Nazwa ekonomia pochodzi od greckich słów:
Olikos – prawo, Nomos – dom, Politykos – społeczny
EKONOMIA należy do nauk społecznych i jak każda z tych nauk ma swój przedmiot tzn., że z ogółu wielorakich stosunków społecznych wydziela jakieś określony ich rodzaj i grupę, którymi właściwie są odrębne prawidłowości. Ekonomia bada stosunki społeczne zachodzące między ludźmi w związku z wytwarzaniem dóbr. Przedmiotem ekonomii są, więc stosunki ekonomiczne powstające i rozwijające się w procesie produkcji, podział, wymiany i konsumpcji, czyli w procesie gospodarowania. (Stosunki te nie zawsze sobie uświadamiamy) Ludzie w procesie gospodarowania wchodzą w określony układ zależności kooperacji bądź konkurencji.
Podstawowym celem ekonomii jest badanie społecznego procesu gospodarowania i wykrywanie praw rządzących procesami produkcji, wymiany, podziału i konsumpcji.
W największym uproszczeniu ekonomia jest nauką jak ludzie sobie radzą z problemem rzadkością dóbr. Jak jednostki i społeczeństwo decydują o wykorzystaniu rzadkich zasobów, które mogą mieć tez inne alternatywne zastosowania w celu wytworzenia różnych dóbr i rozdzielenia ich na konsumpcję obecną lub przyszłą pomiędzy różne osoby i różne grupy społeczne.
Ekonomia jest nauką o wykonywaniu wyborów. Z powyższego wynika, że badania ekonomi dotyczą jednostek jak i całych społeczności stąd wyróżnia się makro i mikroekonomię.
Makroekonomia zajmuje się badaniem zasad racjonalnego gospodarowania ograniczonymi zasobami mającymi alternatywne zastosowania w skali gospodarki jako całości, a więc ogólnymi problemami rozwoju gospodarczego, czyli analizą procesami gospodarowania w skali makroekonomicznym. Badania te dotyczą tworzenia, podziału i wzrostu produktu narodowego podstawowych problemów makroekonomicznych takich jak inflacja i bezrobocie, równowagi i nierównowagi gospodarczej, mierzenia gospodarki w skali makroekonomicznej, polityki pieniężno kredytowej i fiskalnej.
Mikroekonomia zajmuje się badaniem zasad racjonalnego gospodarowania indywidualnych uczestników procesów gospodarowania. Tj. konsumentów, producentów, rynków poszczególnych towarów i czynników produkcji. W przeciwieństwie do mikroekonomii, makroekonomię nie interesują szczegółu, nie zajmuje się takimi szczegółami jak relacje ceny chleba do innych produktów. Przedmiotem makroekonomii są problemy ogólne dotyczące całości gospodarki np. globalne rozmiary popytu i podaży.
Różnice między marko- a mikro- nie sprowadzają się wyłącznie do różnic skali, ale dotyczą metod analizy makroekonomii często posługujemy się podejściem modelowym.
ü Podejście modelowe jest świadomym uproszczeniem rzeczywistości, dzięki któremu możemy wyodrębnić podstawowe elementy problemu i myśleć o ich uporządkowaniu.
ü Podejście systemowe – metoda ta polega na tym na ujmowaniu opisywanych elementów nie jako niezależnych, ale jako części składowych określonej całości.
Do myślenia w skali makroekonomicznej zmuszają nas szybko postępujące procesy globalizacji. Globalizacja działalności gospodarczej jest to dokonujący się na świecie długofalowy proces integrowania się coraz większej liczby krajowych gospodarek ponad ich granicami dzięki rozszerzaniu oraz intensyfikowaniu powiązań inwestycyjnych, handlowych i kooperacyjnych. W wyniku czego powstaje ogólnoświatowy system ekonomiczny o dużej współzależności i znaczących reperkusjach działań podejmowanych i toczących się nawet w odległych krajach. Oznacza to, że dziedzinie gospodarki i rynku podobnie jak w dziedzinie informacji stajemy się jedną wielką wioską.
We współczesnej ekonomii wyróżnia się dwa kierunki metodologiczne w analizie ekonomicznej: pozytywna, opisową, która opisuje świat jaki jest i ekonomię normatywną wartościującą lub postulatywną dająca opis świata jaki powinien być, często z pozycji etycznych. Stąd duża różnica między poszczególnymi koncepcjami.
MIERNIKI W SKALI MAKROEKONOMICZNEJ:Okres, w którym żyjemy, obfituje w różne problemy makroekonomiczne, często słyszymy ostatnio o recesji, kryzysie, bezrobociu, inflacji i stagflacji i na tym tle powstaje szereg kontrowersji. Aby wyjaśnić źródła tych kontrowersji trzeba umieć ocenić wielkość i stopień skomplikowania stojących przed nami problemów makroekonomicznych. Musimy rozważyć problem sposobu mierzenia poziomu działalności gospodarczej. Stąd niezwykle ważnym problemem jest znalezienie dobrej miary. Oddający w sposób najbardziej obiektywny sytuację gospodarczą. Wśród wielu miar poziomu działalności gospodarczej najważniejszymi są: produkt narodowy brutto, produkt krajowy brutto, produkcja globalna, wartość dodana
Produkt Krajowy Brutto (PKB) – to wartość wszystkich towarów i usług, nowo wytworzonych (finalnych – nie podlegają dalszemu przetworzeniu) na terenie kraju w określonym przedziale czasu, najczęściej w ciągu roku bez względu na to kto jest ich właścicielem.
Produkty finalne – dobra konsumpcyjne
Wielkość PKB odzwierciedla:
ü potencjał ekonomiczny kraju
ü poziom dochodu społeczeństwa
PKB wyraża się w ujęciu:
ü nominalnym tj. w walucie danego kraju w cenach bieżących
ü realnym tj. po wyeliminowaniu wpływu zmian cen towarów i usług
Wielkość PKB nie uwzględnia tak zwanej „szarej strefy”.Według szacunków GUS w szarej strefie pracuje ok. 15-25%.PKB nie uwzględnia legalnej produkcji wykonywanej na własne potrzeby w domu. PKB nie uwzględnia również efektów ubocznych wzrostu produkcji tzw. antydóbr (zanieczyszczenia środowiska, narkotyków)
Stosunek PKB w ujęciu nominalnym do PKB w ujęciu realnym pomnożony razy 100% nazywa się deflatorem – miara przeciętnego wzrostu cen wszystkich dóbr i usług w danym kraju różni się od stopy inflacji (CPI) różni się o dobra niekonsumpcyjne. Za pomocą deflatora łatwo można przeliczyć PKB nominalne na realne lub odwrotnie.
Mylenie zjawisk nominalnych z realnymi nosi nazwę iluzji inflacji.
Dla porównań międzynarodowych PKB poszczególnych krajów przelicza się w jednej walucie najczęściej dolarach USA lub euro według kursu wymiany albo według parytetu siły nabywczej (PSN lub PPP)
Bardziej obiektywną miarą jest wartość PKB na mieszkańca w wybranej (per capita) walucie (dolar USA, euro) według parytety siły nabywczej.
Parytet siły nabywczej służy przeliczeniu walut w taki sposób, aby ustalić ich rzeczywistą siłę nabywczą różni się od kursy walutowego, może być od niego wyższy lub niższy, a zależy to od:
ü różnic cen towarów i usług w poszczególnych krajach
ü polityki kursu walutowego (zaniżanie, zawyżanie) w poszczególnych krajach
ü różnic kosztu dóbr publicznych i zakresu korzystania z nich
Produkt narodowy brutto – PNB jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju powiększonych o dochody netto z tytułu własności czynników produkcji za granicą (praca, ziemia, kapitał). Dochody netto są różnicą między dochodami otrzymanymi z tytułu własności za granicą, a dochodami wypłaconymi z tytułu własności cudzoziemcom. [Co dany naród zarobił niezależnie od miejsca przebywania]
Produkt narodowy netto według cen rynkowych – PNN jest mniejszy od PNB o wielkość amortyzacji Am (amortyzacja jest miarą spadku wartości istniejącego w kraju zasobu kapitału trwałego w danym okresie na skutek jego zużycia)
Dochód narodowy według cen czynników wytwórczych – DNCW jest mniejszy od PNN o wielkość podatków pośrednich Tp. Suma podatków pośrednich stanowi korektę, ponieważ nie SA one częścią składową DNCW. DNCW zawiera:- Wp – wynagrodzenie pracowników- R – renty z tytułu dzierżawy, czynsze z tytułu najmu- Z – zyski z kapitału- Dw – dochody z pracy na własny rachunek
Osobisty dochód ludności – ODL to część DNCW, która pozostaje po potrąceniu nie rozdzielonych zysków przeznaczonych na rozwój przedsiębiorstw Nz oraz po spłaceniu podatku od dochodów przedsiębiorstw do budżetu państwa Tbz. Jednocześnie osobisty dochód ludności powiększony jest o transfery z budżetu państwa na rzecz ludności Bt (emerytury, renty, zasiłki dla bezrobotnych, opieka socjalna, stypendia etc.)
Dyspozycyjny dochodów ludności – DDL są to dochody gospodarstw domowych po potrąceniu podatków bezpośrednich Tb
PROCES TWORZENIA WARTOŚCI DODANEJ I PRODUKCJI FINALNEJ W GOSPODARCE
Produkcja globalna to wartość wytworzonej produkcji dóbr i usług w ciągu roku w przedsiębiorstwie, składają się na nią wartość przeniesiona oraz wartość dodana.
Wartość przeniesiona – stanowi nabyte z zewnątrz i zużyte w procesie produkcji surowce, materiały, półprodukty, paliwo, energię etc.
Wartość dodana – obejmuje sumę nowo wytworzonej wartości w przedsiębiorstwie. Jeśli dołączymy tu amortyzację otrzymamy wartość dodaną brutto.
Produkcja globalna działu = ∑ produkcji globalnych przedsiębiorstw w każdym dziale
Produkcja globalna gospodarki narodowej = ∑ produkcji globalnych działów
Produkcja finalna występuje w przypadku, gdy proces produkcji w kraju został zakończony i dane dobro nie podlega już przetworzeniu, ale jest przeznaczone do konsumpcji lub inwestycji w kraju, albo na eksport.
Roczny dochód narodowy to łączna suma wartości dodanej we wszystkich działach gospodarki narodowej. Dochód narodowy nie uwzględnia przepływów między poszczególnymi działami gospodarki.
Łączna suma przypływów międzydziałowych równa się łącznej sumie nakładów materiałowych.
SYSTEMY GOSPODARCZE
System gospodarczy określany jest najczęściej jako – zespół instytucji i organizacji związanych z podejmowaniem i realizacją decyzji (gospodarczych) ekonomicznych
Z kolei funkcjonowanie danego systemu gospodarczego – to sposób działania instytucji i formy realizacji decyzji ekonomicznych.
System funkcjonowania gospodarki narodowej – to sposób jej działania, obejmujący mechanizm praw ekonomicznych oraz sposób i środki wykorzystania tych praw w procesach ekonomicznych przez podstawowe podmioty gospodarcze.
Teoretycznie możliwe oraz istniejące realnie systemy gospodarcze można podzielić na trzy grupy.
1. Gospodarka wolnorynkowa – zasoby znajdują się w posiadaniu prywatnym a ich alokacja odbywa się jedynie i wyłącznie w wyniku działania mechanizmu rynkowego (istniała w XIX w dziś w czystej postaci nie występuje)
2. Gospodarka mieszana – dominuje własność prywatna oraz rynkowa alokacja zasobów. Cześć zasobów znajduje się w rękach państwa i samorządów. Istnieje ingerencja państwa w sprawy gospodarcze korygująca i uzupełniająca mechanizm rynkowy. Gospodarka mieszana nie jest jednoznacznie definiowana o jej charakterze przesądza przede wszystkim relacja jaka zachodzi między mechanizmem rynkowym a zakresem i metodami ingerencji państwa w procesy gospodarcze czyli gospodarka mieszana jest to taka gospodarka, w której oprócz podstawowego rynkowego mechanizmu napędowego istnieje i odgrywa istotną rolę mechanizm korygujący i wspomagający państwa w myśl zasady tyle państwa ile gospodarka potrzebuje
3. Gospodarka centralnie kierowana – zasoby w rękach państwa i samorządów, a alokacja określana jest przez plan centralny. W ramach tego wyróżnia się podsystemy:
ü socjalizm planowany
ü nakazowo-rozdzielczy (nakazy i zakazy – enklawy częściowo przez rynek np. rolnictwo indywidualne)
ü socjalizm rynkowy – alokacja częściowo rynkowa
KRYTERIA DOBROCI SYSTEMÓW GOSPODARCZYCH
Nie ma dobrych i złych systemów, są tylko lepiej lub gorzej przystosowane do realnie istniejącej rzeczywistości.
Kryteria dobroci systemów:
ü czy system posiada zdolność do realizacji reprodukcji rozszerzonej, czyli czy jest zdolny do tworzenia nadwyżki ekonomicznej bo inaczej będziemy przejadać zasoby.
ü czy system sprzyja postępowi wprowadzaniu innowacji i czy zapewnia odpowiednią motywację do pracy
ü czy system posiada zdolności adaptacyjne do zmian w produkcji i konsumpcji
ü czy system zapewnia właściwą alokację w skali mikro- i makroekonomicznej
ü czy system posiada zdolność do utrzymania równowagi
ü czy system zapewnia sprawiedliwy podział i dostęp do dóbr
W alokacji zasobów należy kierować się kryterium i optimum ParetoKryterium Pareto mówi o tym powiększenie dobrobytu społeczeństwa ma miejsce wówczas, jeżeli dostępne dla społeczeństwa zasoby, tak zostały rozdzielone pomiędzy alternatywne cele, kiedy dobrobyt ekonomiczny jednego członka społeczeństwa zwiększył się bez jednoczesnego zmniejszenia dobrobytu pozostałych. Optimum Pareto istnieje wtedy, gdy nie jest możliwa realokacja zasobów, która polepsza dobrobyt jednej jednostki bez jednoczesnego zmniejszenia dobrobytu innych jednostek.
ROLA EKONOMICZNA PAŃSTWA W GOSPODARCE
Do podstawowych funkcji państwa najczęściej zaliczamy:
1. Klasyczne funkcje publiczne państwa (obrona narodowa, bezpieczeństwo wewnętrzne, administracja publiczna). W ramach klasycznych funkcji wyróżnia się:
ü funkcje zewnętrzne – władze państwowe mają obowiązek zapewnienia społeczeństwu bezpieczeństwa (wydatki na utrzymanie armii)
ü funkcje wewnętrzne – ponoszenie wydatków na utrzymanie administracji, sądownictwa, bezpieczeństwa wewnętrznego. Są one związane z funkcjami socjalnymi funkcjami gospodarczymi
2. Socjalne funkcje władz publicznych
3. Ekonomiczne funkcje państwa
We współczesnej gospodarce stale rośnie znaczenie funkcji ekonomicznych w które zaangażowane SA środki pieniężne jak i regulacje prawne. Znajduje to odzwierciedlenie w coraz większym udziale sektora publicznego w PKB.
Udział sektora publicznego we współczesnych gospodarkach jest znaczny – publiczne dochody i wydatki stanowią od około 30 do 50% PKB
Ekonomicznym uzasadnieniem dla tych działań jest niedoskonałość (zawodność) rynku. Zawodność rynku oznacza, że jego rozwiązanie jest nieefektywne w sensie Vilfeldo Pareto, wtedy sektor publiczny może poprawić rozwiązania rynku. (Rozwiązanie efektywne w sensie optimum Pareto - niemożliwa jest dalsza poprawa położenia jednego podmiotu – osoby, bez jednoczesnego pogarszania sytuacji innego podmiotu – osoby)
Podstawowe obszary zawodności (niedoskonałości) rynku
Dobra publiczne (odróżniają się od innych dwiema specyficznymi cechami – nikogo nie można wyłączyć z ich konsumpcji, - konsumpcja dobra przez jedną osobę nie umniejsza konsumpcji innych np. światło latarni morskiej, bezpieczeństwo zapewnione przez policję).
Efekty zewnętrzne (wszelkie konsekwencje działalności ekonomicznej jednych podmiotów które wpływają na sytuację innych podmiotów, które nie są odzwierciedlone w cenach: pozytywne – sad i pszczelarz i negatywne –zanieczyszczenie środowiska).
Niedoskonała konkurencja (dyktat cenowy)Niedoskonała informacja (niesymetryczna informacja)Cykliczne wahania w gospodarce (recesje – bezrobocie)
Jeśli rynek osiąga optimum Pareto, to nie istnieją bardziej efektywne rozwiązania i interwencja państwa jest ekonomicznie nieuzasadniona w przeciwnym wypadku, gdy rynek zawodzi interwencja państwa jest ekonomicznie nieuzasadniona w przeciwnym wypadku, gdy rynek zawodzi interwencja państwa może być korzystna w myśl zasady „tyle państwa ile gospodarka potrzebuje”
Potrzeba regulacji państwa w sferze prawa
Państwo ustalając prawo i egzekwując jego przestrzeganie tworzy fundamenty rynku, jego orla jest tu nieodzowna i trudna do przecenienia.
Spośród całego zbioru regulacji prawnych najważniejszymi są:Stabilne prawa własności – jako podstawa sprawnej gospodarki – tworzy nieodzowne warunki zawierania transakcji oraz bodźce do produkcji, inwestycji i oszczędności.
Regulacje tworzące warunki zmniejszające koszty funkcjonowania rynku – umożliwiające i ułatwiające zawieranie transakcji np. reguły określające przepływ i dostęp do informacji, standardy miar i wag, oznakowania i opisów produktów, zinstytucjonalizowane reguły i standardy zawierania transakcji.
W ekonomii wyróżnia się trzy tradycyjne funkcje sektora publicznego i finansów publicznych.
Funkcje alokacyjną (przemieszczanie i dostarczanie zasobów dóbr i usług w celu zniwelowania negatywnych skutków zawodności rynku i podniesienia efektywności gospodarki)Funkcje redystrybucyjną (zmiana rynkowego podziału dochodów poprzez system podatków i transferów)Funkcje stabilizacyjną (zapobieganie recesjom, stabilizacja cen, zapewnienie pełnego zatrudnienia i równowagi ekonomicznej)Wydatki publiczne – to wydatki ponoszone na realizację zadań publicznych, są dokonywane w celu zaspokojenia potrzeb zbiorowych lub/i potrzeb indywidualnych których ranga jest wysoka (np. finansowanie usług zdrowotnych, edukacyjnych). Wyrazem aktywności władz publicznych są nakładane na społeczeństwo (…)
Wydatki budżetu państwa dzielą się na:
ü dotacje i subwencje
ü świadczenia na rzecz osób fizycznych
ü wydatki bieżące jednostek budżetowych
ü wydatki majątkowe
ü wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa
ü wpłaty środków własnych Unii Europejskiej
Ze względu na związek wydatków publicznych z ostatecznym wykorzystaniem PKB możemy je podzielić na:
ü wydatki realne/rzeczywiste, finalne, bezpośrednie (nabywcze) – w wyniku wydatków realnych następuje zużycie elementów PKB w drodze zakupu towarów i usług przez jednostki należące do sektora publicznego. Wydatki nabywcze tworzą wiec w sposób bezpośredni popyt na dobra i usługi, co ma istotne znacznie dla funkcjonowania gospodarki (np. zamówienia publiczne)
ü wydatki transferowe /dystrybucyjne, pośrednie/ - dokonywane SA na rzecz innych podmiotów, co wiąże się z istniejącym systemem finansów publicznych, albo wynika z prowadzonej przez państwo polityki finansowej
Według przyjętej powszechnie klasyfikacji wydatki realne obejmują najczęściej środki na: obronę narodową, bezpieczeństwo publiczne, oświatę i ochronę zdrowia. Warto jednak zauważyć, ze wydatki na szeroko pojętą oświatę nie SA wydatkami konsumpcyjnymi, lecz powinny być traktowane jako inwestycje w człowieka. (…)
Rozróżniamy więc:
ü transfery wewnętrzne – czyli transfery dokonywane wewnątrz systemu finansów publicznych.
ü transfery zewnętrzne – czyli na rzecz podmiotów znajdujących się poza sektorem publicznym
Odmiany transferów:
ü dotacja podmiotowa – ma charakter ogólny i jest w całości związana z działalnością danego podmiotu
ü dotacja przedmiotowe – wiąże ilość środków publicznych z konkretnymi potrzebami lub celami wydatkowania.
Podstawowym problemem teorii wzrostu gospodarczego jest odpowiedź na pytanie o wpływ dochodów i wydatków rządu na rozwój gospodarczy.
Z jednej strony teoria dowodzi, ze państwo poprzez odpowiednio ukierunkowane wydatki, które stanowią komplementarny do pozostałych czynników nakład w procesie produkcji może trwale zwiększyć stopę wzrostu gospodarczego (są to wydatki zwiększające produktywność kapitału fizycznego jak i ludzkiego takie jak: podstawowa edukacja, służba zdrowia, badania i rozwój infrastruktura (…)
Jest to skuteczne tylko wtedy, kiedy ingerencja koryguje niedoskonałość rynku w przeciwnym wypadku obojętne lub nawet (…)
Z drugiej strony pozytywne oddziaływanie wydatków publicznych musi być porównywalne z negatywnymi konsekwencjami zwiększonych podatków.
Do najbardziej znanych modeli wzrostu pokazujących konsekwencje ingerencji państwa w gospodarkę należy model R. J. Barro.
Dla uproszczenia analizy model zakłada, że jedynym celem wydatków publicznych jest dostarczenie dóbr publicznych, które są niezbędne do działania rynku i produkcji a wydatki są równe ...
dudiwiewiur