Henryk Kiereś, Kasyczna teoria sztuki.pdf

Henryk Kiereś

KLASYCZNA TEORIA SZTUKI

(„U źródeł tożsamości kultury europejskiej”, red. T. Rakowski, Lublin 1994, s. 201-218)

Legendarny poeta grecki Pindar z Teb ukuł aforyzm, iż „sztuka jest rzeczą trudną”,

bowiem niełatwo ją tworzyć, a jeszcze trudniej wnikać w jej tajniki. Rzut oka na sztukę

współczesną oraz na towarzyszącą jej teorię przekonuje, że aforyzm ten jest aktualny: w

sztuce dominuje tzw. antysztuka, profesjonalni znawcy sztuki są skłóceni, a szeroka

publiczność jest zdezorientowana. Mówi się głośno o kryzysie w sztuce i w całej kulturze, a

przecież kryzys to świadectwo braku rozumienia – braku rozumienia siebie, własnych

poczynań i otaczającego nas świata. Gdzie w tej sytuacji szukać ratunku? Ponieważ o

antysztuce napisano już wiele i – by tak rzec – nic z tego nie wynika, powróćmy do

klasycznej teorii sztuki, której zręby znajdziemy u Arystotelesa, a jej rozwinięcie i

uzupełnienie w myśli Tomasza z Akwinu i jego komentatorów (głównie J. Maritaina, E.

Gilsona i M. A. Krąpca). Podczas poznawania tej teorii będziemy się zatrzymywać przy

konkurujących z nią ujęciach, co da nam w miarę pełny wgląd w problem sztuki w jego planie

rzeczowym, jak i historycznym.

Będziemy pytać: co to jest sztuka?, jaka jest ostateczna racja istnienia sztuki?, jaki jest

związek sztuki z realną rzeczywistością?

1. Co to jest sztuka?

Słowo „sztuka” – będące przekładem łacińskiej „ars”, ta zaś greckiej „techne” – oznacza

coś sztucznego, różnego od rzeczy powstałych „z natury”, a także oznacza coś, co jest

wytworzone umiejętnie, co jest dziełem. Można by więc sztukę zdefiniować jako umiejętność

wytwarzania. Narzucają się nam jednak różne pytania, np.: co to jest (resp. na czym polega)

umiejętność?, jaki jest zakres działania sztuki?, co stanowi podstawę wytwórczości – rozum

czy wyobraźnia?, czy pojęcie „wytwarzania” nie upraszcza przypadkiem zjawiska sztuki?, itp.

Spójrzmy, co mają w tej sprawie do powiedzenia klasycy problemu sztuki.

Dla Arystotelesa sztuka to „trwała dyspozycja do opartego na trafnym rozumowaniu

tworzenia”; trwała dyspozycja to właśnie umiejętność (cnota) wytwarzania, umiejętność

związana z ludzkim intelektem. Tę samą myśl wyraża niemniej zwięźle Tomasz, według

którego „ars est recta ratio factibilium”; w tej definicji spotykamy dwa człony: „ratio recta”

oraz „factibile”. Poddajmy je wyjaśnieniu.

„Rectitudo” to stosowność, zaś „rectum” to stosowne (właściwe, odpowiednie) – z czym?

Z przyjętym planem-koncepcją oraz z zamierzonym celem. W sztuce rozum obmyśla plan i za

pomocą tego planu kieruje wszystkim, co stosowne (przydatne) do osiągnięcia ustalonego

celu. „Ratio” oznacza:

a)rozum kierujący wytwarzaniem,

b)koncepcję obmyśloną przez rozum

c)zamierzony cel jako ostateczną rację wytwarzania.Co to jest „factibile”?

„Factibile” oznacza wszystko to, co jest wytwarzane oraz to, co służy wytwarzaniu, a więc:

plan, tworzywa, czynności i narzędzia. Nasuwa się pytanie: co może być tworzywem sztuki?

Tworzywem tym może być praktycznie wszystko, co da się przetwarzać, a więc zarówno

materia nieożywiona oraz ożywiona, jak i ludzkie myśli (pojęcia, poglądy) oraz uczucia.

Dlatego sztuką dla Arystotelesa i Tomasza jest w równym stopniu logika i poezja, medycyna i

hodowla lub uprawa, szewstwo i budownictwo. Wszędzie tam, gdzie wiedza jest

wykorzystana po to, aby coś wytworzyć, tam jest sztuka.

Przy okazji odnotujmy, że powyższe wyjaśnienia pozostają w niezgodzie ze stanowiskiem,

niezwykle dziś popularnym, według którego sztuka to ekspresja (wyrażanie) postaw, myśli i

uczuć przeżywanych przez człowieka. Arystoteles powiedziałby, że wyrażanie postaw czy

uczuć zakłada sztukę; kto posiadł ją, ten napisze piękny wiersz liryczny, a kto jej nie posiada,

informuje, że przeżywa to czy tamto – kogoś takiego nazywamy grafomanem.

Wróćmy do spraw ważniejszych, bowiem rodzą się następujące pytania: czy tak szerokie

pojęcie sztuki nie obniża rangi pewnych sztuk, np. poezji?, czy przypadkiem nie prowadzi

ono do pomieszania ze sobą nauk (logiki, medycyny), rzemiosł (szewstwa, tkactwa) i sztuk? I

wreszcie mamy prawo pytać: czy takie szerokie rozumienie sztuki nie jest po prostu banalne,

a zatem mało przydatne w praktyce obcowania ze sztuką?

Pytania te nie zostały przywołane po to, aby podtrzymać wykład, ponieważ są one

stawiane pod adresem klasycznej definicji sztuki przez – zdziwionych, a nawet oburzonych –

dzisiejszych estetyków i artystów. Rozważmy je po kolei.

Czy poezja, taniec bądź malarstwo stracą coś ze swego splendoru, jeśli się je przyrówna do

szewstwa czy hodowli? Odwołajmy się do doświadczenia, bo to ono, a nie jakaś popularna,

ale aprioryczna teoria, ma nam dostarczyć rozstrzygających argumentów. W jego świetle

zgodzimy się, że na czym innym polega umiejętność dowodzenia wojskiem, szycia butów,

rzeźbienia czy też wyprowadzania wniosków z określonych przesłanek, ale zgodzimy się

także z tym, że dla dowódcy, szewca, rzeźbiarza i logika wspólna jest umiejętność

wytwarzania czegoś: dowódca wytwarza stan rzeczy pożądany na polu bitwy, szewc –

obuwie, logik – wniosek, lekarz – zdrowie, a poeta – wiersz. W każdym z tych przypadków

mamy do czynienia z wytwarzaniem jako czynnością świadomą, czyli celową i roztropną

(ekonomiczną), którego celem jest to, co – zgodnie z zamierzeniem – być powinno.

Respektuje to lekarz, szewc, logik i poeta, a jeżeli któryś z nich opanuje zasady swej sztuki w

sposób doskonały i nie będzie popełniał błędów, nazwiemy go mistrzem.

Z kolejnym pytaniem wiąże się podejrzenie pomieszania ze sobą dziedzin nauki, rzemiosła

i sztuki. Czy rzeczywiście dochodzi do takiego pomieszania, a właściwie do bezzasadnej

unifikacji? Skoro doświadczenie poucza, że logika, medycyna i poezja to sztuki, skąd się

wzięło powyższe podejrzenie? Z tym pytaniem należy się zwrócić do dziejów naszej kultury,

do tych wydarzeń, które podniosły pewne sztuki do roli nauk, inne zdegradowały do funkcji

rzemiosł, a jeszcze innym nadały status sztuk tzw. pięknych. Należy zastrzec, że problem ten

jest bogaty i złożony, a jego pełne wyświetlenie wymagałoby gruntownych studiów

kulturoznawczych , dlatego musimy ograniczyć się do wskazania zaledwie kilku jego wątków.

Otóż zauważmy po pierwsze, że niektóre ze sztuk, np. logika i matematyka, dokonują się

na poziomie operacji czysto myślowych, a to zbliża je do czynności poznawczych. Ponadto,

są one użyteczne w opracowywaniu naszego doświadczenia, nadawaniu mu formy, np. na

etapie rozumowania (następującego po pojęciowaniu i sądzeniu) lub w nowożytnym,

matematycznym przyrodoznawstwie, które wykorzystuje systemy logiko-matematyczne do

opisu doświadczenia (stąd podział np. na fizykę teoretyczną i doświadczalną). To sprawiło, że

logika i matematyka stały się naukami w czasach nowożytnych i współcześnie, ale weszły

one do panteonu nauk z przymiotnikiem: formalne (w odróżnieniu od realnych:

przyrodoznawstwa i humanistyki, oraz filozofii i teologii). Natomiast do wydzielenia sztuk i

pośledniejszych rzemiosł przyczyniły się podziały sztuk, które nie były wolne od różnego

rodzaju supozycji natury kulturowej, np. sztuki, które nie wymagały wysiłku fizycznego

nazwano sztukami wolnymi, a ich autora i adresata widziano właśnie w człowieku –

obywatelu, a nie w niewolniku (rzeźbiarzu, murarzu, szewcu), którego zajęcia wymagały

pracy mięśni. O sprawach tych warto wiedzieć, bowiem wniosły one z sobą generalne

przekształcenia, które tak mocno wzrosły w świadomość społeczną, że dziś uważamy je –

wbrew doświadczeniu! – za oczywiste.

I wreszcie trzecia wątpliwość, według której klasyczne określenie sztuki jest w gruncie

rzeczy banalne i w związku z tym bezużyteczne w poznawaniu dorobku sztuki. Czy tak jest?

Odnotujmy wpierw, że ci, którzy odwołują się do powyższego argumentu, są zdania, że

definicja sztuki powinna być pomocna w odróżnianiu sztuki od nie-sztuki, a powinna to

uczynić wyszczególniając kryteria dzieła sztuki lub – jeśli operują oni pojęciem sztuk tzw.

pięknych – powinna podać kryteria piękna resp. wartości estetycznej i artystycznej. Jaki

charakter posiada klasyczna definicja sztuki?

Otóż powstałe dzięki niej pojęcie sztuki posiada charakter analogiczny, tzn. że treść

oznaczona nazwą „sztuka” i realizowana w jej desygnatach jest w pewnej części ta sama, a w

pewnej – różna. Inaczej mówiąc, w każdej sztuce branej oddzielnie zasady jej realizowania są

różnorodne, ale cel pozostaje taki sam. Arystoteles nieustannie podkreśla, że w sztuce

rozumne pokierowanie (ratio recta) dokonuje się ze względu na „factibile”, to zaś – plus

okoliczności zewnętrzne – jest w różnych sztukach różne, a niekiedy tak bogate, iż

„uniemożliwia to zastosowanie dowodzenia w sensie naukowym”. Sztuka porusza się w

dziedzinie przypadłości, a tu może być tak lub inaczej, dlatego nie we wszystkich sztukach

stosuje się identyczne zasady: „celem sztuki lekarskiej jest zdrowie, celem sztuki budowania

jest dom, a celem sztuki gospodarowania – bogactwo”. Skoro cele są tak odmienne, różnią się

także właściwe dla nich zasady, dlatego: „nie to samo jest słuszne w polityce i w poezji, i nie

to samo w poezji, co w innych sztukach”. Co więcej, nawet w poszczególnych sztukach

trudno mówić o uniwersalnych zasadach: „nie ma jednej sztuki lekarskiej dla wszystkich

istniejących stworzeń”. Arystoteles wyraźnie mówi, że różne zasady (reguły) prowadzą do

tego samego celu w tej samej sztuce, bowiem to właśnie cel stanowi przyczynę sztuki (jest

poznawany jako pierwszy!), a nie uniwersalne zasady!

Przytoczony wywód Arystotelesa może posłużyć dwom sprawom. Po pierwsze, oddala on

powszechne przekonanie, iż to Arystoteles jest twórcą definicji sztuki jako wytwarzania

wedle uniwersalnych reguł. Zdumiewać może popularność tej opinii i jej bezkrytyczna

akceptacja przez teoretyków sztuki i artystów; definicję taką można by przypisać prędzej

Platonowi, który wymagał od artysty, aby kierował się receptami na sztukę „jakie podało

prawo i mądry prawodawca”. Platon miał jednak po temu powody systemowe, a mianowicie,

idealne państwo, w którym sztuka powinna pełnić określone funkcje i dlatego powinna być

oparta na powszechnych zasadach: zasadach ściśle zdeterminowanych, stanowiących kryteria

pozwalające odróżnić sztukę prawdziwą od sztuki nieprawdziwej. I po drugie, wywód ten jest

swoistą filipiką przeciwko urabianiu uniwersalnej (jednoznacznej) definicji sztuki, bowiem

wynika z niego, że każda taka próba będzie aprioryczna i redukcjonistyczna. Ma się

rozumieć, podobnie będzie z próbą zbudowania uniwersalnej definicji piękna czy wartości

estetycznej.

Ciekawe, że do identycznych konkluzji doszli współcześnie tzw. antyesencjaliści, którzy

poddali krytyce znane określenia piękna i sztuki, a w efekcie tej krytyki oskarżyli je o

normatywizm i redukcjonizm, który jest przeciw sztuce i wolności artystycznej. Ze swej

trafnej krytyki wyprowadzili oni jednak pochopnie wnioski, iż sztuka jest niedefiniowalna, że

– paradoksalnie – nie posiada ona istoty lub że jej istotę stanowi każdy jej przejaw. Dodać

wypada, że antyesencjaliści nie znają omówionej wcześniej definicji sztuki, a jeżeli znają

jakąś jej uproszczoną postać, uważają, iż jest ona banalna! Dzieje się tak dlatego, bowiem

nowożytna i współczesna teoria sztuki porusza się pomiędzy Scyllą jednoznaczności a

Charybdą wieloznaczności w definicji sztuki. Jaki jest tego rezultat? Otóż jednoznaczność

będzie zawsze prowadziła do redukcjonizmu i normatywizmu, czyli ugrzęźnie ona w jakimś

aprioryzmie, zaś przy założeniu wieloznaczności, jak w przypadku antyesencjalistów

(wyrosłych z tradycji brytyjskiego empiryzmu i nominalizmu) – sztuką będzie to, co uznamy

za sztukę! Pomijając sprzeczności logiczne, w jakie jest uwikłany antyesencjalizm, prowadzi

on do innego aprioryzmu w teorii sztuki, a mianowicie, do relatywizmu i konwencjonalizmu.

Zatrzymajmy się przy jeszcze jednej ważnej kwestii. Otóż estetycy niezadowoleni z

klasycznej definicji sztuki poszukiwali takiego określenia, które zawierałoby w sobie kryteria

odróżniające od siebie sztukę i nie-sztukę (poznanie i moralność), a także pozwalające

odróżnić od siebie sztukę dobrą, prawdziwą od sztuki złej, nieudanej. Czy klasyczna definicja

stwarza taką perspektywę?

Przede wszystkim zauważmy, że Arystoteles budował swoją definicję sztuki na tle tzw.

teorii aspektu, czyli odróżnienia od siebie i wzajemnego ustosunkowania poznania

(„theoria”), moralności („praxis”) i sztuki („poiesis”). W ujęciu Tomasza poznanie

teoretyczne określa formuła „recta ratio speculabilium”, gdzie „speculabile” jest równoważne

całej, złożonej i bogatej rzeczywistości i dlatego nie istnieje poznanie naukowe po prostu,

wobec czego Tomasz powiada, że w poznaniu teoretycznym chodzi o rozumne

(zreflektowane) pokierowanie poznawaniem, czyli o respektowanie w nim charakteru jego

przedmiotu. Inne będzie „recta ratio” w przypadku fizyki, inne w przypadku historii, a jeszcze

inne w przypadku filozofii. Natomiast „agibile” i „factibile” wskazują na przedmioty

poznania praktycznego, w którym nie chodzi o wiedzę dla niej samej, czyli nie chodzi o

prawdę, lecz w którym wiedza jest przyporządkowana działaniu: postępowaniu w przypadku

moralności i wytwarzaniu w przypadku sztuki. Definicja sztuki implikuje więc szerszy

kontekst wyjaśniania i rozumienia samej rzeczywistości oraz odmian ludzkiego poznania,

suponuje, że jeżeli coś jest sztuką, nie jest zarazem poznaniem czy moralnością. Spytajmy,

czy definicja klasyczna daje rękojmię rozpoznania sztuki dobrej od sztuki marnej lub

fałszywej?

Nikt nie zaprzeczy, że dziełem, wytworem sztuki jest zarówno tzw. brukowy romans, jak i

„Hamlet” Szekspira, jest nim „Straż nocna” Rembrandta, ale także jarmarczna makatka z

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: