu pastwisk,lub pólosiadly,gdy czescgrupy

wedruje ze stadami, a czesczajmuje sie uprawa

ziemi - tutaj dobrym przyklademjest wypasowiec

w Bieszczadachi na Podhalu.

Najlepiejpoznanym obszarem,na którym pojawi-

lo sie rolnictwo, jest BliskiWschód.Wedlug hipo-

tezy Lewisa Binforda i Kenta Flannery'ego,

przejsciena gospodarke wytwórcza nastepowalo

tam stopniowo na obszarach peryferyjnych;pro-

cesten rozpoczal sie okolo 10 tys. lat p.n.e., a je-

go poczatekmial zwiazek zeschylkiemostatniego

zlodowacenia. Na poczatku miejscowi lowcy-

-zbieracze zajmowali sie pozyskiwaniem bujnie

rosnacychna stepach pólnocnej Mezopotamii ziaren traw; intensyfikacja

zbieractwa spowodowala wzrost demograficzny. Czescludnosci w zwiaz-

ku z tym musiala przeniescsie na tereny peryferyjne, gdzie roslinnoscnie

wystepowala w takiej obfitosci. Trudnosci w pozyskiwaniu pozywienia

prawdopodobnie wymusily stopniowe przejsciedo rolnictwa. Moznato so-

bie wyobrazic w sposób nastepujacy:najpierw zbieracze zaczeli chronic

skupiskazbóz przed dzikimi zwierzetami, pózniej zaobserwowali,ze moz-

na rosliny przenosic,wysiewajacziarna w nowych miejscach.Pierwszafa-

za intensyfikacjizbieractwatrwala mniej wiecej do 8 tys. lat p.n.e., przejscie

zas do pierwotnego rolnictwa deszczowegoi udomowienie owcy lub kozy

odbylo sie miedzy 8-5,5 tys. lat p.n.e. W tym czasiepojawily sie pierwsze

stale osady, z których najbardziej spektakularne to Jerycho w Palestynie

i Dzarmo w Mezopotamii (7-6,5 tys. lat p.n.e.). Rolnictwo spowodowalo

ewolucjeroslin uprawnych, gdyz Il,Jdziezaczeliselekcjonowacte o duzych

ziarnach,latwych do odplewienia i dajacychcoraz to wieksze plony. Wy-

musilotakze osiadly tryb zycia i rozwój rzemiosl, gdyz rolnicy potrzebuja

narzedzido uprawy ziemi, pojemników do przechowywania ziarna itd.

ostatnim etapem byla specjalizacjaw produkcji zywnosci (5,5-3,5 tys. lat

p.n.e.),kiedyzbozejest juz ostatecznieudomowione, pojawia sietakze ho-

dowla swin i bydla. Na terenie Mezopotamii w tym czasie zostalo

wprowadzonerolnictwo irygacyjne,które wymaga stalego wysilku i utrzy-

mywaniasiecikanalów, alejest o wiele wydajniejszeniz rolnictwo deszczo-

we.Takisposóbgospodarowania umozliwia powstanie cywilizacjimiejskiej,

któraw Mezopotamii narodzila sie w II pol. IV tys. p.n.e. PomysI uprawy

zbózi hodowli zwierzat stopniowo rozprzestrzenilsie równiez na sasied-

nieobszary:najpierw w Egipciei na Balkanach,pózniejw Europiei zachod-

niej czesciAzji. Na terenach Polski rolnictwo pojawilo sie okolo polowy

V tys. p.n.e.

Schematprzejsciado gospodarkiwytwórczej przebiegalw podobny sposób

na innychobszarach,gdzie warunki srodowiskowebyly sprzyjajace.Sa to

na ogól obszary dosc mocno zróznicowane geograficznie i klimatycznie,

gdziepresjademograficzna,wynikajacaz intensyfikacjizbieractwa,wymu-

szazasiedlanieterenów peryferyjnych.Na DalekimWschodziepierwszezo-

stalo udomowione proso, jeszczeprzed IV tys. p.n.e. Jest ono latwiejsze

w uprawieod ryzu, który wymaga stalego i kontrolowanego nawadniania.

Uprawaryzu zostala prawdopodobnie zapoczatkowanaokolo III tys. p.n.e.

w Azji Poludniowo-Wschodniej.Przebiegtego procesunie jest znany,glów-

niez powodu niewielkiejliczbywykopaliskarcheologicznychnatym terenie.

Z koleiprzejsciedo gospodarkiwytwórczejw Mezoamerycezostalodoscdo-

brzezrekonstruowane.PierwsimieszkancyAmeryk,Paleoindianiezajmowa-

li sieglównie polowaniami na wielkie zwierzeta.Kiedyte wyginely,albo za

sprawaludzi, albo raczej z powodu zmian klimatycznychpo zakonczeniu

ostatniegozlodowacenia, mysliwi przestawili sie na mniejsza zwierzyne

i zbieractwo. Rolnictwo pojawilo sie niezalezniew Mezoameryce(uprawa

kukurydzyi w Peru(uprawa ziemniaków i hodowla lam), a takze w ogra-

niczonymstopniu na terenieAmazonii (maniok).W Mezoameryceewolucja

gospodarki wytwórczej zostala zrekonstruowana dzieki wykopaliskom

w dolinachOaxacai Tehuacan(Meksyk).Procesrozpoczal sie 7,2-5,2 tys.

latp.n.e.,kiedynastapilaintensyfikacjazbieractwa teocentli, dzikiegoprzod-

kakukurydzy.W nastepnymokresie,do okolo II tys. p.n.e., stopniowo wpro-

wadzanouprawe tego zboza, a na drodze selekcjirolnicy doprowadzili do

powstaniakukurydzy o wspólczesnymksztalciei rozmiarach kolby. Mysli-

stwo wciaz bylo wazne i jego znaczeniespadlo dopiero w I tys. n.e., kiedy

zostalowprowadzone rolnictwo irygacyjne,pojawily sie miasta i centra ce-

remonialne.

Rolnictwoi pasterstwo stalo sie dominujacym sposobemgospodarowania

nawszystkichobszarach,które umozliwiaja.u~~zbóz

fot. B. Lemisiewicz

1 '11

JERYCHO

/'+"''"0f;.\

, /li

i hodowle zwie-

,'o', \IJ

::= WPoznaniu~

'?'

Pochodzenie czlowieka i kultury

rzat. Dalszaewolucja gospodarki polegala na wprowadzaniu niewielkich

modyfikacji usprawniajacych techniki uprawy ziemi i hodowli zwierzat

w okreslonych warunkach srodowiskowych. Na terenie Europy takimi

usprawnieniamibylo wprowadzenietrójpolówki, zastapieniesierpówkosa-

mi czy intensyfikacjahodowli zwierzat w oborach.

Kolejna wielka przemiana sposobu gospodarowania rozpoczela sie

w XVIIIw. w Europiei wciaz trwa. Jestto industrializacja.Rolnictwo i osia-

dly tryb zycia umozliwily znacznie intensywniejszawymiane dóbr miedzy

róznymi grupami ludzkimi. Istnienienadwyzekzywnosciumozliwilo specja-

lizacjezawodowa i rozwój rzemiosla;niektórzyczlonkowiespolecznoscinie

musielijuz zajmowac sie pozyskiwaniemzywnosci,gdyz mogli otrzymywac

zywnoscw zamianza swojewytwory. Takawymiana moze dotyczycjedno-

stek, jak i calych spolecznosci- w taki sposób pojawia sie handel. Podczas

wymiany handlowej wartosc róznych dóbr zostaje skwantyfikowana, np.:

kupiec wymienia jeden maly dzban za dwie miary zboza, a duzy za cztery

miary, co oznacza,ze duzy dzban ma diNa razy wiekszawartosc niz maly.

Wymiana towaru za towar czestojest dosc niewygodna, dlatego stopnio-

wo wartosc towarów byla przekladanana jednostki rzadkich metali (zlota,

srebra, rzadziej miedzi), znacznielatwiejszychdo przechowywaniai trans-

portu niz wielkie ilosci zboza lub innych dóbr. Wazenie kawalków metali

podczaswymiany handlowej mozejednak budzic pewne kontrowersjei nie

jest zbyt wygodne, dlatego w VIN w. p.n.e. we wschodniej czescibasenu

Morza Sródziemnegozostaly wynalezione monety: standardowe kawalki

kruszcuo wadze gwarantowanej przez wladce emitenta.

Pieniadzznacznie ulatwia wymiane handlowa i staje sie stopniowo nowa

miara dobrobytu: o bogactwie przestaja decydowac nadwyzki zywnosci,

wielkoscstad lub liczba posiadanychprzedmiotów, gdyz to wszystkomoz-

na kupicza pieniadze.Pieniadzepozwalajazaspokajacpotrzeby materialne,

a zatem ludziedaza do ich posiadania.Coraz bardziejpowszechnymmoty-

wem dzialaniastaje sie maksymalizacjazysku. .

Proceswzrostu znaczeniapieniadza rozpoczal siejuz w starozytnosci,jed-

nak jego znaczne przyspieszenienastapilo dopiero w epoce nowozytnej,

kiedy zaczelasie formowac wspólczesnaekonomia. Wedlug Maxa Webe-

ra, przyspieszeni to mialo charakterideologiczny i wiazalo siez etykapro-

testancka (zwlaszczakalwinska),w której szczególnynacisk polozony jest

na ciezkaprace i oszczednosc.Mieszczaniew zachodniej Europiestopnio-

wo zdobywali coraz wyzszapozycje, gromadzac bogactwa po to, zebyje

inwestowac w zyskowne przedsiewziecia.Dzieki kolonizacji Europejczycy

zyskaliwiekszydostep do surowców,z których mogly bycwykonywaneróz-

ne dobra. Wytwórstwem tych dóbr zajmowali sie poczatkowo rzemieslni-

cy w manufakturach. Okazalo sie jednak, ze rózne wynalazki moga

usprawnic ich prace; mieszczaniezas okazali sie sklonni do inwestowania

w nowosci, gdyz dzieki nim mogli osiagnacwiekszy zysk. Takrozpoczela

sie industrializacja.

Industrializacja,nazywana takze rewolucja przemyslowa, zapoczatkowa-

nazostalaw Anglii w XVIII w. Dzieki wprowadzaniu coraz to doskonal-

szychmaszyn, najpierw parowych, pózniej spalinowych i elektrycznych,

róznedobra mozna bylo odtad produkowac na skalemasowaznacznieta-

niejniz w warsztatach rzemieslniczych.Podobniejak wprowadzenie rol-

nictwaspowodowalo pojawienie sie nadwyzekzywnosci, które umozliwily

wzrostdemograficzny,tak industrializacjadoprowadzila do nadwyzkipro-

dukcjii pojawienia sie mechanizmów rynkowych - gry podazy i popytu.

Maszyn znalazly zastosowanietakze w rolnictwie i w polaczeniu z kolej-

nymiwynalazkami (sztuczne nawozy, srodki owadobójcze itp.) sprawily,

zeprodukcjazywnosci zwiekszylasie do stopnia umozliwiajacego kolejny

gwaltowny wzrost liczby ludnosci. Jednoczesniecoraz mniejsza liczba

osóbmusiala byc zaangazowanaw produkcje zywnosci, co spowodowalo

rozwójmiast, w których koncentrowala sie produkcja przemyslowa i han-

del.Poglebiasie specjalizacjapracy: o ile poprzednio rzemieslnikwykony-

wal caly produkt, to robotnik przy tasmie zajmuje sie tylko jego czescia.

Jednoczesniezmienia sie model rzadzenia, gdyz kontrola nad ziemia

uprawnajuz nie wystarcza i pojawia sie potrzeba kontroli srodków pro-

dukcjii kapitalu. Podstawowacechaindustrializacjijest jednak to, ze przy

uzyciucoraz to doskonalszychmaszyn nawet bardzo wyrafinowane po-

trzebymoga byc zaspokojone, pod warunkiem oczywiscie,ze znajdzie sie

odpowiednialiczba klientów sklonnychzazaspokojeniedanej potrzeby za-

placic.Producencinie czekajajednak, az ludzie zglosza sie do nich sami

ze swoimi potrzebami, ale za pomoca reklam staraja sie takie potrzeby

. wywolywac.

Trudnow tej chwili przewidziec,czymzakonczysie industrializacja - ewo-

lucjakulturowa nie ma charakterufinalistycznego,tylko przystosowawczy.

Maszynsaobecnietak wyrafinowane,zecorazmniej I,udzipotrzebado ich

obslugi.Z drugiej jednak strony, czlonkowie wspólczesnychspoleczenstw

potrzebujapracy,zeby mÓCzarabiacpieniadzei.zaspokajacswoje potrzeby,

zarównonaturalne, jak i rozbudzone przezreklame.Obie te tendencje be-

dapewniew przyszloscizmierzacdo jakiegosstanu równowagi. Jednojest

pewne - dzieki industrializacjizyjemyw dosc komfortowym, sztucznymsro-

dowisku,bedacymniewatpliwie wytworem kulturowym.

REWOLUOA

PRZEMYSLOWA

INDUSTRIAlIZAOA

PIENIADZ

1,-

WEBER MAX, 1B64-1920,

niemiecki socjolog, historyk, re-

ligioznawca, ekonomista, praw-

nik, metodolog nauk spolecz-

nych; prof. m.in. uniwersytetu

w Heidelbergu; twórca tzw. so-

cjologii rozumiejacej; prace

z zakresu metodologii nauk, so-

cjologii struktur spolecznych,

polityki, religii; Etyka prote-

stancka a duch kapitalizmu,

Wirtschaft und Gesel/schaft.

Rzemioslo i technika

Niektórzybadacze uwazaja, ze poslugiwanie sie narzedziamijest podsta-

Wowymkryterium kultury.Jednakwiele zwierzat wykazujezachowaniana-

rzedziowe - niekiedywrodzone (ptaki wija sobiegwiazda), niekiedynabyte

przeznasladownictwo. Zapewnerówniez najstarszeproste narzedziaprzy-

pisywanenaszym dolno- i srodkowopaleolitycznymprzodkom nie moga

byc uznane za wytwory kulturowe, gdyz umiejetnosc ich wykonywania

LUDZIEI ICH NARZEDZIA

W EPOCE KAMIENIA, s. 32

, - I

I ~,~"

Pochodzenie czlowieka i kultury

jedni czlonkowie grupy podpatrywali u innych. Historia rzemiosla i tech-

niki zajmuja sieglównie archeolodzy,gdyz wykopaliskadostarczajaprzede

wszystkim wytworów rak ludzkich. W zwiazku z tym prahistoria dzieli sie

na epoki kamienia, brazu i zelaza, nazwane tak od glównych wykorzysty_

wanych surowców.

Narzedziai inne materialnewytwory kulturowe sa w duzym stopniu zalez-

ne od sposobuwykorzystywaniazasobówsrodowiska.Najstarszenarzedzia

krzemienne byly przeznaczonedo

polowania na zwierzeta i pózniej-

szegoich cwiartowania. Na poczat-

ku mialy ksztalt prostych pies-

ciaków, których wykonanie wyma-

galo niewielkich umiejetnosci.Póz-

niej narzedzia stawaly sie coraz

bardziej wyspecjalizowane- jedne

sluzylydo cwiartowania miesa,inne

do przygotowywania skór, jeszcze

inne do wykonywania róznych

potrzebnych narzedzi.

Przejsciena gospodarkewytwórcza

spowodowalo wielkie zmiany

w rzemioslei technice. Uprawa zie-

mi i pasterstwonie sa mozliwe bez

nowych narzedzii elementówwyposazeniakulturowego. Do przechowywa-

nia i gotowania zywnosci pochodzeniaroslinnego zaczelysluzyc naczynia

z gliny, stad mniej wiecej na poczatku neolitu - mlodszej epoki kamienia,

w której pojawili sie pierwsirolnicy - garncarstwo stalo sieco najmniejrów-

nie wazne, jak krzemieniarstwo.Uprawa ziemi wymaga równiez wyspecja-

lizowanych narzedzi: motyk, siekier do karczowania lasów, pózniej takze

rade!. Zmienil sie równiez wyglad samychsiedzib ludzkich; dotychczasowe

przenosneobozowiska lowców-zbieraczyzostaly zastapione przez trwale

zabudowania.

Kolejnyetap rozwoju technicznegostanowi wprowadzenie metali: najpierw

latwiejszegow obróbce brazui miedzi, pózniej twardszegozelaza.Innowa-

cje te nie mialyjuz charakteruprzelomowego. Dziekiwykorzystaniumetali

stopniowo spadalo znaczenienarzedzikrzemiennych.Osobnezagadnienie

stanowia metale szlachetne, z których wykonywano ozdoby podnoszace

prestiz i stanowiacesrodekwymiany. Na terenie BliskiegoWschodu epoka

brazu rozpoczynaczasyhistoryczne,dla których dysponujemyjuz zródlami

pisanymi.

Wielkiezróznicowanierzemioslnastepujew okresieprzejsciaz rolnictwa ko-

pieniaczegodo rolnictwa rozwinietego. Rosnacenadwyzkizywnosciumoz-

liwiaja utrzymywanie coraz wiekszej liczby wyspecjalizowanychrzemies-

lników, czestoskupionychw miastach.Wielu z nich nadal wykonuje narze-

dziai przedmiotypotrzebne do produkcji zywnosci,inni jednak moga zajac

sierodzajamiwytwórstwa zaspokajajacymiw sposóbcoraz bardziejwyrafi-

nowanynie tylko potrzeby materialnelecztakze psychiczne.

Odantykudo czasówwspólczesnychobserwujemyw cywilizacjisródziem-

nomorskiej,a pózniej europejskiej,coraz szybszaprogresywna ewolucje

techniki.Nawet najbardziejogólna charakterystykaglównych kierunkówtej

ewolucjiniejest tutaj mozliwa zewzgledu na brak miejsca.Zwlaszczaw cza-

sachindustrializacji, w których obecnie zyjemy, zmiany w wyposazeniu

narzedziowymczlowiekadokonujasieblyskawiczniei przedmiotyjeszczekil-

kadziesialat temu niewyobrazalne,a kilka-kilkanascielat temu uznawane

zawielkanowosc (np. komputery osobistelub telefony komórkowe)obec-

niesaczymspowszechnym.

RODZINA

PLEMIE

Organizacja spoleczna

Plaskorzezba celtycka z epoki

zelaza, I w. p.n.e, National

Museet Kopenhag(Dania)

fot. Archiwum Ilustracji WN P\NN SA

Formyorganizacjispolecznejstanowia przystosowaniedo srodowiskai sa

doscscislewspólzaleznez rodzajemgospodarki. Podstawaorganizacjispo-

leczneju ludzi jest rodzina nuklearna,monogamiczna,lecz z mozliwoscia

poligamii.Pierwotnaforma organizacjijest egalitarna grupa zlozona z kil-

ku-kilkunastu takich rodzin, najczesciejspokrewnionych. Autorytet jej

przywódcjest oparty na osobistymdoswiadczeniu.W grupach pierwotnych

zyjamysliwii zbieracze;grupy takie moga sezonowolaczycsie,jesli jest ta-

kapotrzeba,jednak nigdy nie ma w nich formalnego przywództwa. Regu-

FORMYORGANIZAOISPOLECZNEWEDLUGCONRADAKOTTAKA

Podzial ról,

Podstawa

Struktura

Organizacja

stratyfikacja

spoleczna

organizacji

polityczna

spoleczna

Grupa

lowiectwo/

egalitaryzm!

pokrewienstwo/ brak

pierwotna

/zbieractwo

/plec

/malzenstwo

Plemie

rolnictwo

prestiZ/plec

kopieniacze!

pokrewienstwo/ I czasowa,

regionalna

pasterstwo

/przynaleznosc

grupowa

Wodzostwo I rolnictwo

stala,

kopieniacze

dostep/wiek

/przynaleznosc

regionalna

rozwiniete

I zróznicowany I pokrewienstwo/

grupowa!

starszenstwo

Wczesne

stala,

panstwo

I rolnictwo

I zróznicowany I obszar/rzad

dostep/

regionalna

/stratyfikacja

Panstwo

stala,

przemyslowe

I przemysl

I systemklasowy

regionalna

/malzenstwo/

intensywne

~:,j

Pochodzenie czlowieka i kultury

la W spolecznosciach ludzkich jest egzogamia, endogamia pojawia sie spo-

radycznie i tylko w specyficznych warunkach.

Pierwotni rolnicy i pasterze, mieszkajacy w wioskach lub wiekszych obozOWi_

skach, sa podzieleni na plemiona. Bardzo czesto czlonkowie plemienia od-

woluja sie do wspólnego - rzeczywistego lub mitycznego - przodka, jak ZYdzi

do Jakuba-Izraela, a Polacy do Lecha.

Przodkiem moze byc takze totem _

zwierze lub roslina. Istnieje juz formal_

ne przywództwo, jednak bez aparatu

przymusu. Nadal nie ma stratyfikacji

spolecznej, wszyscy czlonkowie spo-

lecznosci zajmuja sie uprawa ziemi

lub hodowla i razem bronia swoich

pól i pastwisk przed obcymi plemio-

nami. Spory terytorialne i zwiazane

z nimi walki moga doprowadzic do

pojawienia sie etosu wojownika

i przywództwa wojennego. Niektóre

plemiona tworza wieksze federacje

lub stowarzyszenia.

Forma przejsciowa od plemienia do

wczesnego panstwa jest wodzostwo,

kiedy wladza przywódcy wojennego

utrwala sie i zaczyna on dysponowac

aparatem przymusu. Taka byla orga-

nizacja spoleczna Celtów, tuz przed

ich podbojem przez Rzymian, oraz

Germanów w okresie wedrówki lu-

dów. Wódz zajmuje sie dystrybucja

nadwyzek, dzieki czemu buduje swój

prestiz, przy nim tworzy sie elita, naj-

czesciej zlozona z jego krewniaków.

Powstanie wczesnych panstw ma

zwiazek z intensYfikacja rolnictwa.

Irygacja i organizacja pracy na roli

wymaga centralizacji i wspóldzialania

wielu grup ludzkich. Spoleczenstwo

ulega daleko posunietej stratyfikacji.

Wczesne panstwo dzieki róznym przystosowaniom kulturowym staje sie

homeostatem, w którym osrodek wladzy koordynuje dzialania róznych wy-

specjalizowanych grup spolecznych, co umozliwia sprawniejsze wykorzysty-

wanie zasobów srodowiska. Pokrewienstwo odgrywa mniejsza role

w formowaniu sie elit wladzy, niz w systemie wodzowskim; znaczenie traci

takze redystrybucja dóbr jako sposób uzyskiwania prestizu, Panstwa pelnia

corazbardziej rozbudowane funkcje, a utrzymanie skomplikowanej i zlozo-

nej z wielu elementów struktury spolecznej wymaga budowania róznych

mechanizmów kontroli (bedzie o tym jeszcze mowa w podrozdziale poswie-

conym religii).W najwiekszymskrócie,panstwo musi zapewniac obrone

granic i porzadku wewnetrznego, redystrybucje zasobów oraz sprawo-

wac kontrole demograficzna.

Trudnozaproponowac jeden ogólny model przejscia od organizacji plemien-

nejlub wodzowskiej do wczesnego panstwa, zmiany w organizacji spolecz-

nej zawsze bowiem stanowia przystosowanie do warunków konkretnego

srodowiska i warunkuja przyjecie takiego sposobu gospodarowania, który

umozliwia lepsze wykorzystanie jego zasobów. Na przyklad hipoteza, ze

panstwo powstaje po to, zeby mozliwe stalo sie utrzymanie zaawansowa-

nej sieci irygacyjnej, moze byc potwierdzona w starozytnej Mezopotamii,

leczjuz nie we wczesnosredniowiecznej Europie. Równiez teorie, wedlug

którychorganizacja wczesnopanstwowa pojawia sie tam, gdzie zróznicowa-

nie ekologiczne terytorium wymusza redystrybucje dóbr, lub tez tam, gdzie

istniejemozliwosc kontroli ponadregionalnych szlaków handlowych, nie ma-

ja charakteru uniwersalnego.

RobertCarneiro zaproponowal stopniowy schemat przejscia od wodzostwa

do wczesnego panstwa. Zalozyl, ze konflikty miedzy sasiednimi wioskami

lub plemionami prowadza do podporzadkowania ich jakiejs wladzy na po-

ziomie mikroregionu, dalej konflikty regionalne prowadza do zjednoczenia

wiekszego terytorium i tak dalej. Za kazdym razem wzrost organizacji po-

woduje wzrost liczby ludnosci, co umozliwia przejscie na kolejny etap

zjednoczenia. Podboje i wymuszanie trybutów prowadzi do intensyfikacji

rolnictwa, co z kolei umozliwia zwiekszenie liczebnosci populacji. Wladza

opiera sie na wyspecjalizowanej grupie wojowników. Jako przyklad takiego

wlasnie stopniowego formowania sie panstwa Carneiro podal region srod-

kowychAndów. Jednak uniwersalnosc takze tej hipotezy mozna podwazyc,

chocby na przykladzie formowania sie panstwowosci polskiej, gdzie przej-

scie od systemu wodzowskiego do wczesnopanstwowego mialo charakter

wydarzenia jednorazowego.

Niezaleznieod zróznicowania czynników panstwowotwórczych, sam sche-

mat formowania sie panstwowosci jest podobny w róznych systemach kul-

turowych, co wykazal Julian Steward w polowie ubieglego stulecia.

Warunkiem podstawowym jest istnienie zintensyfikowanej gospodarki wy-

twórczej, która wymaga koordynacji. Implikuje to stratyfikacje spoleczna

i istnienieprzywódcyposiadajacego rzeczywistamozliwoscrealizowania

swoich zamierzen. Specjalizacja pracy prowadzi do rozwoju rzemiosla, rze-

mieslnicyprodukuja coraz wiecej przedmiotów luksusowych, bedacych atry-

butem wladzy. Rosnacy prestiz przywódców jest sankcjonowany religijnie,

co czesto prowadzi do pojawienia sie teokracji. Powieksza sie takze sila mi-

litarna, gdyz panstwa konkuruja miedzy soba o terytoria w znacznie wiek-

szej skali niz dotychczasowe spolecznosci plemienne.

TOTEMIZM

PANSTWO

Wódz z plemienia Dani,Indo-

nezja

fot.J. Dr6zd

Totemy z okolicy Ketchikan (po-

ludniowo-wschodnia

Alaska)

fot. K.Wiecha

TEOKRAOA

Pochodzenie czlowieka i kultury

Pierwsze panstwa pojawily sie w Mezopotamii 3,5-3 tys. lat p.n.e., nieco

pózniej takze w Egipcie - zwiazek z wprowadzeniem rolnictwa irygacyjne_

go w tych regionachjest wyrazny.W dolinie Indusu wczesnopanstwowa

organizacjaspolecznajest datowana na okolo 2,5 tys. lat p.n.e., w Chinach

na 1,5 tys. lat p.n.e.W Mezoamerycei w srodkowychAndach panstwa ufor-

mowaly sie nie wczesniejniz w okolicy przelomu er. We wszystkichWYpad-

kach pojawieniesiewczesnychpanstwjest wyraznieskorelowanez intensy-

fikacja rolnictwa.

Formowaniesie pózniejszychpanstw (np. we wczesnosredniowiecznejEu-

ropie) moglo juz miec inny charakter.W okresie nowozytnym wzrost 2a-

leznosci miedzy róznymi panstwami doprowadzil do uformowania sie

systemu swiatowego i nowoczesnejpanstwowosci. Procesten rozpoczal

sie od odkrycia Ameryki i wielkiej akcji kolonizacyjnej w XVI-XVII w., kie-

dy system kulturowy EuropyZachodniej zaczal ekspandowac ku calemu

swiatu, jednoczesniewchlaniajacelementyinnych systemów kulturowych.

Kolonizatorzyimportowali zywnosci róznego rodzaju dobra, porywali nie-

wolników i wykorzystywalilokalna ludnosc jako tania sile robocza w ko-

palniach i na plantacjach. Na takich podstawach narodzil sie kapitalizm

i swiatowa gospodarkaoparta na maksymalizacjizysku.W swiatowym sys-

temie gospodarki, który jest pochodna industrializacji, niektóre panstwa

zajely dominujaca pozycje,dysponujacnajbardziej rozwinieta technologia

i najwiekszymstopniem akumulacji kapitalu. Poza nimi mozna wyróznic

peryferia, dostarczajacesurowców i zywnosci w zamian za produkty wy_

sokoprzetworzone, oraz pólperyferia - zindustrializowane i dysponujace

technologia, ale bezekonomicznejprzewagi. Na poczatku procesuformo-

wania sie systemuswiatowegopanstwami centralnymi byly pólnocne Wlo-

chy i Hiszpania, pózniej Holandia i Anglia, w XIX w. dolaczyly do nich

StanyZjednoczone.

szaodrózniasie od drugiej przedewszystkimtym, ze pelni równiez funkcje

swoistegoregulatora zachowan spolecznych.Z kolei, potrzeba szczególo-

wego poznania swiata zaspokajanajest przez nauke, pojmowana oczywi-

sciebardzoszeroko,jako wszelkaforma racjonalnegopoznania.Wydajesie,

zepotrzeby psychicznewystepuja równiez u zwierzat, choc trudno to jed-

noznacznieudowodnic. W kazdym razie, na pewno ich zaspokajaniejest

bardzowazne we wszystkichludzkichsystemachkulturowych.

Religia i filozofia

CORT~SHERNAN,1485-1547,

konkwistador hiszpanski; 1511

uczestnikpodboju Kuby, 151!t-

-21 podbil imperium Azteków

w Meksyku; do 1528 namiest-

nik Nowej Hiszpanii; 1530-36

wyprawy badawcze w Meksy-

ku.

Religiajest najczesciejdefiniowanajako wiara w ponadnaturalne moce;juz

klasyk antropologii kulturowej - Edward Tylor, uwazal, ze religia pojawila sie

wtedy,kiedyludzie usilowali zrozumieczjawiska,których nie potrafili wytlu-

maczycracjonalnie,przedewszystkimwizje senne i transowe. Poczuciebez-

pieczenstwaw takiej sytuacjizapewnila im wiara w istnienie niewidzialnej

silyzyciowej, obecnej zarówno w czlowieku,jak i w jego otoczeniu. Taka

wiareTylornazwal animizmem i uznal za pierwotna postac religii.

Podkoniec XIX w. badaczekultury zafascynowaniewolucjonizmem Karo-

la Darwina,przeniesionymna grunt nauk spolecznychi filozofii, uznawali,

zerozwój religii jest zdeterminowany i przebiegaod jakiejs formy pierwot-

nej do wspólczesnych religii uniwersalistycznychlub wrecz do ateizmu

oraz wiary w nauke. Podstawowymprzedmiotem rozwazan byla ta wlas-

nieforma pierwotna, której doszukiwanosiew róznych religiachwspólcze-

snych ludów zbieracko-lowieckich i nazywano manizmem (kult przod-

ków w Azji poludniowo-wschodniej), totemizmem (odwolanie do mitycz-

nychprzodków w Australii), fetyszyzmem(kult uswieconychprzedmiotów

w Afryce) lub pramonoteizmem (postac bóstwa najwyzszegow róznych

kulturach).

Wydajesie wlasciwe robocze odróznienie religii, jako jednej z czesciskla-

dowychsystemukulturowego, od religijnosci,która moznazdefiniowac ja-

ko indywidualny wyraz potrzeby poczucia sensownosci wlasnego zycia

i najbardziejogólnego poznaniaswiata. Religijnoscianie bedziemysie tu-

taj zajmowac. Religianatomiast pelni wazna funkcje regulacyjnaw kazdej

tradycyjnejspolecznosci.Mozna tutaj wprowadzic termin ideologicznego

podsystemusterujacego,który zostalzaproponowanyprzezAndrzejaWier-

cinskiego i oznacza czesc skladowa systemu kulturowego, dzieki której

pewnewzorce kulturowe satrwale rozpowszechnianew danej spoleczno-

sci, zapewniaja jej spójnosc i przekazujaodpowiedni program dzialania

w srodowisku.Religiajako glówna (lub niekiedyjedyna) czesctakiego wla-

snie podsystemusterujacegodaje czlonkom spoleczenstwapoczuciebez-

pieczenstwaprzezokreslenieich roli spoleczneji dopuszczalnychwzorców

zachowan,a takze rozladowywanie napiec i dostarczaniespójnego obra-

zu swiata. Tym przedewszystkim rózni sie religia od filozofii, która zaspo-

TYLORSir EDWARD BURNETT.

1832-1917, brytyjski antro-

polog spoleczny; wspóltwórca

i glówny przedstawiciel ewo-

lucjonizmu; od 1871 czlo-

nek Towarzystwa Królewskie-

go w Londynie; 1896-1909

prof. BalliolCollege w Oksfor-

dzie; rozwinal. dominujaca

pózniej w mysli ewolucjoni-

stycznej, koncepcje rozwoju

wierzen religijnych, wg której

pierwotna a jednoczesnie

podstawowa ich postac sta-

nowi "wiara w istoty ducho-

we" (animizm); sformulowal

pierwsza antropologiczna de-

finicje terminu kultura; zaj-

mowal sie teoria przezytków

kulturowych; Cywilizacja pier-

wotna (1871, wydanie polskie

1896-98), Antropologia (1881,

wydanie polskie 1910).

Potrzeby psychiczne

PSYCHIKA

o ile wyróznieniei zdefiniowaniepotrzeb materialnychjest dosCproste,to

potrzeby psychiczne(w tradycyjnymnazewnictwieuzywa siew stosunkudo

nich terminu kultura duchowa) znacznietrudniej sklasyfikowac.Równowa-

ga psychicznamozebyc ujetaw róznychkategoriach,a wybór jednej z nich

wymaga uzasadnienia,na które w tym miejscuze wzgledu na ograniczenie

wielkosci tekstu nie mozemysobie pozwolic. Tymczasowozalozymy wiec,

ze potrzeby psychicznemozna sprowadzic do szeroko pojetej potrzeby

poczucia bezpieczenstwa,w której miesci sie zarówno potrzeba poczucia

sensownosciwlasnegozycia,jak i potrzeby ogólnego i szczególowegopo-

znania swiata (klasyfikacjetaka zaproponowal w swojej teorii kultury An-

drzej Wiercinski).Dwiepierwszepotrzeby(poczuciasensownosci ogólnego

poznania swiata)sa zaspokajaneprzez religie i filozofie, przy czym pierw-

I SWIADOMOSC,

s. 163

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: